Springe nei ynhâld

Grinslân

Ut Wikipedy
Grinslân
     
folksliet: Grönnens Laid
polityk
lân Nederlân
status provinsje
oprjochting 1814
offisjele taal Nederlânsk
haadstêd Grins
tal gemeenten 10
kommissaris fan
   de kening
René Paas
  (CDA)
geografy
geograf. koördinaten 53°15' NB 6°45' EL
oerflak 2.955,18 km² (2015)
  •  dêrfan lân 2.315,86 km²
  •  dêrfan wetter 639,32 km²
  rang provinsjes 8e fan 12
demografy
ynwennertal 601.5101
  teldatum 1 jannewaris 2024
  rang provinsjes 9e fan 12
befolkingstichtens 257 / km²
grutste plak Grins
religy (2015) 68,4% ateïsten en agnosten
18,7% protestanten
4,9% roomsk-katoliken
1,3% moslims
6,7% oaren
oar
NUTS NL11
ISO 3166-2 NL-GR
tiidsône MET (UTC+1)
simmertiid MEST (UTC+2)
offisjele webside
www.provinciegroningen.nl
1) boarne: CBS-StatLine
Grinslân (2021)

Grinslân (Grinslânsk: Grunnen of Grönnen; Nederlânsk: Groningen) is in provinsje fan Nederlân, en bestiet as sadanich sûnt 1814. It hat 601.510 ynwenners (1 jannewaris 2024, boarne: CBS), en in oerflak fan 2.955 km².

Grinslân wurdt wol Stêd en Ommelannen neamd. De stêd is dan Grins, de Ommelannen it plattelân dêrom hinne. Fan oarsprong wie de stêd Saksysk en it plattelân Frysk, de gebieten hienen faak spul mei elkoar. De trije histoaryske Ommelanner ketieren binne Hunsingo, Fivelingo en it Westerkertier. De Ommelannen en it Aldamt wienen oant de 15e iuw foar it meastepart Frysk, de stêd, Goarjocht en Westerwâlde wienen Saksysk. No wurdt hast oeral yn de Ommelannen Nedersaksyske dialekten sprutsen. Allinne de doarpen Mearum, De Wylp, Koerherne en De Grinzer Pein yn it Westerkertier binne foar it grutste part noch altyd Frysktalich.

Grinslân is nei Drinte, Fryslân en Seelân de tinst befolke provinsje fan Nederlân, mei 246 ynwenners de kante kilometer.

Greidlân by Fransum
Weetlân by Nieuw-Beerta
Waadrinners by Piterbuorren

Grinslân grinzet yn it westen oan Fryslân, yn it noarden oan de Waadsee, yn it easten oan Dútslân en yn it suden oan de provinsje Drinte. De Waadeilannen Rottumereach, Rottumerplaat en de Suderdúntsjes hearre by de provinsje Grinslân. De eilannen binne allegearre ûnbewenne.

Grinslân is ien fan de lytsere provinsjes fan Nederlân. It noardeasten fan Grinslân wurdt karakterisearre troch greidlân (terpelân) mei grutte pleatsen. Yn it súdeasten lizze de Grinzer Feankoloanjes, fan oarsprong in grut heechfeangebiet. De spoaren fan de feanwinning binne dêr noch goed te sjen oan it kanalestelsel. Yn it súdwesten fan de provinsje leit in útrinner fan de Hûnsrêch. Wichtige kanalen yn Grinslân binne ûnder oaren it Reitdjip, it Iemskanaal en it Stedskanaal.

Grinslân hat goed 7.500 hektare natuergebiet. Dat is net allegearre tagonklik foar publyk. It grutste en nei alle gedachten ek bekendste natuergebiet fan Grinslân is de Lauwersmar. In soad natuergebieten binne ûntstien troch de bou fan seediken.

Grinslân bestiet sûnt 2021 út 10 gemeenten.

Nr. Namme Lânoer­flak
(km2)
Ynwen­ners
(1 jannewaris 2024)
Befolkings­tichtens
inw./km²
Haadplak
1 Aldamt
Oldambt
234,46 39.433 172 Wynskoat
2 Feandam
Veendam
76,24 27.535 Feandam
3 Grins (haadstêd)
Groningen
180,21 243.366 1282 Grins
4 Iemsdelta
Eemsdelta
268,30 45.070 169 Appingedam, Delfsyl, Loppersum
5 It Hegelân
Het Hogeland
485,72 48.231 100 Winsum, Uithuizen
6 Midden-Grinslân
Midden-Groningen
314 61.437 120 Hegesân
7 Pekela 50,20 12.538 253 Alde Pekela
8 Stedskanaal
Stadskanaal
117,85 31.968 273 Stedskanaal
9 Westerkertier
Westerkwartier
345,28 64.806 179 De Like
10 Westerwâlde
Westerwolde
280,63 26.410 96 Sellingen

Grinslân hat lykas Fryslân in myld seeklimaat CfB neffens de Klimaatklassifikaasje fan Köppen.

Moanne Jan Feb Maa Apr Maa Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des Yn 't jier
Maks. trochsneed temp. °C 4,7 5,6 9,2 13,9 17,3 20,0 22,7 22,7 18,8 13,6 8,5 4,7 013,5
Min. trochsneed temp. °C -0,2 -0,2 1,4 3,5 6,9 9,4 12,1 12,1 9,9 6,3 6,0 2,4 005,4
Reinfal yn mm 74,2 51,4 64,3 42,1 58,0 71,2 79,4 70,9 78,3 74,0 75,0 73,4 812,1

Boarne: KNMY, trochsneedtemperatueren waarstasjon Nieuw-Beerta (1981-2010)[1]

De skiednis fan de provinsje Grinslân is foar in grut part de skiednis fan it proses dêr't de stêd Grins yn de rin fan jierren hieltyd mear macht by krige oer de Ommelannen. Dêrfoar leit lykwols noch in tiidrek wêryn it grutste part fan de provinsje ien hiel foarme mei it oanswettende Westerlauwersk Fryslân en East-Fryslân. It wie in gebiet mei in lânskip dat noch it measte wei hie fan de hjoeddeiske Waadsee. By ebbe foel it drûch, by floed stie it foar in grut part ûnder wetter. Yn dat kwelderlân wie permaninte bewenning allinnich mooglik op wierden.

Lykwols wiisd de oanwêzigens fan in hunebed by Noardlaren derop dat de bewenningsskiednis weromgiet oant de stientiid. De fynst fan in hunebed by Delfsyl is in oanwizing dat dy bewenning him net allinnich beheinde oant it grinsgebiet mei Drinte. Neffens guons is de oanwêzigens fan dat hunebed in bewiis foar de teory dat de hunebedbouwers fan see ôf it lân yn lutsen.

De âldst bekende fermelding fan de stêd Grins datearret út 1040. De stêd wie op dat stuit yn besit fan de biskop fan Utert. Oannommen wurdt dat de stêd fan oarsprong in Drintsk doarp wie. De stêd waard ek troch Friezen bewenne en hie ynearsten wat konkurrinsje fan Appingedam, mar neidat de stêd deryn slagge wie om it steapelrjocht te krijen wie de dominante posysje befêstige. De ynfloed fan de stêd wreide him stadich út en berikte de toppunt fan macht op de ein fan de 15e iuw, doe't syn ynfloed oant fier yn Westerlauwersk Fryslân rikte.

Tsjerklik sjoen foel de stêd Grins ûnder it aartsbisdom Utert, wylst de Ommelannen en it Aldamt ûnder it bisdom Múnster foelen en Westerwâlde ûnder it bisdom Osnabrück. Yn 1559, justjes foar de Reformaasje, kaam it gebiet mei útsûndering fan Westerwâlde ta it bisdom Grins.

Nei ferrin fan tiid naam de hiele provinsje de taal oer dy't yn de stêd praten waard, mar holde wol in oantal Fryske wurden en siswizen. Yn guon dielen fan de provinsje, benammen it Aldamt en Westerwolde wie de stêd ek formeel de baas. Yn de tiid fan de Republyk wie de gongbere oantsjutting foar Grins Stêd en Lân. Dy folchoarder wie gjin tafal.

De hearskippij oer grutte parten fan de provinsje einige yn bestjoerlike sin nei de Frânske tiid. Doe waard de tsjintwurdige provinsje ynsteld wêryn de bysûndere posysje fan de stêd ôfskaft waard. De stêd bleau lykwols wol de eigener fan grutte dielen fan it Aldambt, Westerwâlde en de Feankoloanjes. Oan dy situaasje kaam pas in ein yn de njoggentiger jierren fan de 20e iuw.

Flagge en wapen

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Flagge fan Grinslân
Flagge fan Grinslân

De flagge waard fêststeld yn 1950. De flagge ferwiist nei stêd en Ommelannen. De reade en blauwe hoekflakken ferwize nei de kleuren fan de Ommelannen, it sintrale griene krús ferwiist nei de stêd en de hannelsrelaasje dy't de Stêd yn de midsiuwen mei de Skandinavyske lannen hie. Ta tsjinstelling mei it Skandinavyske model, stiet it krús lykwols by de Grinslânske flagge yn it midden. Dat lit de sintrale posysje fan de stêd Grins hjoed-de-dei en yn it ferline sjen.

Wapen fan Grinslân
Wapen fan Grinslân

It wapenskyld fan Grinslân is offisjeel fêststeld by Keninklik Beslút op 30 desimber 1947. It wapenskyld komt lykwols al út de sechtjinde iuw. It kaam ta stân doe't de stêd en de Ommelannen, na de Reduksje fan Grins yn 1594 yn ien gewest ferien waarden. It provinsjewapen is dan ek in kombinaasje fan it stedswapen en it wapenskyld fan de Ommelannen.

Yn it earste en fjirde kertier stiet it wapen fan de stêd. Dêr wurde de gebieten mei symbolisearre dy't fuortendaliks ûnder it bestjoer fan de stêd foelen (Goarjocht, beide Aldamten, Reiderlân en Westerwâlde.

Yn it twadde en tredde kertier stiet it wapen fan de Ommelannen. Dat bestiet út in sulveren skyld mei trije blauwe balken en alve reade herten. De trije balken steane foar de trije Ommelannen, Hunzegoa, Fivelgoa en Westerkertier. (sjoch Lyts-Fryslân en de skiednis fan de Fryske flagge).

It wapen wurdt dutsen troch in gouden kroan fan fiif blêden en fjouwer pearels. It wurdt oan wjerskanten fêstholden troch in gouden liuw.

Untjouwing ynwennertal

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Befolkingspyramide
Untjouwing ynwennertal fan 1795 ôf
Jier Ynwenners
1795 114.655
1830 157.504
1840 165.651
1849 188.442
1859 205.005
1869 225.336
1879 252.945
1889 272.771
1899 299.602
1909 328.045
1920 365.586
Jier Ynwenners
1930 391.566
1940 423.678
1950 459.819
1960 474.657
1970 517.305
1980 563.709
1990 553.862
2000 562.646
2010 576.668
2020 586.061
2023 596.075

Grutste plakken

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De tsien grutste plakken fan Grinslân

Plak Ynwenners
(2022)
Grins
(sûnder Heechtsjerk)
191.735
Hegesân 21.956
Feandam 21.590
Stedskanaal 18.909
Haren 18.120
Wynskoat 17.932
Delfsyl 15.310
Heechtsjerk 12.220
De Like 11.893
Appingedam 11.218

Boarne: CBS Statline

De Wikipedy hat ek in side Grinslânsk.

Oarspronklik wie it grutste part fan Grinslân Frysktalich. Allinnich yn de stêd Grins en dêr fuortendaliks omhinne, en yn Westerwâlde waard yn it ferline in Nedersaksysk dialekt sprutsen. Nei alle gedachten troch de ynfloed fan de Hânze late dat ta it ûntfryskjen en hawwe de ynwenners it Frysk ferfongen troch it Grinslânsk.

It Grinslânsk hat yn de groep Nedersaksyske dialekten dúdlik in eigen plak. Oannommen wurdt dat dat foar in grut part komt troch de ynfloed dy't it Frysk op it foarmjen fan it Grinslânsk hie. It dialekt dy't it meast oan t Grinslânsk besibbe is, wurdt net yn Nederlân sprutsen mar fuortendaliks oer de grins yn East-Fryslân dêr't in ferlykjend proses geande wie dêr't it Frysk troch it Nedersaksysk, dêre it Eastfrysk, ferfongen waard. Der is lykwols noch in lyts part fan Grinslân, yn it súdlike Westerkertier, dat Frysktalich is. Nei alle gedachten wie dat it gefolch fan lettere immigraasje út Westerlauwersk Fryslân wei, om't yn de Ommelannen Easterlauwersk Frysk sprutsen waard.

Kultureel erfguod

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It kultureel erfguod fan Grinslân wurdt benammen foarme troch de âlde doarpstsjerken en troch de boargen en stinzen, lykas de Fraeylemaboarch yn Slochteren. Bylâns de Dútske grins lizze de fêstingdoarpen Bourtange, Bad Nijeskâns en Aldeskâns. De stêd Grins hat, nettsjinsteande de grutte skea dy't it oan de ein fan de Twadde Wrâldkriich oprûn, in soad monuminten, lykas de Martinytoer (d'Olle Grieze) en Martinytsjerke dy't it byldmerk foar Stêd en Ommelannen is. Yn it Grinslânsk Museum binne allegear histoaryske foarwerpen út allegear parten fan Grinslân te sjen. De hingjende kokens yn Appingedam binne ek wiidferneamd.

Grinslân hat in eigen feestdei, Grinslâns Untset, fierd op 28 augustus.

Romanogoatyske Petrus en Paulustsjerke fan Loppersum

Grinslân hat in heech persintaazje net-tsjerkliken (1999: 59% boarne CBS), benammen yn de stêd en it easten fan de provinsje, dêr't it persintaazje earder al oer de 60% wie. Neffens in resint ûndersyk fan it WWR is it tal net-kristliken fierder omheech gien. Yn 2005 wie mar 1 op de 4 Grinslanners oansletten by in tsjerke. Dêrmei is Grinslân nei Flevolân de meast net-tsjerklike provinsje fan Nederlân. Ein 2005 wie likernôch 20% fan de befolking protestantsk en justjes minder as 5% katolyk. Krapoan 3% is moslim. De grutste moslim-mienskippen binne yn Appingedam, Delfsyl, Hegesân en Feandam.

Nei de Reformaasje waard yn Grinslân de Nederlânske Herfoarme Tsjerke it grutste tsjerkegenoatskip, wylst der hjir en dêr lytse groepen katoliken oer de provinsje hinne ferspraat bleaune, benammen yn de stêd mar ek yn enklaven lykas Kloosterburen en Warfhuzen yn It Hegelân. Yn Ulrum ûntstie ynd e iere njoggentjinde iuw ien fan de foarrinners fan de Grifformearde Tsjerke. Benammen It Hegelân is foar in grut part grifformeard, wylst it Westerkertier in nustje grifformeard-frijmakke hat.

Yn de krite Feankoloanjes is it mear mingd. De ferskate koloanjes lutsen guon fan deselde tsjerke oan, dêr't de bygelyks katolike doarpen lykas Zandberg en Kopstukken troch ûntstien. It doarp Lula is in minnistedoarp.

De stêd waard yn 1956 it sit fan it bisdom Grins, hjoed-de-dei it bisdom Grins-Ljouwert, dy't de noardlike provinsjes en de Noardeastpolder omfiemet. Wynskoat en de stêd hiene oant de Twadde Wrâldkriich in reedlik grutte Joadske mienskip.

It Provinsjehûs oan it Martinytsjerkhôf
De Wikipedy hat ek in side Provinsjale Steaten fan Grinslân.
De Wikipedy hat ek in side Deputearre Steaten fan Grinslân.

De provinsje Grinslân wurdt bestjoerd út it provinsjehûs yn Grins wei. René Paas (CDA) is sûnt 18 april 2016 de Kommissaris fan de Kening. Hy folge Max van den Berg (PfdA) op dy't sûnt 2007 dy funksje ferfolle.

It kolleezje van Deputearre Steaten bestiet fan 2023 ôf út in koälysje fan de partijen BBB, PvdA, KristenUny en Groninger Belang.

Foar it tiidrek 2019-2023 bestie de koälysje út de partijen GL, PvdA, VVD, KristenUny, CDA en D66.

Foar it tiidrek 2015-2019 bestie de koälysje út de partijen SP, CDA, D66, KristenUny en GL.

Keppelings om utens

[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Boarnen, noaten en referinsjes

[boarne bewurkje]
Boarnen, noaten en/as referinsjes:
Grinslân
Flagge fan de provinsje Grinslân
Flagge fan de provinsje Grinslân
Aldamt - Feandam - Grins (haadstêd) - It Hegelân - Iemsdelta - Midden-Grinslân - Pekela - Stedskanaal - Westerkertier - Westerwâlde
· · Berjocht bewurkje
Provinsjes fan Nederlân
Drinte - Flevolân - Fryslân - Gelderlân - Grinslân - Limburch - Noard-Brabân - Noard-Hollân - Oerisel - Seelân - Súd-Hollân - Utert
· · Berjocht bewurkje