Skiednis fan Hoarnstersweach
Dizze side beskriuwt de skiednis fan Hoarnstersweach.
Namme
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Hoarnstersweach komt oan syn namme troch de sweach (greide, lân foar fee, langhalich stik lân) fan Hoarne. Hoarne komt mooglik fan in hoeke heger lizzend lân útspringend út sompich mêd. In râne fan in sânrêch.
Yn 1408 waard it doarp as it karspel Suage oantsjut. Yn 1530 wurdt Hoernsterswage en Hornsterswaeghe neamd. Yn de 17e iuw wurde Hoornsterswaegh en Hornsterswaeg neamd.[1]
Yn 1525 komt Hoarnstersweach foar as Housterbage yn it Register van den Aanbreng. Foar safier is nei te gean is Housterbage allinne ien kear oerlevere, yn oare boarnen út dy tiid wurdt it doarp wol beneamd yn de trant fan ‘hoornsterzwaag’. Mooglik is it in ferskriuwwing of in ferkearde transkripsje. Sawol it diel ‘houster’ as ‘bage’ lykje wol op hoornster/hornster en zwage/zwaag. Mocht Housterbage dochs in besteande foarm wêze, dan kin it diel ‘houster;’ op ‘hou’ slaan, wat ‘oandiel yn in stik lân’ betsjut. Bage kin fan ôfbeakening of modder komme.
Prehistoarje
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ut archeologyske fynsten hat bliken dien dat oan de Tsjonger by Hoarnstersweach tûzenen jierren foar it begjin fan de jiertelling al minsken fan de Tsjongerkultuer wennen. Oan de ”Skoatterlânskewei” leit, as oerbliuwsel út de iistiid, in mânske grouwe balstien. De stien wie bedobbe yn it miedlân, mar waard yn 1960 wer opdold. Ek fjoerstiennen út de iistiid sitte yn de grûn. By de Prikkedaam binne foarwerpen fan fjoerstien fûn fan sa'n 5200 foar Kristus. By de Tsjonger koene se fiskje en it wie in drinkplak dêr't bisten kamen en sa in maklike proai wiene. In pear kilometer nei it easten leit Jardingea dêr't yn it mesolitikum in slachtplak foar oeroksen by de Tsjonger wie.
Dizze minsken ferdwine en dan komme de Germanen. Dêrmei einiget de prehistoarje. Yn'e tredde iuw nei Kristus wurdt it gebiet mei wetter oerspield troch klimaatferoaring en wennet der gjinien. As it lân nei twa iuwen wer drûchfalt komme der stammen út Noard-Dútslân en Denemarken oan'e kust te wenjen. De omjouwing fan Hoarnstersweach bliuwt sompich en it fean groeit en it is net botte bewenber.
Gea
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn de Midsiuwen is it lân wierskynlik útjûn troch de biskop fan Utert of in lânhearre, wêrby't elk doarp in stik lân krige fan de Tsjonger oant it fean yn it noarden. Oan 'e súdkant fan dy wei rûnen healannen nei de fallei fan de Tsjonger. De stripen lân stienen heaks op de wei. De ikkers leinen foaral noardlik fan de wei.
Noch noardliker fan de dyk leine heechfeanen. Hiel lang lyn rûn om 'e grins tusken Opsterlân en Skoatterlân in rivier. Dy rivier rekke syn ôfwetteringsmooglikheid kwyt doe't it bêd yn in drûge perioade foar in diel tichtstode. Yn de iuwen dêrnei ûntstienen sompen, foaral op in ûndergrûn fan klaailiem en troch fels of oerbank. Hoewol heechfean syn begjin fynt yn sompich gebiet set it him troch de iuwen op in groeien. Sa kwaam it heechfean hjir heger te lizzen as de heide en it lân fan de boeren. Om it soere feanwetter en it fean te kearen makken de boeren in dykje by it fean lâns: in leidyk.
By de Tsjonger lâns wiene de miedlannen dy't brûkt waarden foar it hea en as neiweide. By it winter rûnen dy lannen ûnder wat goed wie foar de fruchtberens. Sommige boeren hierden in stik lân fierderop lâns de Tsjonger en gongen dan in wike te haaien. Se kamen mei in heabult op in pream wer thús.
Op de wat hegere greiden en heide weiden se fan alle soarten fee. De dong fan it fee en de seadden stutsen fan de heide waarden brûkt foar it bedongjen fan noch heger lizzende boukampen mei ûnder oaren rogge en bokweet. Op 4 juny 1812 wie de foarrie fan rogge 0 en bokweet 31 lopens (1 lopens is ± 80 liter). Dat dêr is dan noch in soad woast lân. Om de pleatsen en ikkers hinne wienen ornaris wat boskjes.
De skiep en kij waarden skepere op de heide by de Tsjonger. Dêrtroch bleau de heide. Oan beide kanten fan de Skoatterlânskewei wiene plakken mei heide. Troch iuwenlange beweidzjen en ôfplagjen fan seadden foar de potstâl waarden mineralen ôffierd en ferskraalden grutte stikken fan de sângrûn. Boppedat wie troch befolkingsgroei mear hout nedich. Op dy plakken ûntstienen heidefjilden. Op 'e heide waarden ek ealjebijen hâlden foar huning. Doe begjin tritiger jierren fan de 20e iuw de Grifformearde Tsjerke mei dêrneist de pastorije boud waard oan de “Skoatterlânskewei” stienen dy op in keale flakte. Ek wie der heidebrân dy't noch tiden ûndergrûnsk troch baarnde. Dêrtroch trape men soms ûnferwachts yn in gat mei jiske.
By hûs hie men in minggat fan 3 by 4 meter yn 'e grûn foar túch en ôffal lykas griente en sa. Yn it foarjier kaam it oer it lân of tún.
De twadde helte fan de 20e iuw, wie de heide net langer mear ferbûn mei de lânbou troch de seadden foar de stâl en de ikkers en foar beweiding. Ynstee dêrfan waard de heide brûkt foar rekreaasje en toerisme (lânskip), bioferskaat en kultuerhistoarje (museumfunksje). Heide is noch te finen oan de Prikkedaam, de Laweisreed, de Jelle Heidawei, de Jan Hofswyk en de Jan Everstwyk. Ienris yn de safolle tiid komt de hoeder mei de skiep om it fergerskjen fan de heide te kearen.
Op de heide de elzen, bjirken, jeneverpôlen, de blibberbeien, de hulzenpôlen, de bjintepôlen en boskjes mei nullebeamen, spjirren en dinnebeammen. De heide mei de heidepaadsjes en de puoltsjes en it wyld, de harten, reeën, wylde bargen, hazzen, kninen en de njirre. Yn de boskjes of op it lân de koerhinnen, de fesanten, de houtdowen, houtaksters, de roeken, kaën, de klysters. By it wetter de wylgen en de snilen, moark, rusk, papekul en kantsjepôlen en de pompeblêden en de kikkertsblommen. Lâns paden de iken, de bjirken, de kûtsjekraal (kwitsenbei) en de toarnbeien en de tieneblommen. It ikenhiem (ek wol neamd de brink) by hûs en de protterbei, de beiepôlen, de koallen en de hynstebeannen.
Dêr binne ek noch myltfjoerboskjes.
Dêr is lintbebouwing oan de "Skoatterlânskewei" lâns de trochgeande wei oer de sânrêch en lintbebouwing eastlik fan Jobbegea by de Skoatterlânske Kompanjonsfeart lâns nei de buorskippen Petersburch en Moskou. Dy lêste lintbebouwing is ûntstien troch de turfgraverij.
Oarloggen en fjochteraasjes
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]As der yn de 14e iuw striid is oer de pacht fan de healannen by Iselham tusken de biskoppen fan Utert en Stellingwerf en Skoatterwerf rekket dat ek Hoarnstersweach. Om 1408 hinne moat Hoarnstersweach 30 âlde skylden fan 33 Flaamske Grooten (totaal 990 Flaamske Grooten) betelje oan biskop Freark III fan Blankenheim.
Oft Hoarnstersweach lest hie fan soldaten fan it Spaanske leger yn Stienwyk yn de Tachtichjierrige Oarloch, dy't ek plonderden yn Skoatterlân, is ûnbekend. De grytman Tinco fan Oenema stelt dan foar Hoarnstersweach fiif doarpswachters oan. Oant 1622 bliuwt it ûnrestich yn dizze streek.
Yn de Twadde Münsterske Oarloch leit Hoarnstersweach efter de grutte skâns fan Makkingea, ûnderdiel fan de Fryske Wetterliny. Yn de jierren 1672 en 1673 leit Hoarnstersweach sadwaande ticht by it front fan de mannen fan de biskop fan Münster, Bommen Bearend, mei de Franske oerbefelhawwer Mornas tsjin de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen mei de mannen fan Johan Maurits, Hans Willem fan Aylva en de greve fan Dona.
Tusken 1695 oant 1714 hat de tsjerke seis kear de glêsmakker nedich.
Dominy Regnerus van der Molen wie legerdûmny yn 1703, 1705 en 1711 yn de Spaanske Suksesje-oarloch. Dûmny Henricus Couperus, Petrus soan wie legerdûmny by it garnizoen te Namen yn 1715. Soldaten fan Hoarnstersweach yn it leger fan Napoleon wiene Bonne Jans Bies, Sipke Jacobs Borger, Auke Roels Drenth en Johannes Engberts de Vries. Jan Klazes Doldersom, berne yn Hoarnstersweach, wie in skutter yn de Tsiendeiske Fjildtocht.
Yn de Twadde Wrâldoarloch binne fan Hoarnstersweach trije minsken omkaam. Harm Portyk as soldaat by in ûngelok mei in wein yn it leger op 11 maaie 1940 yn Heerde. Wietze Jonker, masinist KNSM by de Nederlânske Keapfardij, troch in sykte yn Curaçao op 19 septimber 1941. Tjeerd van der Draai troch in trein by de Arbeitseinsatz yn Bremen op 27 april 1942. Lieuwe van der Molen is sneuvele by de Yndonesyske ûnôfhinklikensoarloch yn Nederlânsk-Ynje.
Feanterij en lânoanmakkerij
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Piter Dekema fan de Skoatterlânske Kompanjy kocht al foar 1551 grutte stikken heechfeangrûn by Hoarnstersweach.
2 februari 1639; Joannes Overney, dienaar des godlijken woords in 't oosterkwartier van Schoterland, mitsgaders Jan Wybes Rouckema, assessor van 't gerecht van voors. grietenij en de ingezetenen van Hoornsterzwaag, hebben in pacht en eigendom toegestaan en overgedragen aan de heer Amelius van Oenama, alzodanige veenen als op hun pastorie zathen, gelegen in voors. dorp bij Reinske Roelofs en Roelof Harmens wordende bewoond, vallen, hebbende Wessel Ubles ten oosten, en Albert Hanses ten westen, beginnende zuidwaarts 50 roeden boven de noorderse Leidijk ieder perceel en voorts in lengte noordwaarts, strekkende tot in de veenscheiding en voorts hun andere pastorie veenen, voor ieder roede veen die de zathen in de breedte zullen kunnen uitbrengen, ten einde mate ten einde geld in eens 6 caroli gulden pacht te betalen in 2 termijnen op 1e mei 1639 en 1e mei 1640 en 3 St. voor ieder roede vulling der voors. veenen als die vergraven zullen zijn enz.
De Skoatterlânske Kompanjonsfeart wie yn 1732 trochlutsen oant Hoarnstersweach. De feanen binne ta turf wûn en de turf waard oer de noardlik rinnende Skoatterlânske Kompanjonsfeart ferfierd. Yn de tiid fan de feanterij kamen feanarbeiders fan bûten en setten har ta wenjen oan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en de wiken. Dy noardlike buert hiet eartiids de Hoornsterzwaagstercompagnie en wie part fan De Kompenije. It turfstekken barde oan yn de tritiger jierren fan de 20e iuw ta. De lawei (joech de arbeidstiid oan foar de feanarbeiders) hat stien by de 15de wyk foar de skoalle oer. Letter oan de 17e wyk en noch letter noch eastliker. Om 1878 binne ûnder it heechfean beamstammen fûn mei in dikte fan 1 ½ a 2 meter. Hja leine west-east. Miskien foar in paad of brêge om izeroer te winnen. Foar in part binne se troch de feanwurkers ta brânhout makke en foar in part binne se op itselde plak lizzen bleaun. Neidat it fean oant it sân fergroeven wie en mingd war mei bolster, waard it brûkt foar lânbou (sânboekweet). Ek op it fean waard al boekweet boud nei feanbanen (feanboekweet). Ek kamen dêr heidefjilden troch de skiep. Op de heidefjilden sette se boskjes foar brânhout en geriifhout. De lannen binne yn kultuer brocht, lykwols restearje ek boskperselen, de karakteristike wiken en fraaie leanen. Yn it fean binne ek fynsten dien. Dêr binne tritich âlde jildstikken fûn. De measten wiene leeuwengrooten út de 14e iuw. Dy munten binne slein ûnder it regear fan Loadewyk II fan Male, greve fan Flaanderen (1346—1384) en Willem V, greve fan Hollân (1354—1359). Yn it feanbokweetfjild, dêr't earder heechfean ôfgroeven wie, binne tweintich sulverstikken fûn fan 1601 – 1619 mei Latynske opskriften. Ek is in goatyske brûnzen ljochter fûn.
Om 1730 hinne begûn de earmoed al ûnder de feanarbeiders. It wie seizoenarbeid en it wie swier om yn de oare tiid fan it jier wurk te finen. Der wie oanbod fan in soad arbeiders trochdat by Giteren en yn de kop fan Oerisel it fean op rekke en de feanarbeiders hjir hinne kamen en troch trekarbeid fan minsken út Dútslân. De konsintraasje fan earme minsken luts ek wer earme minsken oan fan bûten. Der wie soad konkurrinsje fan oare feangebieten, lykas de Opsterlânske Kompanjy, dy fia de Opsterlânske Kompanjonsfeart wol in oan- en ôffier hie mei de Drintske Haadfeart wylst de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en de Tsjonger dit net hiene en troch de feanterij yn de Stellingwerven. Der ûntstie yn it gebiet wêr de feanen ûntgûn waarden in mienskip fan earme minsken mei in eigen identiteit, De Kompenije.
It fean rekke op en om 1900 hinne kaam it koalwinnen op gong as ferfanger fan turf en de meganisaasje (baggelmasine), de lânboukrisis fan 1875–1890 en de Krisis fan 1929 makken it noch slimmer. De arbeiders waarden trekarbeiders en gongen nei de feanen yn Drinte (Nieuw Amsterdam), Grinslân (Weerdingermond), Twinte, Brabân (Helenaveen), Dútslân (Meppen, de bûthuzen yn Westfalen), de minen yn Limburch of emigrearden. Guon begûnnen in spultsje of in winkeltsje. In soad hiene gjin wurk. Sneons wie de beteldei dat se nei It Fean gienen om fan hûs oan hûs te gean. By winterdei kaam folle biddelfolk lâns by de doar. Se setten fuortendaalks de foet tusken de doar, freegjen om jild of iten. It mes yn de hân op de rêch. Guon mei eigenmakke fegers en earpelbakjes lâns de dyk om se te ferkeapjen. Ek kamen negoasjerinners by de doarren lâns mei knopen, elastyk, fiterbân, luzekammen, hierboarstels en sawat hinne. De earme minsken swabberen de hiele omkriten ôf te nijjierroppen om mar wat te krijen. It wiene minne tiiden. It anargisme en it sosjalisme hie grutte oanhang. Dêr kaam de gedachte fan ferheffing út. Ek yn de foarm fan de toanielferiening en de kuorbalferiening en oandacht foar lêzen en boeken.
Untginning fan grûnen en stifting fan pleatsen oant begin 20e iuw binne dien troch Frêlle de Vos fan Stienwyk. Heidefjilden op sângrûn (woast lân) ûntginne wie doe nij foar Fryslân, mar mei djipspitte en keunstdong hiene se dêr fidúsje yn dat der genôch fan it lân ôf kaam. Ek de P.W. Janssen's Friesche Stichting ûntgûn grûn en stifte boerespultsjes yn Hoarnstersweach.
Yn 1924 is de ûntginningsmaatskippij "N.V. De Drie Provinciën" oprjochte dy't in soad heidegrûn by it doarp ûntgûn hat. De Heide Maatskippij hie by de wurken fan de NV de lieding. De ûntginning wie foaral bedoeld as wurkferskaffing foar it grutte tal wurkleazen. Nei 1930 is der in soad oan ûntginning dien. Foar en nei de Twadde Wrâldoarloch binne der ek nije ûntginningspleatsen boud. De pleats oan de ‘Skoatterlânskewei’ 56 is boud om 1925 troch wurkleazen. Dizze wurkleazen wiene fan hûs út faaks gjin boufakkers. Letter waard dêr dêrom oanbestege (arsjitekten M.O. Meek en C.J. Wierda). De grûn, foaral fan de N-H tsjerke, waard kocht of ûnteigene. It jild kaam fan de ferkeap fan oandielen troch de NV oan de gemeente. De NV hie lykwols swiere ferliezen en ferkocht de grûn oan de oerheid. De pleatsen binne ein 20e iuw troch de Domeinen ferkocht. De heide waard ôfbaarnd. By it oanmeitsjen fan de heide troch wurkleazen waard in Put (soad sleat) groeven fan 120 sm breed en 60 oant 80 sm djip, ôfhinklik fan de felslaach. De grûn en de felslaach waard stikken hakke en nei boppen wurke om der letter humusrike grûn fan te meitsjen troch der lupinen (stikstof) op te plantsjen en te bedongjen mei keunstmest en dong. Foar in bettere grûn waard mei it skip (skûtsjes) dwingel brocht. Dit alles waard dan ûnderploege. De oertallige grûn waard neist de Put yn kypkarren op rails, dy't se hieltyd ferleinen, ôffierd nei legere dielen om de grûn te egalisearjen. Der stie in swarte skuorre fan de wurkferskaffing fan de Heidemij of D.U.W. of koopmanslân opslach tsjinoer de Skotterlânskewei 113.
Yn eastlik Skoatterlân wienen grutte stakingen, bollejeie neamd, yn 1925 en 1932. De lêste wie frij grut en barde by ûntginningswurk yn it eastlike diel fan it doetiidske Skoatterlân. Der waarden mei de tram wol 38 fjildwachters en manskippen fan de maresjesee oanfierd om 400 arbeiders de tagong ta it wurk te ûntsizzen. Der waarden 15 minsken arrestearre dy't letter finzenisstraffen fan 1 oant 3 moanne krigen. De stakingen gienen om it oerelean dat doe 24 sinten wie en de eask wie 30 sinten. In hate opsjenner wie doetiidsk Gaauwe Spanjer.
Troch in artikel yn de krante De Telegraaf, sosjalistyske keamerleden fan Skoatterlân yn de Twadde Keamer, in Polygoon-filmke út 1926, presintaasjes mei glêsplaten waarden de tastannen lanlik bekend. De Opboukommisje (Commissie voor de opbouw van Oost-Schoterland) fan 1928/1929 is oprjochte nei besite fan minister Kan yn 1927 en nei foarbyld fan Emmen. Doe binne der ek lânarbeidershuzen boud, wêrfan’t oan de Dekemawei en it Rogmonepaad noch in pear te finen binne. De Griene Krúspost wie by de kristlike skoalle. De wyksusters en –baaksters fan it Griene Krús leinen tûzenen besiken it jier ôf oan siken, memmen yn ferwachting en minsken mei tbc. De memmen kamen mei har bern nei it konsultaasjeburo. Se krigen ek memmekursussen. Fan 1932 ôf hâlde ds. Retel aksjes wêrby't guod út hiel Nederlân ynsammele waard. It wie foar krystpakketten foar de minsken dy't yn in spithutte op de heide wennen of oan de wiken yn hoallen yn de liemen wâlen dy't meastentiids mei pealtsjes, planken en kisthout betimmere waarden. (de 'heidsjers' en de 'wyksters' of 'swarten'). De liemen wâlen by de wiken en lâns de Skoatterlânske Kompanjonsfeart binne wei helle en it heechfean der ûnder is mei baggelbakken ta turf makke.
De Kompenijsters waarden negearre troch omlizzende boeren en troch it doarp, mar ek troch oerheden en ynstânsjes Se moasten har mar rêde sa as se dat sels ek moasten. Dêrtroch koe de tastân lang bestean bliuwe. De Kompenijsters wiene in bysûnder folk: iepen en gjin blêd foar de mûle nimmend, koart foar de kop, net oanpast, rekalsitrant en destruktyf en soms krimineel, dranksuchtich en biddeljend en soms bern fan mear manlju of ynteelt en berêstend yn har lot, mar ek grutskens, eigensinnich, selsredsum, dielend en ienigens mei de eigen groep en elkoar de hân boppe de holle hâlde. Mei ûnderwiis tichtby (ambachtsskoalle, buerthûs), wykferpleechsters, froedfrou en dokter op de motor nei de minsken, ôfbaarnen fan spitketen en nije opbouwenten kaam ferbettering en de yntegraasje op gong. De weropbou mei fraach nei arbeid holp ek. Troch oplieding en kursussen giene bygelyks froulju oan it wurk troch masjinenaaien en manlju yn de bou. Yn de frije tiid bouden de mannen meielkoar huzen foar elkoar. Ek de jierrenlange ynset fan pleatslik foarmannen Jelle van Dam en Jochem Alberda dy't út de Kompenijsters kamen en yn it doarp wennen en in skeakel wiene tusken de Kompenijsters, it doarp en de boeren, de oerheden en ynstânsjes ha in grutte rol spiele. Sy pasten derfoar op dat regels oplein wurden en / of teplak settend wiene. Trochdat de Kompenijsters lang net bestjoerd binne, is der in mentaliteit fan “it net bestjoeren", selsbered en mei-inoar oparbeidzje, saken oanpakke en klear krije. Stadichoan ha de Kompenijsters en it doarp en de boeren wat fan elkoar oernam en is der gjin ûnderskied mear.
De ruilferkaveling “Tjongervallei Noord” waard yn 1953 stimme en duorre fan 1955-1960. It gie om 300 eigeners en 165 boeren en 1050 ha. fan de súd-westkant Donkerbroek oant de Prikkedaam. De nije pleatsen fan it Fryske type krigen in Hollânske stâl. Yn de santiger jierren fan de 20e iuw wie der de ruilferkaveling “Jubbega-Schurega”. Doe is it wetterpeil sterk ferhege troch keardamen in de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en troch sleaten te grave. Ek binne doe bosken oanplante. De opstrekkende ferkaveling is yn de rin fan de tiid, foaral troch de ûntginning en de ruilferkaveling, feroare yn in blokferkaveling. Mar noch altyd is de knik yn de ferkaveling te sjen: noardlik fan de âlde leidyk de wiken dwers op de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en besuden de âlde leidyk dwers op de "Skoatterlânskewei".
It sintrale proeffjild foar ierappels yn Hoarnstersweach waard ein jierren santich fan de 20ste iuw opsein fanwege besmetting fan tige swiere ierappelwurgens.
Diken, Trambaan, Wetter en Brêgen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De ferbiningswei fan Aldskoat nei Donkerbroek yn Eaststellingwerf dy’t yn earder tiden de "Binnewei" (Binneweien leinen faaks yn 'e midden fan sânrêgen) of "Wei nei Donkerbroek" of de Grindwei (ferhurde mei grind yn 1859) of "Geruischloozen Weg" (de firma dy't de wei ferhurde mei asfaltbeton wie "NV De Geruislooze Weg" út Heemstede) neamd waard en no de namme "Skoatterlânskewei" hat, wie de ûntsluting foar de ferspraat steande bebouwing. It wie part fan de wei fan Grins nei De Lemmer, dêr’t men mei de Lemmerboat nei Hollân koe.
De Prikkedaam wie in passaazje oer de Tsjonger. Dy wie makke fan peallen mei heideseadden en tûken om dêr mei hynder en wein oer te kinnen. Beneasten de Prikkedaam lei eartiids in puolle.
By de kanalisaasje fan de Tsjonger yn 1886/1887 is by de Prikkedaam in fêste ophaalbrêge boud. Yn de 20ste iuw is dat in fêste brêge wurden. Troch it útgraven foar de kanalisaasje ûntstiene dêr de hege Tsjongerwâlen fan sân en liem. Dy binne yn de rin fan de tiid begroeid mei bosk. Troch de kanalisaasje wiene der gjin fruchtbere oerstreamingen mear en rân de heaopbringst efterút. Oant it midden fan de 20e iuw wie de âld Tsjonger ferfallen ta in puolle mei wite wetterleeljes, giele dotters, rûkende galjes en swimmende swarte ringslangen. De Tsjonger is no ûnderdiel fan de Turfrûte.
Op de netteplan fan 1887 stiet as sydtûke fan de 10e wyk in bermsleat nei it easten ta oant hielwei de Prikkedaam nei in bocht yn de âld Tsjonger. Dizze T-splitsing wie by de poldermûne. Der lei ek in fonder oer de 10e wyk.
By de 10e wyk by de Kristlike skoalle koene de skippen draaije. Der ha ek wol skûtsjes lein mei dwingel. Ien wike leech meitsje en de oare wike om in nije fracht. Guon bern gongen dan de wike dat se der leinen nei skoalle.
Begjin fan de 20e iuw soene grutte fûneminten opdold wêze eastlik fan de Prikkedaam.
Hoarnstersweach hie iisbaan oan de "Skoatterlânskewei". Ek op de puollen waard reedriden.
Oer de Skoatterlânske Kompanjonsfeart leinen eartiids draaien. Nei it roppe fan "brióóóóó" kaam it draaiwyfke út hûs om de draai te iepenen foar ien cent. Om 1937 hinne waard dêr in brêge boud by de 15e wyk. De draai oer de Skoatterlânske Kompanjonsfeart by de 15e wyk ferhuze doe nei de 6e wyk. Oer de wiken leinen eartiids de barten en de fonders. De brêge by de 15e wyk is ôfbrutsen doe de Meester bij de Leij wei klear wie yn 1950. Dêrnei binne se begong mei it ôfdaamjen fan de wiken en de Feart.
Drinkwetter kaam út in put yn 'e grûn. De muorren fan de put wiene opset mei turf. Turf suvert it grûnwetter.[boarne nedich] Tee koe der net fan set wurde, dat wurdt blau, der kaam in flues op it wetter troch de mineralen dy't der ynsitte (hurd wetter mei û.o. kalsium en magnesium) by in temperatuer boppe de 55°C in ferbining oangean mei stoffen yn de tee. Wetter foar tee en kofje kaam út de reinwettersbak mei sêfter wetter, dat earst sean wurde moast omdat it fan it dak kaam en net suver wie. Ek foar ramen waskje waard it wetter út de reinwettersbak brûkt. Guon huzen hiene in bjinstap oan de feart foar it woskjen. Earme minsken wosken en diene har behoefte yn it wetter en dronken fan it wetter út de wiken. Yn de jierren 50 fan de 20ste iuw is de wetterlieding oanlein.
Yn 1911 begûn de tram te riden tusken De Gordyk en Easterwâlde, û.o. oer de Kapellewei. Mar earst moast der noch in brêge boud wurde oer de Kompanjonsfeart. Dat waard de saneamde 'Betonbrêge'. Foar dy tiid wie it in hiel nij ûntwerp. It moat ien fan de earste betonnen brêgen fan Nederlân west ha. Beton wie in materiaal dat noch net folle tapast waard. Der kamen spesjaal minsken út it westen om lieding te jaan. Boppedat waard der noch in wyk groeven om foar te kommen dat der op koarte ôfstân noch in brêge boud wurde moast. Dy betonbrêge wie de ienichste fêste brêge oer de Kompanjonsfeart mei in hege trochfarhichte. Oan in hege betonbrêgge hoegde neat mear oan dien te wurden en koe ek sûnder it draaiwyfke. Al mei al wie it goedkeaper as in draai. De betonbrêge is mei doel boud op in plak wer de grûn heech en sterk genôch wie foar sa'n konstruksje. De tramferbining is yn 1962 ophâlden. De trambaan is begjin sechstiger jierren fan de 20e iuw opromme. Yn 2011 is it hûndert jier betocht mei in lêzing yn Tsjerkje 1621 fan Hoarnstersweach. By de betonbrêge stie it betonhûs. Dêr wennen minsken dy't de ramen en de doarren der úthelle hiene.
De hegedruk gastransportlieding Donkerbroek-Oerterp krust eastlik fan de gemeentegrins tusken Eaststellingwerf en Hearrenfean it trasee de Skoatterlânskewei/’t West en rint dêrnei yn westlike rjochting oant it Wykein. It tarsee folget it Wykein yn westlike rjochting oant de krusing mei de Sint Magnuswei, wêr't it trasee nei it noarden bûgt en de Sint Magnuswei yn noardlike rjochting folget. Fierder noardlik kruset it trasee de Skoatterlânske Kompanjonsfaert en ferlit By de Leijwei dêrnei, yn noardlike rjochting, oer de Jan Evertswyk de gemeente Hearrenfean.
Yn 2013 wie der in proefboarring nei gas oan de Jan Evertswyk op de grins fan de Himrik en Hoarnstersweach. Doel wie dit gasfjild tagelyk te eksploitearjen mei it gasfjild by Donkerbroek sadat de eksploitaasje rendabel wie.
Oan de Kapellewei is yn 2008 op 50 meter djipte in geofoan pleatst om de trillingen yn de grûn te mjitten.
In wurkgroep wie yn 2015 dwaande mei in glêsfezelnetwurk yn de Easthoeke.
Yn 1851 wiene de earste postsegels yn Nederlân te keap dêr't fanôf 1 jannewaris 1852 brieven mei ferstjoerd wurde koene. Yn 1853 kaam der in brievebus yn Hoarnstersweach.
Tsjerken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Om it begjin fan de achtste iuw hinne begjint de kerstening en stadichoan wurde alle âlde goaden en natoerferearing fergetten, hoewol de Friezen de misjonarissen soms oanfalle. Fan it leauwe dat fan dysels is nei it leauwe fan de Roomske tsjerke. By de kerstening wurde wetterboarnen en putten as ienige en ivige boarne tsjinoer de natuerferearing set.[boarne nedich]
Yn 1315 wurdt yn in “Capelle-lijst” fan it dekanaat Boarnegoa skreaun dat dêr neist de kapelle yn Aldhoarne noch twa kapellen binne. De haadtsjerke, de Bonifatiustsjerke, wie yn Aldeboarn. Neffens de skiedskriuwers wiene dy twa kapellen yn Nijhoarne en Hoarnstersweach. Krekt benoarden de trambrêge oer de Skoatterlânske Kompanjonsfeart by de 23e wyk moat yn de 16e iuw de ferneamde Bonifatiuskapel stien hawwe. Dy Kapellepôle, in heger lizzend heideterrein is nei de Twadde Wrâldoarloch oankocht troch It Fryske Gea.
Al yn 1500 wier der sprake fan tsjerklik besit yn 'e foarm fan pleatsen en lannen. Yn 1580 by de Herfoarming waard de macht fan de roomsken yn Fryslân oernomd troch de kalvinisten en waarden de parochys fan Jobbegea, Skuorregea, Hoarnstersweach en Ald- en Nijhoarne gearfoege ta in Nederdútsk Grifformearde - mei yngong fan 1816 neamd de Nederlânsk Herfoarme - mienskip. Pater Claes Leffertsn fan Skuorregea (earder fikaris fan Aldskoat) giet ek mei oer. De pastorije kaam yn Aldhoarne.
Dêr is in ynventaris makke yn 1580 troch grytman Jacob Tjebbes fan Skoatterlân en syn gritenijsiktaris Hans Jellis. Hja reizgen fan doarp nei doarp - en diene ek Hoarnstersweach oan - om de respektyflike pastoars, tsjerkefâden en doarpsrjochters of stellinck te ûntbieden en har opjefte te freegjen fan al it geastlik goed, replik en ûnreplik, linnen, kostberheden, ensfh.
Specificatie van den landen ende guederen den pastorije van Hornsterswaegh toebehoerende. In den eersten die weeme ofte possessie, streckende uuijt den feenscheijdinge in den Cuijnder, op het west Pijer Jans aerffgenaemen, ende op het oost de patroen naestlandet, omtrent viertich roeden bree[dt], doen te huere den vierden garwe. Noch twaeleff roeden landes, streckende vant Heerenveen in den Cuijnder, doende jaerlijcx thuere den vierden gaerwe, Jan Oedts op het oest ende Roeleff Jans zoon op het west naestgelandet. Met noch een dachmadt hoeijlandes op het west van die voors. XII roeden, streckende uuijt den maedtsloet hen in den Cuijnder, doet thuere omtrent X stuvers sjaers. Item een stuck landes omtrent acht roeden, streckende uuijt den feenscheijdinge tot buijten in den Cuijnder, daer van daerffgenaemen van salige Garcke Halbes ten oesten ende op het west de aerffgenaemen van salige Wijtte Saeckes ende Jan Bernts zoon aerffgenaemen, doen jaerlijcx thuer omtrent twee karolus guldens. Item vijfftien foeten landes gelegen aen de westsijde in Anders Pijers landt, streckende van tHeerenfeen in den Cuijnder, doen jaerlijcx een scheepel haever. Noch drie roeden landes in Tijedger Roeleffs aerffwe, op die westsijde int huijs weer, streckende vant Heerenfeen hen in den Cuijnder, doen jaerlijcx thuer omtrent drie schepel haever. Noch vijff dachmadt verroepe landt hoeijlandts, streckende van die Hemsloet hen buijten in die Cuijnder, op het oost de Cuijnder langhes loepende, ende op het west Jan Gellius aerffgenaemen, leegh landt, doende thuer jaerlijcx omtrent twee carolus guldens ende thijen stuvers.
Ende is voorts bij Rommart Pijers zoon, stellinck, ende Frans Jans zoon, kerckvoegdt, aldaer verclaert datter geen geweelen van sijlver ofte goudt ofte eenige andere guederen van eenige aestimatie in de karcke van Hornsterswaegh gebleeven sijnnen, ergo hijer nijet.
Specificatie van de patroens landen in Hornsterswaegh. In den eersten in Frans Jan Boelens lant twee roeden hoeijlandts, streckende van die voor maedtsloot in den Cuijnder, de weerderinge omtrent acht stuvers. In Tijedger Roeleffs landt twee roeden, streckende van dat Heerenfeen in die Cuijnder, omtrent thien stuvers daestimatie sjaers. Noch ses roeden landts, streckende van die feenscheijdinge int Cuijnder diept, naestlandet aen de oestersijde Andries Pijers ende an de westersijde Saecke Wijttens aerffgenaemen, de werdieringe omtrent een philips gulden. Hijer lecht op thijen lijeuwedaelers van XXXV stuvers ende XXV slecht daelers van dartich stuvers tstuck. Item een acker landts in salige Claes [...] s landt, streckende van dat Heerenfeen in den Cuijnder, doet sjaers toe rente acht stuvers. Noch twee ackers landts omtrent vier roeden hiedtlandt, aen de oestersijde Harmen Steewens ende aen de westersijde Jan Broers aerffgenaemen, streckende van tHeerenfeen in den Cuijnder, doen nijet toe rente vermidts dlas[ten van] waeteren ende heerenweghen. Een halff dachmadt hoeijlandts hieten de Halve hem, de Cuijnder ten oesten ende Jan Oeds ten westen, doet sjaers toe rente [...] stuvers. Aldus bij Rommart Pijers, stellinck, ende Frans Jan Boeles, kerckvoegdt, aengegeven.
Om 1775 hinne wurdt Nijhoarne de tsjerke fan de Herfoarme mienskip Ald- en Nijhoarne, Skuorregea, Jobbegea en Hoarnstersweach. Yn Nijhoarne wurdt yn 1778 de âlde tsjerke ôfbrutsen en opnij opboud. De tsjerke in Aldhoarne wurdt yn 1788 sloopt.
Yn 1827 waard oergien ta skieding fan tsjerke- en doarpsgoed. Foar dy tiid wienen tsjerke en doarp noch ien. Alles wat fan tsjerke wie, wie ek fan it doarp.
Yn 1832 waard de kristlike mienskip splitse en waard Othmar ten Cate dominy fan Jobbegea, Skuorregea en Hoarnstersweach. Hy kocht sels ek grûn en nôt yn de rin fan de tiid. Oan it Tsjerkepaed waard yn 1833 in nije pastorij boud. Oant 1920 wie dizze, de âlde pastorij yn gebrûk. Yn 1864 komt der ek in tsjerke yn Jobbegea Tredde Slûs. Dominy van Lonkhuizen kaam, nei in lange rjochtsaak, úteinlik ta in gelyk mei de gemeente oar de heechfeanen fan de pastorije. Fan it jild liet hy yn 1920 in grutte nije pastorije bouwe yn Skuorrega. De âlde pastorije waard ferboud ta in pleats. Oan it lêst fan de 20e iuw krige it in wenbestimming.
De Herfoarme Tsjerke oan de "Skoatterlânskewei", foar de Herfoarming wijd oan Sint Magnus, waard yn 1621 boud. Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ”Het Kerkje benevens de Boereplaatsen liggen aan den rydweg naar Donkerbroek in Ooststellingwerf, zeer vermaaklyk in ‘t geboomte. In ‘t Noorden van dit Dorp heeft men hooge veenen, en in ‘t Zuiden naar de Kuinder, of Tjonger, meest laage Hooilanden.” De tsjerke dy‘t der no stiet is yn 1856 noch ris yn giele stien ferboud. Ek is yn dat jier 1856 de tsjerke en it klokhús fertimmere. Op de gevelstien stiet in tekst út 2 Timotheüs 2 fers 19 Het waarachtig Godsgebouw is de gemeente J C en draagt dit opschrift. De Heer kent degenen, die de zijne zijn, en een iegelijk, die den naam van Christus noemt, sta af van ongeregtigheid. 1856. H:A: Zacht S:S:Luxwolda W:J:Mulder Kerkvoogden. It is in sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar. In stien út de muorre fan it tsjerkje is yn de Friezentsjerke ynmitsele. Yn de tachtiger jierren fan de 20e iuw is by it opknappen in âld plakkaat fûn yn de muorre of yn de doar. Dit plakkaat hat in man út Wynjewâld meinaam. De Herfoarme Tsjerke fan Hoarnstersweach wie in rjochtsinnige tsjerke. Tsjinwurdich wurdt it tsjerkje as sadanich net mear brûkt en is it fan de "Stichting Kerkje 1621". In pear kear yn it jier binne der lêzings en konserten. It los klokhûs op it begraafplak is fan 2007 (yn 1978 waard it doetiidske klokhûs ôfbrutsen fanwege betonrot). De oarspronklike klok yn it klokhús is fan 1688: "Anno 1688 Petrus Overney fecit Leovardiae Jochum Hendrick en Durck Roeleffsen, beide als kerkvoogden tot Hoornsterzwaeg". De klok is yn de Twadde Wrâldoarloch yn Dútslân west en fan 1979 oant 2008 yn Mildaam. Alle sneonen om healwei seizen liedt de klok. By it te hôf kommen wurd tsjintwurdich mar ien omgong makke. Eartiids wiene dat dêr trije. Om de tsjerke hinne is in grêft en in bûkehage. Earder waard fan de yngong rjocht tsjinoer de tsjerkedoar gebrûk makke. Tsjintwurdich fan de yngong oan de wei.
Súdlik fan dit tsjerkje op likernôch twa fyfte rjochting de Tsjonger lei eartiids, neffens de oerlevering, in âld tsjerkhôf. Guon sizze ek wol it Joadsk begraafplak.
De pleats fan de tsjerke stie earst efter de tsjerke, letter bewesten fan de tsjerke. Yn de 20e iuw wie der jierliks in bazar fan de frouljusferiening yn de seal fan de buorkerij fan de tsjerke neist it tsjerkje. Yn de seal stie ek in traapharmoanium.
Roun 1860 komme de measte tsjerkeminsken fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en de wyken fan Jobbegea en Hoarnstersweach en se moatte in oere rinne nei de tsjerke yn Hoarnstersweach. Yn 1864 krije se in eigen Herfoarme Tsjerke yn Jobbegea oan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart.
De earmesoarch waard dien troch de tsjerke. De earmfâdij stipe de earmen mei jild, guod, earmhuzen en begraven. Rûn 1800 hinne binne de earmekeamers, de "Foksehoale", boud oan de súdkant fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart tusken de 4e en de 5e wyk. Yn 'e buert fan de 17e wyk stoun in soartgelikense wenning: de "Kninehoale". Fan 1809 ôf moat de earmfâdij rekken en ferantwurding jaan oan de gritenij. Faaks barde dan earst in gearkomst yn de tsjerke mei de floreenplichtigen. Fan 1854 krijt it earmbestjoer in reglemint en jild fan de gemeente. Nei 1895 wurdt stadichoan oergien nei in algemien boargerlik earmbestjoer. Nei de sloop fan Foksehoale waarden dêr trije gemeentewenten boud.
Tenearsten hearden de Kristlik Grifformearden fan Hoarnstersweach ta de tsjerke fan Lippenhuzen. De Kristlik Grifformearde Tsjerke is ûntstie út de Ofskieding fan 1834. Sneins gûnen se al rinnend oer de barten fan de wiken fia Welgelegen nei de tsjerke efkes west fan de Trijehoek. Tusken de twa tsjinsten waard iten en kofje dronken. De “Vereeniging tot Colportage en Evangelisatie in de provincie Drenthe en den Zuid-Oosthoek der provincie Friesland” is oprjochte op 18 novimber 1888 yn Assen. Yn 1890 waard it fersyk ta selsstannich gemeente ynwillige, neidat er al eader lêzingen en preken wiene yn Hoarnstersweach. De Kristlik Grifformearde Tsjerke fan 1890 wie earst oan de noardkant by de 4de wyk en is ferkocht yn 1899. Yn 1891 waard ds. Geert Noordhof beropt as dominy fan Hoarnstersweach, Lippenhuzen en Terwispel. Men begjint ek in sneinsskoalle oan de Belgyske Wyk en letter yn in skuorre yn de Boerestreek. Yn 1892 waard de namme feroare yn Grifformearde Tsjerke. By de 6de wyk / by de Leijwei is yn 1896 in steviger tsjerke delsetten. De tsjerke wie oant de santiger jierren fan de 20e iuw as tsjerke yn gebrûk, dêrnei as “de Lantearne” foar club- en evangelisaasje wurk. De tsjerke is yn 1987 ferkocht en dernei ôfbrutsen. De waarhoanne fan de tsjerke stiet no te glimmen op it binnenplak tusken de Beage en de tsjerke yn Jobbegea. Rûn 1923 waard in houten evangelisaasje gebou oan de Belgyske Wyk boud die yn 1931 ferkocht is oan de evangelisaasjekommisje fan Nijeberkeap. Yn 1928 waard de frouljusferiening oprjochte. Yn 1930 krijt de mienskip syn eigen dominy ds. Herman Retel, dy yn 1928 as learend âlderling komt. Yn 1931 waard in houten tsjerke boud oan de “Skoatterlânskewei” neist de krekt nij boud pastorije. Dizze tsjerke is yn 1960 (arsjitekten J.Bosma en L.van Houten) wer opboud neidat de tsjerke yn 1959 yn flammen opgien wie. De tsjerke is yn 2005 ferkocht oan it Lôzje fan Frijmitselers fan it Fean.
Yn 1977 is de “Federatie Hervormde Gemeente en Gereformeerde Kerk te Hoornsterzwaag en Jubbega” foarme. Al yn 1965 wiene dêr mienskiplike tsjinsten. Op 7 juny 2006 binne de Grifformearden en Herfoarmden fusearre ta de “Protestantse Gemeente Jubbega-Schurega-Hoornsterzwaag” mei ien tsjerke yn Jobbegea.
Skoallen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Oan 1836 wie dêr in winterskoalle. Dy skoalle stie oan de wei tsjinoer wêr't in 1951 de pleats fan Steunebrink wie. Masters wiene û.o. Tomes Tomesen, Wybe Wymers, Wytse Taerdts, Jan Bees, Pier Jans, Evert Fockes, Jan Everts en Andries Wybes Ruzardi. Fan de 27 manlju út Hoarnstersweach dy't op 10 desimber 1811 harren efternamme fêstlizze sette 5 in krúske. ‘de Vries’ is populêr.
Yn 1901 komt de learplichtwet. Elkenien moat fan 6 oant 12 jier nei skoalle. Mar it bart noch jierren dat berne fanôf tsien jier allinich yn de winter nei skoalle gean en oars wurken en heit de boete betelle. De berne kamen út de fiere omkriten rinnend nei skoalle. Dy't net trochleare meie geane nei de legere skoalle oan it wurk. Faaks as lytsfaam of -feint.
De skoalle (1878 Boerestreek skoalle, 1918 Skoalle nr. 7: Jubbega aan de Weg, 1934 Skoalle nr. 14) op de grins fan Hoarnstersweach en Skuorregea is yn 1836 oprochte. Masters wiene Albert Lolkes van der Veer (1836-1839), Cornelis Lieuwes Cats (1839-1862), Haije Koops Kraak (1863-1868), Anne de Vries (1868-1880) (pseudonym: S.E. van Drieën), Sijbrand van der Steegh (1880-1884), Daniel Coert Canne (1884-1910) (heit fan skriuwer R.W. Canne), A. Waterlander (1910-1916), A. van der Sluis (1916-1918), W.D. de Jong (1918-1932), Hendrik Jan Knoppien (1932-1960). De iepenbiere skoalle fan it doarp hjit Op 'e Grins en is yn 1960 boud (arsjitekten J. Bosma en L. van Houten) op de grins tusken Hoarnstersweach en Jobbegea. Haad wiene H.J. Knoppien (1960-1965), J. Kootstra (1965-?). Op 1 augustus 2020 gongen de Mr. J.B. Kanskoalle en Op 'e Grins tegearre fierder op it plak fan Op 'e Grins ûnder de namme It Bûtenplak. Directeuren wiene Jan Russchen.
Yn 1878 is in nije skoalle (skoalle oan de feart, School nr. 9) boud oan de 15e wyk. Dizze skoalle is ferkocht yn 1957. Masters wiene Geale Pieters Westerhof (1878-1881), Salverda (1881-1882), Bote Heiner (1882-1900), Jacob Geeuwkes de Vries (1900-1908) (ien fan de 12 oprjochters fan de Boerelienbank yn 1908), Minne K. Bosma (1908-1912), Jan Lipkes bij de Leij (1912-1924), H. Boelmans (1924-1926), A. Hamstra (1926-1930), H. Knoppien (1930-1932), K. Van Gorsel (1932-1934), C.J. Tjaden (1934-1935), H.J.C. van der Snoek (1935-1945), L. de Zee (1945-1951), G. Bosma (1952-?), Lammert Zwerver (?-1957).
De “Vereeniging voor scholen met den Bijbel, te Hoornsterzwaag en Jubbega-Schurega” is oprjochte op 14 desimber 1899 yn Jobbegea. De “Vereeniging tot stichting en instandhouding van eene school of scholen voor Christelijk lager onderwijs in de dorpen Jubbega, Schurega en Hoornsterzwaag" is oprjochte op 10 juny 1900 yn Hoarnstersweach.
Neist it Rogmonepaed (10e wyk) / “Skoatterlânskewei”, nei de skoalstriid, waard yn 1919 de kristlike skoalle boud (boukundigen A. Ellens en K.J. Duursma). Opdrachtjouwer wie de ‘Ger.Schoolvereeniging te Hoornsterzwaag’, oprochte yn 1899. De earste stien is lein troch Lolke Dijkstra. Yn 1964 is dy skoalle ferfongen troch in houten needskoalle, dy't yn 1981 troch in nije skoalle ferfongen waard. Op 1 jannewaris 1985 is de skoalle opheft. Dêrnei gongen de bern mei it buske nei de nije skoalle 'Fan 'e wiken' yn Jobbegea. De skoalle is ôfbrutsen. It skoallehûs stiet der noch. Haad fan de skoalle wienen A. v.d. Wei (1919 - 1922), Jan Turkstra (1922 – 1930), Jan Faber (1930 – 1953), Fokke v.d. Woude (1954 – 1967), Henk Bos (1967 – 1990).
De wurkleazens en earmoed wiene der debet oan dat arbeiders en lytse lju út de liberale tsjerken stapten, dêr't se in ûnderdienige posysje ynnimme moasten fergelike mei de better bedielden. Gelikensens, waarmte en burgen-wêze, hope en leauwe luts in part fan dy groep leauwigen nei evangelisaasjelokalen. Yn de skoalle wiene jûns evangelisaasjegearkomsten.
Mûnen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Oant 1756 stie oan it Rogmonepaad de Roggemûne. Dy Pollemûne (Polle = bewenne keunstmjittige hichte) stie op de "Mounepôle". Lucas Jans is yn 1749 mealder.
By de Tsjonger healwei oan de Twitelderreed (10e wyk), neamd 't Mounegat, stie in poldermûne. Dy soarge derfoar dat yn de boppenein fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart genôch wetter stie troch wetter út de Tjonger op te mealen. De earste mealder wie Ibele Jonker, rûn 1900 opfolge troch Gerrit Rinkema. De mûne, in achtkante boppekruier, is om 1930 ôfbrutsen en ferfongen troch in elektrysk gemaal. It rinket yn de 10e wyk by it Tsjerkepaed regelt it oanfieren fan wetter nei de Skoatterlânske Kompanjonsfeart. De oanfier fan wetter yn de Skoatterlânske Kompanjonsfeart bart fanút de Tjonger fia de 10e wyk. It stik fan Skoatterlânske Kompanjonsfeart tusken de 17e en 23e wyk komt út de Opsterlânske Kompanjonsfeart fia it lân fan Boer Drint.
Beneasten fan de Prikkedaam by de Skoatterlanske Puolle stie in poldermûne foar it bemeallen fan dizze puolle op polder 8.
Pleatsen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Karakteristike pleatsen binne te finen oan de Bij de Leijwei 43 (±1925, stjelp far., ynfl. Amsterdamske Skoalle), Bij de Leijwei 155 (±1940, stjelp, ynfl. Delftse Skoalle), Kapellewei 3 (±1940, slak), Skoatterlânskewei 104 (±1904, dwershûs, fernijingsstyl), 18e Wyk 68 (±1930), Skoatterlânskewei 26 (±1925, slak), Skoatterlânskewei 68 (±1940, ynfl. Delftse Skoalle), 6e Wyk 2 (±1919, kop-romp, keutelbuorkerij). De pleatsen fan begjin 20e iuw oan de Freulewei binne stifte troch Freule de Vos van Steenwijk. Ek de P.W. Janssen's Friesche Stichting hie oan de Freulewei boerespultsjes.
Yn de rin fan de iuwen en jierren binne de boeren fan foaral de bou, fia mingd oergien nei inkeld fee en foermais.
Bedriuwen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De turfmakkers en lânarbeiders holden faak ek wat fee, meast in skiep of in geit (de 'ko fan de earmen'). Stadichoan wreide it oantal út en in inkeldenien kocht dêr in ko by. Men tsjerne de molke sels ta bûter. Soks wie in sekuer wurkje dat geregeld mislearre. Men moast sels de molke kwyt sjen te reitsjen. Dat foel faak net ta. Doe't it molkfabryk yn Jobbegea oprjochte waard hie dat ta gefolch dat men de molke makliker kwyt koe. Dat makke wer dat mear arbeiders in ko oantúgden. Yn 1909 wurdt oan de noardkant fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart tsjin de 9e wyk oer in dreachstasjon, neamd de “Ontromer” mei in wenning boud foar it koöperative molkfabryk “Ons Belang” fan Jobbegea. Oer it wetter is de molke út it easten te lang ûnderweis nei it molkfabryk en is dêr oars ferlies fan kwaliteit fan molke en rjemme. Sûnt 1912 waard ek tsiis makke. Yn 1934 wurdt it stasjon sluten en krijt it in wenbestimming. Molke fan de eastlike kant fan de 'Skoatterlânskewei' gie nei it molkfabryk yn Donkerbroek.
Yn 1830 wenje dêr 329 minsken wêrfan twa feanbasen, santsjin boeren, twa boerinnen, tolve feinten, tolve fammen, njoggenenfjirtich arbeiders, fyftsjin arbeidsters, sân skiepskepers, trije skroars, ien bijker, ien skuonmakker, ien skoallemaster en ien kafeehâlder.
As de fyts syn yntree docht kinne se fjierder fan hûs nei de winkel en it wurk of de ferfolchskoalle. Ek komt de winkelman lâns, earst om de boadskippen te notearen om se dan letter te bringen. De skroar komt ek oan hûs. Tusken 1-1-1906 en 31-12-1950 binne 76 kentekens foar autos en motorfytsen útjûn. Benammen de brommer yn de jierren sechstich fan de twintichste iuw hat in grutte rol spile yn it ferleegjen fan de wirkleazens trochdat wurk op in gruttere ôfstân mooglik waard.
Yn 1928 wenje dêr, neist feehâlders, lânbouwers, arbeiders en polderwurkers, ek in weinmakkersfeint, keapman, bakker, tsiismakker, tûnman, trije timmermannen, gemeente-wurkman, masinist molkefabryk, twa kafeehâlders, winkel, feeferloskundige, twa haadmasters, frachtskipper, skipper, trije grûnwurkers, skroar, koperslagger, winkelbetsjinner, trije winkelmannen, twa underwizers, molkfarder en fjouwer ferversfeinten.
Tsjintwurdich gean de measten nei Jobbegea te boadskipjen. Neist de agraarjers reizgje folle op en del foar it wurk. Ek wurkje minsken yn de net-kommersjele tsjinstferliening. Dêr binne noch inkele bedriuwen en zzp-ers.
Tol
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Op de kaart fan de gemeente Skoatterlân 1865-1870 fan Jacob Kuyper stiet in tol op de gemeentegrins fan Hoarnstersweach en Donkerbroek.
Wenten
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De measte bebouwing is nei de Twadde Wrâldkriich oan de "Skoatterlânskewei" ta stân kommen. In rige frijsteande Weropbouhuzen fan om 'e 1960-1970 oan de Skoatterlânskewei 97 -111. Yn de flauwe bocht stiet op de nûmers 1 – 15 in moaie rige tradisjonalistyske, Delfts Read wenningen út om-ende-by 1948. Dêr tichteby is op de nûmers 19-21 in karakteristike dûbele wenning yn Amsterdamske Styl út 1932 te finen dêr't û.o. Goaitsen Burgy wenne hat. Hjir stie earst it ferneamde kafee fan Aldershof. De âlde pastorije oan it Tsjerkepaed fan 1833 en de eardere Grifformearde pastorije (arsjitektenburo Bosma út Drachten) oan de "Skoatterlânskewei" 28 fan 1930, ynfloed Ekspresjonisme, mei de ferspringende geveldielen en fier oerkraachjende dakdielen. De lânarbeidershuzen oan de Dekemawei en it Rogmonepaad fan ±1930. De âld skoallehuzen oan de "Skoatterlânskewei" 71 en oan de 15e wyk. In soad minsken ha balstiennen by de optrit.
De omreizgjende sigeuners en wenweinbewenners stiene mei har weinen oan de Twitelderreed (10e wyk) en oan de Skoatterlânskewei beëasten de tsjerke dêr't no in rychje huzen steane.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|