Alaska

Steat Alaska State of Alaska
flagge	wapen
North to the Future (Ingelsk, "Noardoan nei de Takomst")
lokaasje yn de Feriene Steaten
algemien
ôfkoarting	AK
lân	Feriene Steaten
status (jier)	steat (1959)
haadstêd	Juneau
grutste stêd	Anchorage
offisjele taal	Ingelsk en 20 lânseigen talen (sjoch § Taal)
sifers
ynwennertal	736.732 (2014)
befolkingstichtens	0,5 / km²
oerflak	1.717.856 km² (13,8% wetter)
bykommende ynformaasje
bynamme	de Last Frontier
tiidsône	UTC –9 (east fan 169°30′) UTC –10 (west fan 169°30′)
simmertiid	UTC –8 (east fan 169°30′) UTC –9 (west fan 169°30′)
webside	www.alaska.gov

Dizze side giet oer de Amerikaanske steat Alaska. Foar oare betsjuttings, sjoch: Alaska (betsjuttingsside).

Alaska (Ingelsk: Alaska; útspr.: [ə'læskə], likernôch "uh-lês-kuh",  beharkje; Aleoetysk: Alax̂sxax̂; Alutiik: Alas’kaaq; Injûpiat: Alaasikaq; Tlingit: Anáaski), offisjeel de Steat Alaska (Ingelsk: State of Alaska), is ien fan 'e fyftich steaten dy't mei-inoar de Feriene Steaten fan Amearika foarmje. Alaska, byneamd de Last Frontier, leit los fan 'e legere 48 steaten yn it uterste noardeasten fan it Noardamerikaanske kontinint, ynklamme tusken Kanada en de Beringsee. De haadstêd is Juneau, mar de grutste stêd is Anchorage. Neffens in skatting út 2014 hie de steat doe krapoan 737.000 ynwenners, wêrmei't it kwa befolkingsgrutte de 48e steat fan 'e Feriene Steaten is. Oangeande oerflak is Alaska mei hast 1.718.000 km² fierwei de grutste steat. Alaska stiet bekend om syn ierdoalje, fiskerij en ûnoantaaste natoer.

Etymology

De namme 'Alaska' (Russysk: Аляска, Aljaska) waard yn 'e Russyske koloniale perioade de namme foar it hiele gebiet fan wat doe eins Russysk-Amearika hiet. Fan oarsprong wie it in oantsjutting foar it Alaska-skiereilân út 'e Aleoetyske taal (fan 'e lânseigen bewenners fan 'e Aleoeten-arsjipel). Letterlik betsjut it yn it Aleoetysk: "ding dêr't it tij fan 'e see tsjin rjochte is". De offisjele bynamme fan Alaska is de Last Frontier, oftewol de "lêste foargrins" (fan 'e beskaving).

It oerflak fan Alaska ôfset tsjin it oerflak fan 'e legere 48 steaten.

Geografy

Algemien

Alaska leit yn it uterste noardwesten fan Noard-Amearika, en útsein de Alaskaanske Panhandle is it eins ien grut skiereilân dat nei it westen ta útstiket. It is de noardlikste en westlikste Amerikaanske steat, en teffens de eastlikste, mei't de Aleoeten oer de grins fan it eastlik healrûn útstekke. Yn it noarden rikt Alaska oant fier boppe de poalsirkel. De steat hat in oerflak fan 1.717.856 km², wêrmei't it fierwei de grutste is fan alle Amerikaanske steaten. It is twa kear sa grut as Teksas, dat de op ien nei grutste steat is. Alaska is sa grut dat it ferdield is oer twa tiidsônes: it diel fan Alaska eastlik fan 169°30′ W leit yn 'e Alaskatiidsône (UTC –9, simmertiid –8), wylst it diel fan Alaska bewesten 169°30′ W (UTC –10, simmertiid –9) ta de Hawaïaansk-Aleoetyske Tiidsône heart.

Alaska hat in langere kustline (fan 54.720 km) as alle oare Amerikaanske steaten byinoar. It mjit 3.639 km fan east nei west en 2.285 km fan noard en súd. Fan it totale oerflak bestiet 13,8% (of 237.064 km²) út oerflaktewetter, sadat der 1.480.792 km² oan drûch lân oerbliuwt. Der binne mear as trije miljoen marren. De grutste rivier is de Yukon. Oare wichtige rivieren binne de Koyukuk, de Kuskokwim en de Tanana. Sompen en toendra mei permafrost beslane 487.747 km², wylst 41.440 km² ûnder de 100.000 gletsjers yn 'e steat leit. De grutste dêrfan is de Beringgletsjer, mei in oerflak fan 5.827 km². Fan it lân is 65% yn besit fan 'e Amerikaanske federale oerheid. Dat gebiet bestiet foar in grut part út nasjonale wâlden, nasjonale parken en nasjonale wyldreservaten. It Bureau of Land Management (BLM) beheart yn dy kontekst 23,8% fan it oerflak fan Alaska, oftewol 350.000 km² lân. It Arktysk Nasjonaal Faunareservaat, wrâlds grutste wyldreservaat, dat ûnder behear stiet fan 'e United States Fish and Wildlife Service, beslacht 65.000 km².

De Denali, foarhinne bekend as de Mount McKinley, de heechste berch fan Noard-Amearika.

Geografysk leit Alaska los fan 'e legere 48 steaten fan 'e Feriene Steaten; nettsjinsteande dat wurdt it soms ta de regio fan it Amerikaanske Noardwesten rekkene, mei û.m. Washington en Oregon. Yn it noarden grinzget Alaska oan 'e Beaufortsee, en yn it noardwesten oan 'e Tsjûktsjensee, dat beide râneseeën fan 'e Noardlike Iissee binne. Yn it westen wurdt Alaska begrinzge troch de Beringsee en de Beringstrjitte, oan 'e oare kant wêrfan't it Fiere Easten fan Sibearje leit, dat ta Ruslân heart. Spesifyk lizze dêr it Tsjûkotka-skiereilân, dat bestjoerlik ta de autonome regio Tsjûkotka heart, en it Kamtsjatka-skiereilân, dat bestjoerlik it Territoarium Kamtsjatka foarmet. Yn it suden wurdt Alaska begrinzge troch de Golf fan Alaska, dy't diel útmakket fan 'e Stille Oseaan.

Yn it easten dielt Alaska in grins mei Kanada. Spesifyk grinzget de steat yn it easten oan it Kanadeeske territoarium Yukon en yn it súdeasten oan 'e provinsje Britsk-Kolumbia. De rest fan 'e kontinintale Feriene Steaten leit súdlik fan Britsk-Kolumbia; Alaska wurdt fan 'e neiste Amerikaanske steat, Washington, skaat troch likernôch 800 km Kanadeesk grûngebiet. Hoewol't de grins mei Kanada de iennichste lângrins fan Alaska is, reitsje de territoriale wetters fan Alaska en Ruslân inoar yn Beringstrjitte, dêr't de Diomedeseilannen (te witten: it Russyske Ratmanov (of Grut-Diomedes) en it Amerikaanske Lyts-Diomedes) mar 3,8 km útinoar lizze.

Toendralânskip yn Alaska.

Regio's

Alaska bestiet út seis ûnderskate regio's: Súdlik Sintraal-Alaska, Súdeast-Alaska, Súdwest-Alaska, de Aleoeten, it Binnenlân fan Alaska en de Noarderbedelte.

Súdlik Sintraal-Alaska, dat de súdlike kust en it efterlizzende binnenlân fan 'e steat omfiemet, is de tichtst befolke krite fan Alaska, dêr't û.m. de grutte stêd Anchorage leit. It omfettet ek de Matanuska-Susitna-delling, westlik fan Anchorage, en it grutte Kenai-skiereilân, dat súdeastlik fan Anchorage útstiket yn 'e Golf fan Alaska. Foar de kust lizze ferskate lytse eilannen, lykas Montague en Kayak. Súdlik Sintraal Alaska is ek it bercheftichste diel fan 'e steat, dêr't it Chugachberchtme oan 'e súdkust, it Kenaiberchtme op it Kenaiskiereilân, it Wrangell-berchtme by de Kanadeeske grins en de súdlike helte fan it Alaskaberchtme diel fan útmeitsje. De kriten besuden it Alaskaberchtme en bewesten it Wrangell-berchtme binne hiel tinbefolke.

De blaublom of ferjit-my-net is de offisjele steatsblom fan Alaska.

Súdeast-Alaska wurdt ek wol de Panhandle fan Alaska neamd, om't it it nei it súdeasten ta útstykjende diel fan 'e steat omfiemet, ynklamme tusken Britsk-Kolumbia en de Stille Oseaan. Súdeast-Alaska leit it tichtst by de rest fan 'e Feriene Steaten, en wie it ierste diel fan 'e steat dat troch Amerikaanske kolonisten yn besit nommen waard yn 'e jierren fuort nei de Oankeap fan Alaska. De regio wurdt dominearre troch de Aleksanderarsjipel, in eilannegroep besteande út hûnderten middelgrutte en lytse eilannen fuort foar de kust, mei as grutsten Prince of Wales, Chichagof, Admiraliteitseilân, Baranof, Revillagigedo, Kupreanof en Kuiu. It Nasjonaal Wâld Tongass, it grutste nasjonaal wâld fan 'e Feriene Steaten, strekt him út oer in diel fan 'e arsjipel en parten fan it fêstelân. Súdeast-Alaska omfiemet ek de steatshaadstêd Juneau, de eardere haadstêd Sitka en Ketchikan, dat ienris de grutste stêd fan Alaska wie.

Súdwest-Alaska is in tinbefolke krite yn it súdwesten fan Alaska, dy't likernôch 800 km it binnenlân fan 'e steat yn rikt fan 'e kust fan 'e Beringsee ôf. It meastepart fan 'e befolking libbet der ferspraat yn lytse mienskippen by de kust lâns. Súdwest-Alaska omfettet de ûnbidich grutte Yukon-Kuskokwimdelta, dat ien fan 'e grutste rivierdelta's fan 'e wrâld is. Eilannen lykas Kodiak, it haadeilân fan 'e Kodiakarsjipel yn 'e Golf fan Alaska, en Nunivak en de Pribilofeilannen yn 'e Beringsee, hearre ek ta de regio, krektlyk as it grutste diel fan it Alaska-skiereilân, dat nei it súdwesten ta útstiket en de Beringsee fan de Golf fan Alaska skiedt.

De Denali Highway yn sintraal Alaska.

De punt fan it Alaska-skiereilân en de súdlik dêrfan lizzende Shumagineilannen meitsje diel út fan 'e regio fan 'e Aleoeten. Dat is in keatling fan eilannen dy't fan 'e punt fan it Alaska-skiereilân yn in kromme line oer in ôfstân fan 1.900 km nei it westen ta rikt, yn 'e rjochting fan it Kamtsjatka-skiereilân yn Ruslân. De Aleoeten besteane út mear as trijehûndert lytse en gruttere fulkanyske eilannen, wêrfan't de westliksten ta it eastlik healrûn hearre. De alderwestlikste eilannen, de Kommandeurseilannen, hearre net ta Alaska, mar ta Ruslân. De Ynternasjonale Datumgrins is lykwols westlik fan 180° W lein, sadat de hiele steat Alaska binnen deselde dei falle soe. De grutste eilannen fan 'e Aleoeten binne, fan east nei west: Unimak, Akutan, Unalaska, Umnak, de Eilannen fan de Fjouwer Bergen, Seguam, Amlia, Atka, Adak, Kagalaska, Tanaga, Amchitka, Kiska, Agattu en Attu.

It Binnenlân fan Alaska is de grutste, mar ek de tinst befolke regio fan 'e steat, dy't foar it meastepart út ûnbewenne wyldernis bestiet en ynklamme leit tusken it Alaskaberchtme yn it suden en it Endicott-berchtme, dat diel útmakket fan it gruttere Brooks-berchtme, yn it noarden. Fairbanks is it iennichste gruttere plak yn 'e hiele krite. It Binnenlân omfettet it Nasjonaal Park en Wyldreservaat Denali, yn it Alaskaberchtme, mei de Denali (foarhinne bekend as de Mount McKinley), de heechste berch fan Noard-Amearika mei in hichte fan 6.191 m. Ek de dellingen fan 'e rivieren de Tanana en de Koyukuk en it grutste part fan it streamgebiet fan 'e grutte Yukon hearre ta it Binnenlân.

De Noarderbedelte, ta einbeslút, beslacht de hiele noardkust fan Alaska noardlik fan it Brooks-berchtme, en bestiet foar it meastepart út toendra mei lytse doarpen, benammen oan 'e kust. De regio stiet bekend om syn reuseftige ûndergrûnske foarrieden ierdoalje en omfettet û.m. it bekende Oaljefjild fan Prudhoe Bay. It grutste plak fan 'e Noarderbedelte is Barrow. It noardwesten fan Alaska, mei as sintrum Kotzebue, wurdt yn 'e regel mei de Noarderbedelte op ien bulte smiten, hoewol't it der geografysk sjoen net by heart. It noardwesten omfiemet it grutte Seward-skiereilân, dat nei it westen ta útstiket en sa mei it Russyske Tsjûkotka-skiereilân de Beringstrjitte foarmet. Ek Lyts-Diomedes, yn 'e Beringstrjitte, en it grutte eilân St. Lawrence, yn 'e noardlike Beringsee, hearre by it noardwesten.

Utbarsting fan 'e fulkaan de Mount Augustine, yn 2006.

Grûnbesit fan 'e lânseigen befolking

Likernôch 180.000 km² lân (oftewol 12,2%) fan Alaska is yn it besit fan 'e tolve grutte regionale en tsientallen lytsere pleatslike korporaasjes fan 'e lânseigen befolking (Eskimo's, Aleoeten en Yndianen). Dy binne opset ûnder de Alaska Native Claims Settlement Act (ANCSA) fan 1971. De Alaskaanske lânseigen regionale korporaasje Doyon, Limited neamt himsels yn advertinsjes en oare publikaasjes faak "de grutste private lâneigner fan Alaska". Oarspronklik omfieme de ANCSA de mooglikheid dat de korporaasjes harren lân, begjinnend yn 1991, op 'e publike merk ferkeapje koene, mar dat diel fan 'e wet waard ynlutsen ear't it fan krêft wurde koe. Dat bestjut dat de korporaasjes harren lân yn eigendom hawwe, faak alle rjochten op ûndergrûnske dylchstoffen ynbegrepen (in rjocht dêr't yndividuële boargers gjin oanspraak op meitsje kinne), mar dat se it lân net ferkeapje kinne. Yn tsjinstelling dêrmei kin yndividuële lânseigen grûn wól op 'e publike merk ferkocht wurde.

Wat de ynstelling fan reservaten oangiet, is Alaska wat in frjemde ein yn 't byt yn 'e Feriene Steaten. It reservaatstelsel sa't dat yn 'e legere 48 steaten bestiet, is yn Alaska nammentlik nea fan 'e grûn kommen, en troch de ynfiering fan 'e ANCSA en it feit dat de lânseigen korporaasjes mei harren ûnferkeapbere lân min ofte mear deselde funksje ferfolje as in reservaat, binne se ek net nedich. Sadwaande bestiet der yn hiele Alaska mar ien Yndianereservaat: it Annette Island Yndianereservaat fan 'e Metlakatla Yndianemienskip, dat 332,6 km² beslacht yn 'e Aleksanderarsjipel fan Súdeast-Alaska. Dat bestie al foar de oanname fan 'e ANCSA en hat syn status ûnôfhinklik fan dy wet beholden.

De Russyske delsetting Pavlovskaja op it eilân Kodiak yn 1814 (it hjoeddeiske plak Kodiak).

Skiednis

Lânseigen bewenning

De earste bewenners fan Alaska wiene de foarâlden fan 'e hjoeddeistige Yndianen, dy't nei alle gedachten mear as 15.000 jier lyn al oerkamen út Aazje fia de Beringlânbrêge, de doedestiden drûchfallen Beringstrjitte. Tsjin 'e tiid dat de earste Jeropeänen Alaska yn 'e achttjinde iuw berikten, waard it gebiet bewenne troch Yndiaanske folken lykas de Tlingit, Haida, Aatna (Ahtna) en Kûtsjin (Kutchin of Gwich’in) yn it súdeasten en easten, Eskimofolken lykas de Injûpiat (Iñupiat), Jûpik (Yup’ik) en Alûtiik (Alutiiq) yn it noarden, westen en súdwesten, en de Aleoeten op 'e Aleoetenarsjipel en de punt fan it Alaska-skiereilân.

Koloniaal tiidrek

Guon histoarisy binne fan tinken dat de ierste Russyske delsetting yn Alaska stifte waard yn 'e santjinde iuw. Neffens dy teory soene ferskate boaten fan de ekspedysje fan Semjon Dezjnov yn 1648 troch in stoarm op 'e Beringsee fan koerts rekke en de kust fan Alaska berikt hawwe, wêrnei't de oerlibbenen har dêr nei wenjen setten. Dizze hypoteze is basearre op it ferslach fan 'e geograaf Nikolaj Daurkin, in etnyske Tsjûktsjy fan it Tsjûkotka-skiereilân, dy't Alaska yn 1764-1765 oandie en dêr in doarp oan 'e rivier de "Cheuveren" oantrof dat bewenne waard troch burddragende manlju dy't "de ikoanen oanbidde". Guon moderne ûndersikers slane de "Cheuveren" lyk mei de rivier de Koyuk.

It skelet fan 'e reuseftige Stellers seeko, in bist dat in lingte fan 9 m en in gewicht fan 10 ton berikke koe. Dizze trage, warleaze herbivoar, dy't yn 'e kustwetters fan 'e Aleoeten libbe, waard troch Russyske pelsjagers en -keaplju bejage om it fleis en wie yn 1768, 27 jier nei syn ûntdekking, folslein útrûge.

It earste ûnomstriden besyk fan Jeropeänen oan Alaska fûn lykwols plak op 21 augustus 1732, doe't de bemanning fan 'e Sankt-Gavriïl foet op 'e grûn fan Alaska sette. De Sankt-Gavriïl wie in skip ûnder it gesach fan lânmjitter Michail Gvozdev en seefarder Ivan Fjodorov, dat diel útmakke fan 'e ekspedysje fan 'e Sibearyske kozak Afanasij Sjestakov en de Wytrus Dmitry Pavlûtsky. Yn 1741 berikte de Russyske Grutte Noardlike Ekspedysje ûnder lieding fan 'e Deenske ûntdekkingsreizger Vitus Bering Alaska. Hy arrivearre yn 'e Golf fan Alaska, seach de Mount Elias en fear by it eilân Kodiak en it Kenai-skiereilân lâns. Op 'e weromreis litte Bering skipbrek en kaam er om op 'e Kommandeurseilannen, mar in diel fan syn bemanning kearde neitiid yn Sibearje werom mei pelzen fan 'e see-otter, dy't it bêste bûnt fan 'e wrâld ornearre waarden te wêzen en foar healwiis hege prizen ferkocht waarden. Dêrop begûnen lytse gearwurkingsferbannen fan Russyske pelskeaplju fan it Kamtsjatka-skiereilân ôf jachtekspedysjes te organisearjen nei de Aleoeten. Behalven op see-otters jagen se, foar fleis, ek op 'e reuseftige Stellers seeko, dy't binnen 27 jier, yn 1768, folslein útrûge wie.

De earste permaninte Russyske delsetting yn Alaska waard stifte yn 1784. Dat wie in reäksje op 'e ferskate ekspedysjes dy't Spanje tusken 1774 en 1800 út syn koloanje Nij-Spanje (it lettere Meksiko) wei nei it noardwesten fan 'e Stille Oseaan stjoerde. Yn 1789 bouden de Spanjerts in delsetting en fort oan 'e Nootka Sound yn wat no Britsk-Kolumbia is. Yn Alaska binne nammen as Valdez en Cordova oerbliuwsels út dy tiid. Yn 'e earste helte en de midden fan 'e njoggentjinde iuw fierde de Russysk-Amerikaanske Kompanjy in kolonisaasjeprogramma yn Alaska út om it gebiet steviger yn Russyske hannen te krijen. Nij-Archangelsk (no Sitka), op it eilân Baranof, yn 'e Aleksanderarsjipel fan Súdeast-Alaska, wie fan 1804 oant 1867 de haadstêd fan Russysk-Amearika. De Russyske kolonisaasje fan Alaska waard lykwols nea foltôge, en de koloanje wie nea botte winstjaand. Behalven de Russyske toponimen hâlde tsjintwurdich benammen de Russyske eleminten yn de arsjitektuer (lykas sipeldakken op tsjerketuorren) de oantins oan 'e Russyske koloniale tiid yn libben.

Goudsikers op it Chilkoot Trail yn Alaska yn 1898, ûnder de Goudkoarts fan Klondike.

Underwilens hie de lânseigen befolking fan Alaska fan 'e ein fan 'e achttjinde iuw ôf oant de midden fan 'e njoggentjinde iuw slim te lijen ûnder útbraken fan 'e pokken, in sykte dy't de Russen meibrochten en dêr't de Aleoeten, Eskimo's en Yndianen gjin ferwar tsjin hiene. Benammen yn 'e 1830-er jierren en de 1860-er jierren wiene der ferskriklike epidemyen, wêrby't tûzenen minsken omkamen en de tribale maatskippijen slim ûntregele waarden.

Amerikaansk territoarium

William H. Seward, de Amerikaanske minister fan Bûtenlânske Saken, ûnderhannele nei de ein fan 'e Amerikaanske Boargeroarloch mei de Russen oer de Oankeap fan Alaska. Yn 1867 waard in akkoart berikt en koe de keap syn beslach krije, wêrby't de Feriene Steaten it gebiet anneksearren foar de priis fan $7,2 miljoen. De oankeap wie benammen bedoeld as in strategyske set foar de takomst, mar in soad Amerikanen seagen it yn 't earstoan as in kaptale blunder en it fuortsmiten fan withoefolle jild dêr't se nea wer wat fan weromsjen soene. De Oankeap fan Alaska waard dêrom ek wol Seward's Folly ("Sewards Dwaasheid") neamd. De earste santjin jier nei de oankeap waard it Departemint Alaska as ûnorganisearre territoarium loskes bestjoerd troch it Amerikaanske Leger. Yn 1884 krige it as it Distrikt Alaska de status fan in distrikt, mei in gûverneur dy't oansteld waard troch de presidint fan 'e Feriene Steaten. Nij-Archangelsk, no Sitka neamd, bleau it bestjoerssintrum en teffens it iennichste plak dêr't oant likernôch 1880 ta Amerikaanske kolonisten wennen. Fierders waard der ek in rjochtbank fêstige.

Nei't Alaska yn 1867 oergien wie yn Amerikaanske hannen, ûntstie dêrtroch it Alaskaanske Grinskonflikt, wêrby't de Feriene Steaten en it Feriene Keninkryk yn in slepend skeel ferwikkele rekken oer de krekte rin fan 'e grins tusken Alaska en Britsk-Kolumbia. Pas yn 1903 waard dy deilisskip yn it foardiel fan 'e Feriene Steaten oplost.

Amerikaanske troepen ûnder de Slach om Attu, yn maaie 1943.

Begjinnend yn 'e 1890-er jierren en op guon plakken duorjend oan de iere 1910-er jierren fûnen yn Alaska en it oanbuorjende Kanadeeske Yukon in rige goudkoartsen plak. De bekendste dêrfan wie de Goudkoarts fan Klondike yn 1897, wêrfan't it swiertepunt eins yn 'e Yukon lei. De goudkoarts brocht tûzenen goudsikers en oare kolonisten út hiel Noard-Amearika nei de regio ta, en om deselde tiid hinne wie der ek in oansjenlike tastream nei de Panhandle fan Alaska troch ymmigranten út Noarwegen en Sweden, dy't har dêre as fiskers en houtsjers fêstigen. As gefolch fan dy frij hommelse groei fan 'e befolking krige Alaska yn 1912 offisjeel de status fan in ûnynkorporearre territoarium, it Territoarium Alaska. Underwilens wie yn 1906 de haadstêd fan Alaska ferpleatst fan Sitka nei Juneau.

Yn 'e Twadde Wrâldoarloch foelen Japanske troepen yn 1942 Alaska binnen en besetten trije eilannen fan 'e Aleoeten: Attu, Agattu en Kiska. De besetting dêre duorre fan juny 1942 oant augustus 1943, doe't de Amerikaanske Striidkrêften de trije eilannen befrijden yn 'e Aleoetenkampanje. Yn deselde snuorje ûntjoech Dutch Harbor, in havenplak op it eilân Unalaska, him ta in wichtige basis foar de Amerikaanske Loftmacht en foar dûkboaten fan 'e Amerikaanske Marine. Fierders waarden yn it ramt fan it Lien-Pachtprogramma, wêrby't de Feriene Steaten de Sovjet-Uny fan militêr materieel foarseagen foar de striid yn Jeropa tsjin nazy-Dútslân, Amerikaanske jachtfleantugen en bommesmiters fia Kanada troch Alaska nei Fairbanks flein en dan troch nei Nome, op it Seward-skiereilân. Dêr waarden se ophelle troch Sovjet-piloaten dy't se oer de Beringstrjitte en Sibearje nei Jeropeesk-Ruslân fleagen. De oanlis fan in grut tal militêre bases yn Alaska, ûnder de Twadde Wrâldoarloch, droech sterk by oan 'e groei fan beskate stêden yn it territoarium.

Ravaazje yn Anchorage nei de swiere ierdbeving fan 1964.

Amerikaanske steat

Nei ôfrin fan 'e Twadde Wrâldoarloch waard yn Alaska de rop om in folweardige Amerikaanske steat te wurden, almar lûder. Yn 1946 waard in referindum holden wêrby't de befolking fan it territoarium him dêr yn grutte mearderheid foar útspriek. Om dat doel te berikken moast lykwols in protte tsjinakseljen fan 'e legere 48 steaten en de burokrasy yn Washington, D.C. oerwûn wurde. Uteinlik gie it Amerikaanske Kongres op 7 july 1958 akkoart mei de opnimming fan Alaska yn 'e Amerikaanske Uny. Op 3 jannewaris 1959 waard Alaska sadwaande de 49e en foarlêste steat fan 'e Feriene Steaten (de 50e en lêste wie Hawaï, dat datselde jiers ek in steat waard).

Op 27 maart 1964 waard Alaska troffen troch in swiere ierdbeving, dy't letter ek wol bekend kaam te stean as de Goedfreedierdbeving. Dêrby kamen 133 minsken om en waard in protte skea oanrjochte. Ferskate doarpen en ek dielen fan guon gruttere mienskippen waarden folslein ferwoastge, benammen troch ierdferskowings en tsûnamys. Mei in krêft fan 9,2 op 'e skaal fan Richter wie it de swierste ierdbeving yn Noard-Amearika dy't ea registrearre is, en de op ien nei swierste fan 'e hiele wrâld. It tiidstip fan 'e ierdbeving (17.36 oere), de tiid fan it jier en de lokaasje fan it episintrum holpen allegear mei om derfoar te soargjen dat der sa min mooglik slachtoffers wiene, benammen yn Anchorage.

Anchorage, de grutste stêd fan Alaska.

Yn 1968 waard der ierdoalje ûntdutsen yn Prudhoe Bay, yn 'e Noarderbedelte. Troch it reekommen fan it Trans-Alaska Piipliedingstelsel yn 1977 koe die oalje einlings eksploitearre wurde, wat yn Alaska soarge foar in wiere oalje-boom. Fan 1980 ôf wurdt mei de opbringst fan 'e oalje fierhinne de begrutting fan 'e steat betelle. It wie dan ek net tafallich dat Alaska datselde jiers de ynkomstebelesting ôfskafte. Dat de eksploitaasje fan ierdoalje ek in kearside hat, die yn 1989 bliken, doe't de oaljetanker Exxon Valdez yn 'e Prince William Sound op in rif rûn en leksloech. Dêrtroch rûn der 42 miljoen liter rouwe oalje yn 'e see, wêrnei't de fersmoarging him útwreide oer 1.800 km kustline fan Alaska. It wie ien fan 'e grutste miljeurampen út 'e skiednis en de grutste dy't Alaska ea oerkomd is.

Bestjoer

Alaska bestiet bestjoerlik út net út countys, lykas de oare Amerikaanske steaten (útsein Louisiana, dat parishes hat), mar út boroughs. Dêrfan binne der 16 yn 'e steat. Oars as de countys yn oare Amerikaanske steaten beslane de boroughs yn Alaska net it hiele grûngebiet fan 'e steat. It gebiet dat net ûnderdiel is fan lykfol hokker borough (en foar it meastepart út tinbefolke wyldernis bestiet), wurdt oantsjut as de Unorganisearre Borough. De Unorganisearre Borough wurdt streekrjocht troch it steatsregear bestjoerd.

Juneau, de haadstêd fan Alaska.

Dat steatsregear hat syn sit yn Juneau, de haadstêd fan Alaska, dat yn syn eigen borough leit, yn 'e Panhandle fan Alaska. Krekt as yn alle Amerikaanske steaten it gefal is, stiet ek yn Alaska de gûverneur oan it haad fan it steatsregear. De wetjaande macht is yn 'e hannen fan 'e Legislatuer fan Alaska, dy't bestiet út 'e Steatssenaat mei 20 sitten en it Steatshûs fan Offurdigen mei 40 sitten. Yn 'e Amerikaanske Senaat wurdt Alaska, lykas alle Amerikaanske steaten, fertsjintwurdige troch 2 senators. Yn it Amerikaanske Hûs fan Offurdigen hat Alaska fanwegen syn lytse befolking mar 1 inkele sit.

It politike lânskip fan Alaska wurdt behearske troch de beide grutte Amerikaanske politike partijen, de Demokratyske Partij en de Republikeinske Partij. Alle oare partijen spylje mar in marzjinale rol. De opmerklikste ûnder dy oare partijen is de Alaskaanske Unôfhinklikheidspartij (AIP), oprjochte yn 1984, dy't foar de ôfskieding fan Alaska fan 'e Feriene Steaten stribbet. Sawol op it mêd fan 'e steatspolityk as de Amerikaanske federale polityk stipe Alaska oant de earste helte fan 'e 1970-er jierren oer it algemien de Demokraten. Sûnt hat de steat him lykwols fierhinne ûntjûn ta in Republikeinsk bolwurk. De bekendste politikus út Alaska, alteast yn it bûtenlân, is Sarah Palin, dy't yn 2008 de Republikeinske fise-presidintskandidate wie ûnder John McCain.

In diel fan 'e ûnbidige Trans-Alaskapiipline.

Ekonomy

Yn 2007 bedroech it bruto steatsprodukt fan Alaska $44,9 miljard, wylst it bruto steatsprodukt per lid fan 'e befolking datselde jiers op $40.042 lei. De ierdoalje- en ierdgasyndustry dominearret de Alaskaanske ekonomy, en draacht foar likernôch 80% by oan it bruto steatsprodukt. Oare foarmen fan yndustry binne yn Alaska net botte goed ûntwikkele, mei't itenswaren en oar guod oer it algemien ymportearre wurde. Wol wurdt yn Alaska oan mynbou dien nei dylchstoffen as stienkoal, goud en sink.

De lânbou is likemin in wichtige sektor, benammen om't it kâlde klimaat en it koarte groeiseizoen bou op grutte skaal suver ûnmooglik meitsje. Mei de feehâlderij leit dat justjes oars, mar likegoed is Alaska ek dêrfoar gjin ideaal plak. Oer it algemien produsearje bou en feehâlderij inkeld foar de eigen konsumpsje fan 'e befolking fan Alaska: griente, suvel, kowefleis en jongfee foar fierdere fokkerij. De fiskerij is wol goed ûntwikkele, en krab en fisk (benammen salm, kabbeljau en koalfisk) foarmje, njonken oalje en gas, de wichtichste eksportprodukten fan 'e steat. De krabbefiskerij yn 'e Beringsee út 'e haven fan Dutch Harbor wei, is wrâldwiid popularisearre troch de realitytillefyzjesearje Deadliest Catch. Ek de boskbou hat troch de eksport fan hout in wichtich oandiel yn 'e Alaskaanske ekonomy.

Slidehûnen oan it wurk ûnder de ferneamde Iditarod Trail Slidehûnerace.

De measte banen yn Alaska binne te finen yn 'e oalje- en gasyndustry, yn 'e tsjinst fan 'e oerheid en yn sektoaren as it ferfier en de keapfardij. Ek deunby leine bases fan 'e Amerikaanske Striidkrêften drage foar in oansjenlik part by oan 'e wurkgelegenheid yn plakken as Fairbanks en Anchorage en op it eilân Kodiak. Fierders jouwe subsydzjes fan 'e Amerikaansk federale oerheid oanhâldend in ympuls oan 'e ekonomy fan Alaska. it toerisme is in groeiende sektor, dy't op in soad plakken yn 'e steat noch yn 'e berneskuon stiet. De grutste attraksjes foar toeristen yn Alaska binne de natoer yn it algemien, it Nasjonaal Park Denali yn it bysûnder, en fierders bygelyks de ferneamde Iditarod Trail Slidehûnerace. In protte toeristen komme yn Alaska om te jeien of te angelfiskjen.

Demografy

Neffens in offisjele rûzing troch it Amerikaanske Folkstellingsburo (op grûn fan gegevens fan 'e Amerikaanske folkstelling fan 2010) hie Alaska yn 2014 736.732 ynwenners, wat in groei fan 3,7% is yn ferhâlding ta de stân fan saken yn 2010. De befolkingstichtens wie yn 2014 0,5 minsken de km² (wetteroerflak net meirekkene). Dêrmei wie Alaska ien fan 'e tinst befolke gebieten fan 'e wrâld en fierwei de tinst befolke steat fan 'e Feriene Steaten. De op ien nei tinst befolke Amerikaanske steat wie Wyoming, yn 'e Rocky Mountains, mei 2,2 minsken de km². De grutste stêd fan Alaska is Anchorage, mei 292.000 ynwenners yn 2010. Oare gruttere stêden binne: Fairbanks (32.000), de steatshaadstêd Juneau (31.000), Badger (19.000), Knik-Fairview (15.000), College (13.000) en Sitka (9.000).

Befolkingstichtens yn Alaska.

Etnisiteit

Neffens gegevens fan 'e Amerikaanske folkstelling fan 2010 wie de etnyske opbou fan 'e befolking fan Alaska doe sa: 64,1% blanken; 14,8% Yndianen, Eskimo's en Aleoeten; 5,5% Latino's; 5,4% Aziaten; 3,3% swarten; 1,0% Polyneziërs, Melaneziërs en Mikroneziërs; 5,9% oaren of fan mingd etnysk komôf. Alaska hat it heechste persintaazje lânseigen befolking (Yndianen, Eskimo's en Aleoeten) fan alle Amerikaanske steaten, Hawaï (lânseigen Hawaïanen) ynbegrepen.

De Yndianen binne yn Alaska konsintrearre yn 'e Panhandle en yn it eastlike part fan it fêstelân. Der binne 15 ûnderskate etnyske groepen: de Aatna (Ahtna), Ejak (Eyak), Haida (Haida), Han (Hän), Holikatsjûk (Holikachuk), Ingalik (Ingalik, Deg Hit’an of Deg Xinag), Kojûkon (Koyukon), Koltsjan (Kolchan of Upper Kuskokwim), Kûtsjin (Kutchin of Gwich’in), Opper-Tanana (Upper Tanana), Tanaina (Tanaina of Dena’ina), Tanakros (Tanacross), Tanana of Neder-Tanana (Tanana of Lower Tanana), Tlingit (Tlingit) en Tsimsjian (Tsimshian). Dêrfan binne de Tlingit fierwei it manmachtichst. De Opper-Tanana, Neder-Tanana en Tanakros binne tige nau besibbe en wurde ek wol ûnder ien namme brocht as de Tanana-Atapasken. De Tsimsjian wiene fan oarsprong flechtlingen út Britsk-Kolumbia, dy't yn 1887 fan 'e Amerikaanske presidint Grover Cleveland tastimming krigen om har permanint yn Súdeast-Alaska te fêstigjen.

In Alûtiik-dûnser yn tradisjonele klaaiïng.

De Eskimo's wenje by de noardlike, westlik, súdwestlike en súdlike kusten fan it fêstelân lâns. Krekt as de Yndianen binne se te ferdielen yn ferskate etnyske groepen, te begjinnen mei de skieding tusken de Inûyt (Inuit), de Eskimo's fan 'e Noardlike Iissee, dy't ek yn Kanada en Grienlân wenje, en de Jûpik (Yup’ik), de Eskimo's fan 'e Beringsee en de Stille Oseaan. De Injûpiat (Iñupiat), dy't oan 'e noardlike en noardwestlike kusten fan Alaska wenje, binne in subgroep fan 'e Inûyt. De Middensibearyske Jûpik (Central Siberian Yup’ik), dy't behalven yn Sibearje ek lânseigen binne op it ta Alaska hearrende eilân St. Lawrence, yn 'e Beringsee, de Middenalaskaanske Jûpik (Central Alaskan Yup’ik) fan westlik en súdwestlik Alaska en de Alûtiik (Alutiiq) fan súdlik Alaska binne subgroepen fan 'e Jûpik.

De Aleoeten (Aleuts of Unangan), ta einbeslút, dy't de Aleoetenarsjipel en de westpunt fan it Alaska-skiereilân bewenje, binne in apart folk, dat nau besibbe is mei de Eskimo's mar dêr dochs los fan stiet.

Alaska omfiemet mar leafst 225 federaal erkende lânseigen stammen (foar in opsomming, sjoch hjirre), wêrfan't de grutste de Sintrale Ried fan de Tlingit en Haida Yndianestammen fan Alaska is. De Metlakatla Yndianemienskip fan it Annette Island Reservaat, in etnyske Tsimsjian-stamme, is de iennichste dy't in eigen Yndianereservaat hat.

Fairbanks, yn it binnenlân fan Alaska, is de op ien nei grutste stêd fan 'e steat.

Taal

Alaska hat 21 offisjele talen: it Ingelsk en alle 20 lânseigen talen dy't yn 'e steat sprutsen wurde, en dy't yn oktober 2014 by wet ek in offisjele status krigen. Dêrby giet it om it Aleoetysk (Aleut of Unangan); 4 Eskimo-talen: it Injûpiat (Iñupiat), Middensibearysk Jûpik (Central Siberian Yup’ik), Middenalaskaansk Jûpik (Central Alaskan Yup’ik) en Alûtiik (Alutiiq); en 15 Yndiaanske talen: it Aatna (Ahtna), Ejak (Eyak), Haida (Haida), Han (Hän), Holikatsjûk (Holikachuk), Ingalik (Ingalik, Deg Hit’an of Deg Xinag), Kojûkon (Koyukon), Koltsjan (Kolchan of Upper Kuskokwim), Kûtsjin (Kutchin of Gwich’in), Opper-Tanana (Upper Tanana), Tanaina (Tanaina of Dena’ina), Tanakros (Tanacross), Tanana of Neder-Tanana (Tanana of Lower Tanana), Tlingit (Tlingit) en Tsimsjian (Tsimshian).

It Aleoetysk en de Eskimo-talen hearre ta de Eskimo-Aleoetyske taalfamylje, wylst de measte Yndiaanske talen ûnder de Atapaskyske groep fan 'e Na-Dené-talen falle. It Haida is mooglik in isolearre taal, wylst it Tsimsjian ta de eigen lytse Tsimsjianyske taalgroep heart. Guon talen, lykas it Ejak, binne al (frijwol) útstoarn, wylst hast alle oare lânseigen talen fan Alaska as bedrige klassifisearre wurde moatte.

De Russysk-otterdokse Sint-Michaelskatedraal yn Sitka.

Fan 'e befolking fan Alaska spriek yn 2011 82,4% it Ingelsk as memmetaal, wylst 3,5% it Spaansk as memmetaal hie. Fan 'e rest fan 'e befolking hie 5,2% ien fan 'e tweintich lânseigen talen as memmetaal, 4,3% spriek in Aziatyske taal en 2,2% hie in oare Yndo-Jeropeeske taal as memmetaal (lykas Frânsk, Russysk of Portegeesk).

Godstsjinst

Op it mêd fan godstsjinst bestie yn 2014 likernôch 64% fan 'e befolking fan Alaska út kristenen, wêrûnder 43% protestanten, 16% roomsen en 5% Eastersk-otterdoksen. De Russysk-Otterdokse Tsjerke wie yn 1795 it earste kristlike tsjerkgenoatskip dat him yn Alaska fêstige. It yninoar omtrouwen tusken etnysk Russyske kolonisten en leden fan 'e lânseigen befolking soarge derfoar dat de Russysk-Otterdokse Tsjerke tsjin 'e tiid fan 'e Oankeap fan Alaska stevich yn 'e Alaskaanske maatskippij ferankere wie. Troch it ferlies fan oerheidsstipe nei de Oankeap en de konkurrinsje mei misjonarissen fan 'e Roomsk-Katolike Tsjerke en sindelingen fan ferskate protestantske denominaasjes rekke it Russysk-otterdokse leauwe neitiid yn Alaska wat marginalisearre.

Nettsjinsteande dat is de Otterdokse Tsjerke yn Amearika (fuortkommen út 'e Russysk-Otterdokse Tsjerke) yn Alaska noch altyd fertsjintwurdige mei hast 90 parochys en krapoan 20.000 tsjerkeleden. Dat binne suver allegearre leden fan 'e lânseigen befolking, wêrûnder hast alle Aleoeten en Sûkpiak (de subgroep fan 'e Alûtiik dy't de Kodiakarsjipel bewennet), ferskate tige grutte Jûpik-mienskippen en ek inkele Atapaskyske Yndiaanske groepen út it Binnenlân fan Alaska. Under de Tlingit naam de grutte mienskip fan Juneau it Eastersk-otterdokse leauwe pas oan nei ôfrin fan 'e Russyske koloniale perioade, yn in gebiet dêr't nea Russyske kolonisten of misjonarissen west hiene. Men kin yn Alaska sprekke fan in beskate foarm fan synkretisme tusken it Eastersk-otterdokse leauwe en de oarspronklike natoerreligyen fan 'e lânseigen befolking.

Russyske arsjitektoanyske eleminten sjocht men werom yn gebouwen yn Alaska, lykas hjir yn it Golden North Hotel yn Skagway.

Yn 2010 wiene de grutste kristlike tsjerkgenoatskippen yn Alaska de Roomsk-Katolike Tsjerke mei 50.866 leden, de mormoanske Tsjerke fan Jezus Kristus fan 'e Hilligen fan 'e Lêste Dagen mei 32.170 leden, en de Súdlike Baptistekonvinsje mei 19.891 leden. Alaska is, yn 'e mande mei Washington en Oregon, ien fan 'e trije steaten mei it leechste persintaazje leden fan in kristlik tsjerkgenoatskip fan alle Amerikaanske steaten. Sa'n 20% fan 'e befolking fan Alaska beskôge himsels yn 2014 wol as religieus, mar hie dêr fierders gjin fêstomrâne tinkbylden by. De rest fan 'e befolking bestie út 11% ateïsten en agnosten, 1% boedisten, 0,5% moslims, 0,5% joaden, 0,5% hindoes, 0,2% bahaïsten en 4% oanhingers fan oare godstsjinsten, wêrûnder de natoerreligyen fan 'e lânseigen befolking.

Klimaat

Alaska hat fjouwer klimaatsônes. Yn 'e Panhandle fan Alaska, de súdlike kuststripe, de súdeastlike helte fan it Kenai-skiereilân, de súdeastlike helte en de westlike útein fan it Alaska-skiereilân en op 'e Kodiakarsjipel en de Aleoeten hearsket in seeklimaat. Noardlik dêrfan, op 'e noardwestlike helten fan it Kenai- en it Alaska-skiereilân, en yn in brede stripe lân fan 'e eastgrins mei in bôge by de súdwestkust lâns nei it Seward-skiereilân oan 'e westkust, hat men in oergongsklimaat tusken it seeklimaat yn it suden en it lânklimaat dat yn it Binnenlân fan Alaska hearsket. De Noarderbedelte, by de noardkust lâns nei Seward-skiereilân, ta einbeslút, is in gebiet mei in poalklimaat.

De ûnderskate klimaatsônes yn Alaska.

Oer it algemien kin oer Alaska sein wurde dat it koarte simmers hat en lange, kâlde winters. Simmerdeis kinne de temperatueren yn it binnenlân oerdeis wol rom boppe de 30 °C útkomme, wylst it kwik der by 't winter sakje kin oant –50 °C. Rekôrtemperatueren foar de steat wiene 38 °C, op 27 juny 1915 yn Fort Yukon, en –62 °C op 23 jannewaris 1971 te Prospect Creek. Dy lêste temperatuer is mar ien graad boppe de leechste temperatuer dy't ea yn Noard-Amearika metten is (yn Snag, yn 'e Yukon).

Súdeast-Alaska is sawol it wietste as it waarmste part fan 'e steat, dat foar in grut part begroeid is mei tuskenbeiden reinwâld. De haadstêd Juneau kriget mear as 1.300 mm delslach yn 't jier, wylst Ketchikan yn trochsneed sels mear as 3.800 mm kriget. Súdeast-Alaska is ek it iennichste diel fan 'e steat dêr't de trochsneed temperatuer oerdeis by 't winter boppe it friespunt leit. Westlik Alaska tanket syn klimaat fierhinne oan 'e ynfloed fan 'e Beringsee. In gebiet dêre, dat rikt fan 'e noardkant fan it Seward-skiereilân oant de delling fan 'e Kobuk (d.w.s. de krite oan 'e Kotzebue Sound), is feitliks in woastyn, dêr't op plakken minder as 250 mm delslach yn 't jier falt.

Keppelings om utens

• (in) Offisjele webside fan it regear fan Alaska

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References en Further reading, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Alaska fan Wikimedia Commons.