Springe nei ynhâld

1930-er jierren

Ut Wikipedy
1930-er jierren
De Grutte Depresje. Wurkleazen by in gearkoken yn Chicago (febrewaris 1931).
De Grutte Depresje. Wurkleazen by in gearkoken yn Chicago (febrewaris 1931).
<< 1920-er jrn  •  1930-er jrn  •  1940-er jrn >>
1930   •   1931   •   1932   •   1933   •   1934
1935   •   1936   •   1937   •   1938   •   1939

De 1930-er jierren, ek oantsjut as de tritiger jierren en de jierren ’30, wiene in desennium fan 'e 20e iuw neffens de Gregoriaanske kalinder. Rekkenkundich sjoen begûn it op 1 jannewaris 1931 en duorre it oant en mei 31 desimber 1940, mar yn 'e regel wurdt ornearre dat it duorre fan 1 jannewaris 1930 oant en mei 31 desimber 1939. Dit desennium stie benammen yn it teken fan in djippe ekonomyske krisis dy't de Grutte Depresje neamd wurdt, en dy't foar in soad wurkleazens en earmoede soarge. Dêrnjonken wiene de tritiger jierren in tiid fan oanboazjende spannings yn Jeropa, feroarsake troch de opkomst fan it faksisme yn ferskate lannen en it dêroan besibbe nasjonaal-sosjalisme yn Dútslân, dêr't yn 1933 Adolf Hitler oan 'e macht kaam. It desennium markearre de ein fan it Ynterbellum en einige mei de Dútske ynfal yn Poalen, yn septimber 1939, dy't it begjin fan 'e Twadde Wrâldoarloch betsjutte. Kultureel wiene de 1930-er jierren in perioade fan oanboazjende kekenens en sensuer, wat him û.m. utere yn 'e ein fan it Pre-Code-tiidrek yn Hollywood yn 1934.

De 1930-er jierren binne suver synonym mei de Grutte Depresje, in perioade fan grutte ekonomyske tebekgong, dy't ek wol bekendstiet ûnder de oantsjutting fan 'e Krisisjierren. Dy snuorje sette útein mei de beurskrach fan 1929 en duorre dêrnei goed tsien jier, oant yn 1939 de Twadde Wrâldoarloch útbriek. De Grutte Depresje hie in traumatysk effekt op 'e hiele wrâldekonomy, mar kaam benammen yn 'e Westerske wrâld hurd oan. De ekonomyske krisis late ta wiid fersprate wurkleazens en dêrtroch ta grutte earmoede.

Yn 'e Feriene Steaten boaze it effekt fan 'e Grutte Depresje noch oan troch it dermei gearfallende ferskynsel fan 'e Dust Bowl, wêrby't dielen fan 'e Grutte Flakten troffen waarden troch oanhâldende stofstoarmen, feroarsake trochdat blanke kolonisten de lânseigen prêrjebegroeiïng ferfongen troch folle minder djipwoartele eksoatyske planten (ntl. nôt), dy't de moude net fêsthâlde koene. Miljoenen boeren wiene dêrtroch twongen om krekt yn in tiid fan ekonomyske krisis harren lân te ferlitten en in better bestean yn 'e stêden te sykjen. De Amerikaanske presidint Herbert Hoover makke de swierrichheden noch slimmer mei syn mislearre besykjen om 'e begrutting yn lykwicht te bringen, wêrfoar't er de belestings ferhege. Yn 1933 keazen de Amerikanen dêrom foar him yn 't plak Franklin D. Roosevelt ta presidint, dy't de New Deal yntrodusearre, in belied basearre op 'e keynesiaanske teory, wêrby't de oerheid krekt mear jild yn 'e ekonomy pompte. Dat barde troch opdracht te jaan foar de bou fan grutte ynfrastrukturele projekten, lykas de oanlis fan 'e Hooverdaam by Las Vegas en fan ferskate keardammen yn 'e rivier de Tennessee yn it ramt fan 'e Tennessee Valley Authority (TVA).

De foto Migrant Mother, troch fotografe Dorothea Lange, fan Florence Owens Thompson, in 32-jierrige mem fan 7 bern op 'e siik nei in better bestean yn Nipomo, yn Kalifornje, yn maart 1936. Dit waard ien fan 'e bekendste bylden fan 'e Grutte Depresje.

Ek Dútslân hie tige slim fan 'e Grutte Depresje te lijen, wat feroarsake waard troch de swiere ferhelbetellings dy't it lân nei de Earste Wrâldoarloch troch de Alliëarden oplein wiene. De ekonomyske misêre wie ien fan 'e wichtichste faktoaren dy't derfoar soargen dat de Dútsers yn mearderheid har nocht hiene fan 'e swakke Weimarrepublyk, dy't oan 'e ein fan 'e Earste Wrâldoarloch oprjochte wie. Dêrfoar yn 't plak brochten se sadwaande yn 1933 Adolf Hitler oan 'e macht, de lieder fan 'e ekstreem-rjochtse Nasjonaal-Sosjalistyske Dútske Arbeiderspartij. Hitler loek neitiid alle macht nei himsels ta en regearre it lân as diktator. Hy sette útein mei in politike kampanje dy't Dútslân wer grut meitsje moast. Stappen op 'e wei nei dat doel wiene de Reynkorporaasje fan it Saargebiet en de werbewapening fan Dútslân yn 1935, de Remilitarisaasje fan it Rynlân yn 1936, de Anschluß fan Eastenryk en de anneksaasje fan it Sudetenlân yn 1938, en de anneksaasje fan Bohemen en Moraavje, de anneksaasje fan Danzig en de Dútske ynfal yn Poalen yn 1939. Uteinlik late Hitler syn belied dêrmei ta it útbrekken fan 'e Twadde Wrâldoarloch.

Ek yn in soad oare lannen waard yn 'e 1930-er jierren de diktatuer ynsteld, lykas yn Estlân, Letlân, Eastenryk, Roemeenje, Bulgarije, Albaanje, Grikelân en in stikmannich Latynsk-Amerikaanske steaten. Yn Spanje briek yn 1936 de Spaanske Boargeroarloch út, dy't nei jierren fan bloedige striid einige mei de oerwinning fan generaal Francisco Franco en de ynstelling fan in faksistyske diktatuer yn dat lân. Dútslân wie lykwols in gefal apart fanwegen it ynstitúsjonalisearre antysemitisme dat Hitler en syn oanhingers dêr yntrodusearren, û.m. mei de Neurenberger Wetten. Dy joadehaat boaze geandewei fierder oan en berikte oan 'e ein fan 'e jierren tritich in hichtepunt yn 'e Kristallnacht fan 1938. Uteinlik soe it, ûnder de Twadde Wrâldoarloch útrinne op in genoside op suver yndustriële skaal: de Holokaust.

De Westerske demokrasyen, mei de ferskrikkings fan 'e rinfuorgen fan 'e Earste Wrâldoarloch noch klear foar eagen, lieten yn dit twadde desennium fan it Ynterbellum in opmerklike slopheid blike as it gie om lannen as Dútslân ta de oarder te roppen. Dy saneamde appeasement, in polityk fan fermoedsoening troch it dwaan fan konsesjes, berikte yn septimber 1938 syn hichtepunt mei it sluten fan it Ferdrach fan München, wêrby't it Feriene Keninkryk en Frankryk Tsjechoslowakije opofferen om 'e frede mei Dútslân te bewarjen. Sok belied bea mooglikheden oan sterkere lannen om swakkere lannen mei geweld te oermasterjen sûnder dat dêr wat tsjin dien waard, útsein de almar wanhopiger oproppen ta wrâldfrede troch it Folkebûn. Sa waard it Afrikaanske lân Abessynje ûnder de Twadde Italjaansk-Abessynske Oarloch fan 1935-1936 ferovere en beset troch Itaalje, wylst Japan yn 1937 de Twadde Sineesk-Japanske Oarloch begûn en grutte dielen fan Sina besette.

Akteur Clark Gable yn 'e rol fan Rhett Butler yn 'e Amerikaanske filmklassiker Gone with the Wind (1939).

Underwilens wie yn 'e Sovjet-Uny Josef Stalin dwaande mei de konsolidaasje fan syn macht. Oanhâldend liet er wiere en fermiende tsjinstanners út alle rangen en stannen fan 'e maatskippij likwidearje, wat geandewei de 1930-er jierren útrûn op 'e ferskrikkings fan 'e Grutte Suvering, dy't duorre fan 1936 oant 1938. Tagelyk waard ek op folslein ûnmeilydsume wize de kollektivisaasje fan de lânbou trochfierd, mei as gefolch de Sovjet-hongersneed fan 1932-1933, wêrby't miljoenen minsken omkamen, benammen yn 'e Oekraïne. Yn Sina wiene de nasjonalisten en de kommunisten noch altyd ferwikkele yn 'e Sineeske Boargeroarloch. Yn 'e koloanjes fan Afrika, Súd-Aazje en Súdeast-Aazje begûn de befolking stadichoan mear selsbewust te wurden. Lieders as Mahatma Gandhi yn Britsk-Ynje, Hồ Chí Minh yn Frânsk-Yndo-Sina en Soekarno yn Nederlânsk-Ynje, begûnen oan te kringen op in ein oan 'e Westerske oerhearsking.

De Britsk-Yndyske nasjonalistyske foaroanman Mahatma Gandhi op syn Sâltmars nei de see, yn 1930.
Franklin D. Roosevelt waard yn 1933 presidint fan 'e Feriene Steaten.
Untdekking fan 'e planeet Pluto (1930).

Wichtichste foarfallen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
1930
Japanske troepen tsjogge de Sineeske stêd Mukden binnen, op 18 septimber 1931. It begjin fan 'e Japanske ynfal yn Mantsjoerije.
It Empire State Building wie it heechste gebou fan 'e wrâld, doe't it yn 1931 reekaam.
1931
Paraguayaanske soldaten yn 'e Chaco-oarloch (1932-1935) mei Bolivia.
De Sovjet-hongersneed fan 1932-1933: de liken fan hongerdeaden lizze op 'e strjitten fan 'e Oekraynske stêd Charkov.
It Kolombiaanske leger slacht in Perû-viaanske oanfal ôf ûnder de Kolombiaansk-Perûviaanske Oarloch (1932-1933).
1932
De Amerikaanske presidint Franklin D. Roosevelt (sittend) ûndertekenet yn it ramt fan syn New Deal de wet wêrmei't de Tennessee Valley Authority (TVA) oprjochte wurdt, op 18 maaie 1933.
Adolf Hitler kaam yn 1933 oan 'e macht yn Dútslân.
Dachau waard yn 1933 as earste konsintraasjekamp fan nazy-Dútslân oprjochte.
1933
Wurkferskaffing yn 'e Feriene Steaten.
Kening Aleksander I fan Joegoslaavje waard yn 1934 yn Marseille fermoarde.
1934
De Dust Bowl: in stofstoarm komt yn 1935 op Stratford, yn Teksas, ta.
Benito Mussolini (l.) en Adolf Hitler (rj.) de diktators fan Itaalje en nazy-Dútslân, nimme in militêre parade ôf.
1935
Italjaanske artillery ûnder de Twadde Italjaansk-Abessynske Oarloch (1935-1936).
De negroïde Amerikaan Jesse Owens wûn op 'e Olympyske Spullen fan 1936 yn nazy-Dútslân 4 gouden medaljes.
1936
Ruïnes nei it Bombardemint fan Guernica yn 'e Spaanske Boargeroarloch.
It Dútske loftskip de Hindenburg ûntploft op 6 maaie 1937 yn 'e loft boppe Lakehurst, yn 'e Feriene Steaten.
De Britske premier Neville Chamberlain tocht dat er Hitler yn 'e stringen hâlde koe mei in belied fan appeasement.
1937
Japanske troepen yn aksje by Kanton, yn 1938, ûnder de Twadde Sineesk-Japanske Oarloch.
De Anschluß: Dútske troepen wurde yn 'e Eastenrykske haadstêd Wenen ynhelle troch in entûsjaste mannichte.
It Ferdrach fan München wurdt sletten: f.l.n.rj. (foarste rige): Neville Chamberlain, de premier fan it Feriene Keninkryk; Édouard Daladier, de premier fan Frankryk; Adolf Hitler, diktator fan nazy-Dútslân; Benito Mussolini, diktator fan Itaalje; en greve Galeazzo Ciano, minister fan Bûtenlânske Saken fan Itaalje.
1938
Aktrise Judy Garland yn de Amerikaanske filmklassiker The Wizard of Oz (1939).
Dútske soldaten ûntmantelje in grinspost tusken Poalen en de Frije Stêd Danzig, yn septimber 1939.
De Dútske ynfal yn Poalen: Dútske tanks yn de neite fan de Poalske stêd Bydgoszcz.
Poalen sette noch lansiers op hynders yn tsjin de Dútske tanks.
De ferovering fan Poalen troch nazy-Dútslân en de Sovjet-Uny yn 1939.
1939

Boarnen, noaten en referinsjes

[boarne bewurkje]
Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.