Germaansk heidendom
| Germaansk heidendom | ||
| ||
| Weda genêst it hynder fan Balder. Emil Doepler (1855–1922) | ||
| klassifikaasje | ||
| teïsme | polyteïsme | |
| type | heidendom | |
| moderne foarm | modern Germ. heidendom | |
| skiednis | ||
| ûntstean | prehistoarje | |
| ûntstien út | Proto-Yndo-Jeropeeske religy | |
| leauwenden | ||
| fersprieding | histoarysk: Skandinaavje, Noardwest-Jeropa, Midden-Jeropa, Britske Eilannen | |
| bysûnderheden | ||
| mytology | Germaanske mytology | |
| hillige tekst | gjint | |
| hillige taal | gjint | |
| hillich plak | grut ferskaat | |
| symboal | gjint | |
| subgroepen | ● Angelsaksysk heidendom ● Frysk heidendom ● kontinintaal Germ. heid. ● Noardsk heidendom | |
It Germaansk heidendom wie de oarspronklike religy fan 'e Germaanske folken sa't dy praktisearre waard fan 'e Izertiid (of earder) oant de Midsiuwen, doe't de Germanen, faak ûnder twang, kerstene waarden. It wie in foarm fan heidendom en kin as in soarte fan natoerreligy beskôge wurde. De Germaanske mytology makket der in wichtich diel fan út. It is mooglik om út sawol argeologyske fynsten as oerlevere teksten in stikmannich mienskiplike of nau besibbe eleminten fan dit leauwe te trasearjen. It Germaansk heidendom kaam fuort út 'e Proto-Yndo-Jeropeeske religy, en foarme yn 't earstoan ien nau gearhingjend gehiel. Under it Grutte Folkeferfarren wreide it him út oer in grutter gebiet, en fan dy tiid ôf begûnen ferskate tûken fan it leauwe byinoarwei te groeien, lykas it Noardske heidendom yn Skandinaavje, it Fryske heidendom yn Grut-Fryslân en it Angelsaksyske heidendom op 'e Britske Eilannen. It Germaanske heidendom is it bêst dokumintearre yn ferskate teksten út Skandinaavje en Iislân dy't út 'e tsiende en de alfde iuw datearje.
Geografyske fersprieding
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Germaanje (Latyn: Germania) wie de Romeinske term foar alle gebiet east fan 'e Ryn en noard fan 'e Donau oan 'e eilannen yn 'e Eastsee ta. De namme waard foar it earst brûkt troch Julius Caesar yn syn traktaat oer de Gallyske Oarloggen, Commentarii de Bello Gallico. It Germaanske kearngebiet, dat de Romeinen Magna Germania ("Grut-Germaanje") neamden, wie in regio dy't rûchwei it hjoeddeistige Nederlân, Dútslân, Tsjechje en Jutlân omfieme. Soms waard it suden fan it Skandinavysk Skiereilân der ek ta rekkene. De ôffredings fan Germaanje wiene lykwols net dúdlik definiëarre, mei't grutte Germaanske befolkingsgroepen súdlik fan 'e Ryn en de Donau binnen de grinzen fan it Romeinske Ryk wennen, wylst in diel fan it 'frije' Germaanje dúdlik binnen de Romeinske ynfloedssfear lei. Fierders oerhearske yn it suden fan Midden-Jeropa de Keltyske kultuer al ear't guon Germaanske folken har dêrhinne ferspraten. Sadwaande rekken yn dy krite iere Germaanske religieuze praktiken fermongen mei it Keltysk heidendom. Troch de iuwen hinne namen de Germanen dy't binnen of deunby de grinzen fan it Romeinske Ryk wennen ek eleminten fan it Romeinsk heidendom oer.
Boarnen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Der besteane net in soad skreaune boarnen op it mêd fan it Germaanske heidendom, en fan it beheinde oantal dat wol bestiet, binne net folle skreaun troch Germaanske heidens sels. En de mûnlinge oerlevering dy't ferbûn west hawwe moat mei heidenske tradysjes, waard geandewei de Midsiuwen nei alle gedachten opsetlik ûnderdrukt troch de kristlike autoriteiten yn gearwurking mei de Roomsk-Katolike Tsjerke. Beskriuwings fan iere Germaanske religieuze gebrûken binne lykwols al oerlevere yn 'e wurken fan Romeinske skriuwers, lykas Tasitus.
Inkeld yn it Midsiuwske Iislân waarden in soad geskriften oer de heidenske tradysjes yn in Germaanske taal skreaun, yn 't bysûnder de goade- en heldedichten fan 'e Poëtyske Edda, de Proaza-Edda en de skaldyske dichters. Dy boarnen binne fan it alderheechste belang foar it hjoeddeistige begryp fan it Germaanske heidendom. It probleem is lykwols dat alle neamde wurken makke of yn elts gefal foar it earst opskreaun waarden nei't it kristendom yn Iislân dominant wurden wie, en dat de skriuwers sels kristenen wiene. Saakkundigen geane der dêrom algemien fan út dat de Aldiislânske boarnen in beskate kristlike ynfloed fertoane, mar yn hoe'n hege mjitte oft dat it gefal is, kin net mear neigien wurde.
Guon spoaren fan it Germaanske heidendom binne fierders oerlevere yn oare wurken fan Midsiuwske kristenen, lykas it Midheechdútske Nibelungenlied en it Aldingelske Beowulf. De folkloare fan 'e Germaanske folken út 'e Midsiuwen is ek wol brûkt as boarne, mar ek dêryn is in sterke kristlike ynfloed werom te finen.
Wylst ferhalen in grut ferspriedingsgebiet hawwe kinne en meitiid maklik feroarje kinne, mei as gefolch dat lette teksten oant op beskate hichte as ûnbetrouber beskôge wurde moatte as it giet om 'e iere Germaanske religy, feroarje talen op mear foarsisbere wize. Troch taalkundich ûndersyk te dwaan is it mooglik om wurden út besibbe talen te ferlykjen en op rasjonele wize te rekonstruëarjen wat de ferlern giene, eardere wurdfoarmen west hawwe moatte. Dêrút kin oant op in hichte ek ôflaat wurde wat dy ierdere wurdfoarmen bestjut hawwe moatte. Sa kinne ek de nammen fan goaden, mytyske wêzens en rituelen weromfûn wurde. Om in foarbyld te jaan: alle âlde Germaanske talen brûkten in selde ûnsidich haadwurd om nei heidenske goaden te ferwizen: yn it Goatysk guþ, yn it Aldheechdútsk got, yn it Aldingelsk god en yn it Aldnoarsk guð. It Oergermaansk moat dêrom perfoarst ek sa'n selde wurd hân hawwe mei in selde betsjutting.
Skiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Proto-Germaansk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Germaansk heidendom kaam fuort út 'e Proto-Yndo-Jeropeeske religy. Oer de prehistoaryske foarm fan it Germaanske heidendom is frijwol neat bekend.
Romeinske Tiid
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Algemiene beskriuwing
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Iere foarmen fan it Germaansk heidendom binne útslutend bekend troch argeologyske oerbliuwsels en kinne dêrom inkeld ynterpretearre wurde op basis fan ferlykjend ûndersyk mei oare religyen of troch evaluaasje fan 'e lettere Skandinavyske literatuer. Njonken de rike argeologyske fynsten, dêr't û.m. de wiidfersprate ferearing fan in god fan it fjoer út blykt, bestiet der ek taalkundich bewiis op it mêd fan iere Germaanske religieuze praktiken. Nettsjinsteande dat is de beskriuwing fan 'e âldste foarmen fan it Germaanske heidendom basearre op ûnwisse rekonstruksjes, dy't sels fierhinne basearre binne op ferlikings mei oar religyen.
Argeologyske fynsten wize der sterk op dat iere Germaanske folken guon rituelen fan deselde soarten hiene as de âlde Kelten, lykas offerrituelen en divinaasjerituelen. Ek leauden se nei alle gedachten, op 'e nij krekt as de Kelten, yn in spirituële bân tusken harrensels en de natoer om harren hinne. Dy oerienkomsten binne net sa nuver, mei't Germanen en Kelten fan deselde Proto-Yndo-Jeropeeske oarsprong kamen. Völva's, Germaanske preesteressen, wiene freze ûnder de Romeinen, om't dy lange ljochte froulju, klaaid yn wite kladen, gauris it mês hantearren by de útfiering fan rituelen, dy't ek minske-offers omfetsje koene. Kriichsfinzenen waard út en troch by offerrituelen de kiel trochsnien, sadat se deabletten yn grutte tsjettels, of oars koe by in divinaasjeritueel harren de búk iepensnien wurde, dat út har op 'e grûn útspraat yngewant de profesijen lêzen wurde koene. Sokke rituelen waarden faak útfierd yn hillige wâlden op eilantsjes yn marren, dêr't ivige fjurren brânende holden waarden.
Ferskate goaden út 'e Germaanske mytology kamen rûnom by Germaanske folken foar. It bêste foarbyld dêrfan is Weda (sa't er mank de Friezen bekend stie), dy't op it Jeropeeske fêstelân ek wol Wodan, Wotan of Wuotan neamd waard, by de Angelsaksen Woden hiet en troch de Noardgermanen Óðinn of Odin neamd waard. In oar tige bekend foarbyld wie de god Tonger, op it Jeropeeske fêstelân ek bekend as Donar, mank de Angelsaksern as Þunor en ûnder de Noardgermanen as Þórr of Thor. It kristendom hie foar de pre-kristlike Germaanske folken neat te betsjutten oant se yn kontakt kamen mei it Romeinske Ryk.
Julius Caesar
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ien fan 'e âldste geskriften oangeande it Germaanske heidendom is Julius Caesar syn beskriuwing fan 'e Romeinske ferovering fan Galje, de Commentarii de Bello Gallico. Dêryn jout de Romeinske fjildhear nammentlik in ferliking tusken de religieuze gebrûken fan 'e Kelten, dy't er as tige ferfine omskriuwt, mei de neffens him primitive tradysjes fan 'e Germanen.
"It deistich libben fan 'e Germanen is hiel oars. Sy hawwe gjin druïden dy't tafersjoch hâlde oer saken op it mêd fan it godlike, en likemin bestiet der mank harren in protte entûsjasme foar it bringen fan offers. Se erkenne as goaden inkeld dy ferskynsels dy't se waarnimme kinne en troch de ynfloed wêrfan't se wolfarre, de Sinne, Fjoer en de Moanne; oaren hawwe se sels noch nea fan heard. Harren hiele libben bringe se troch mei de jacht en mei oarlochfieren. (Commentarii de Bello Gallico 6.21.1–6.21.3)
De beskriuwings fan 'e godstsjinst fan 'e Germaanske folken sa't Caesar dy jout, wykt sterk ôf fan wat oare iere boarnen sizze, en dêrom wurdt oan syn ferhaal troch moderne histoarisy net altefolle wearde hechte. Oer it algemien beskriuwt er Germaanje as in barbaarsk wûnderlân, dat folslein oars is as it Itaalje dêr't er sels wei kaam. Dêrtroch leit er benammen de klam op dingen dy't troch de Germanen oars dien wurde as troch de Romeinen. In ynteressant detail is lykwols syn identifikaasje fan 'e wichtichste god fan 'e Germanen (Weda) mei de Romeinske god Merkuerius. Krektsa jout er ek alle oare Germaanske goaden dy't er neamt Romeinske nammen, te witten: Apollo, Mars, Jupiter en Minerva.
Tasitus
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]In lettere en folle mear detaillearre ferslach fan it Germaanske heidendom waard jûn troch de Romeinske histoarikus Publius Kornelius Tasitus, dy't om it jier 100 hinne syn wurk Germania skreau. Fral de etnografyske beskriuwings yn dat wurk wurde noch altyd tige heech wurdearre. Neffens Tasitus offeren de Germanen sawol bisten as minsken oan harren wichtichste goaden, dy't hy identifisearre mei Herkules en Mars. Ek skriuwt er dat teminsten ien fan 'e Germaanske folken, de Suëven, ek Romeinske kriichsfinzenen offeren oan in goadinne dy't er identifsearret mei Isis.
In oare goadinne, troch Tasitus oantsjut as Nertus, waard neffens him fereare troch in groep stammen yn it noardwesten fan Germaanje. Neffens Tasitus leauden har oanbidders dat sy streekrjocht yn minkslike saken yngriep. Har wichtichste hillichdom wie fêstige yn it wâld Castum, op in eilân yn in mar. In kapwein lutsen troch oksen wie oan 'e goadinne Nertus wijd en inkeld har hegepreester mocht it hiele reau oanreitsje. Dyselde wie ek de iennichste dy't sjen koe dat de goadinne yn 'e wein klom, wêrnei't in rûnreis folge troch de omlizzende krite. Dêrby hong in gerdyn foar de iepening fan 'e wein, sadat nimmen deryn gluorkje koe. Oeral dêr't de wein arrivearre, waard in feest ta eare fan 'e goadinne holden. De hegepreester ferklearre de rûnreis dien as de goadinne har nocht hie fan it kontakt mei de minsken. Dêrnei kearde de wein werom nei it hillichdom, dêr't sawol de wein as it gerdyn wosken waarden. De slaaf dy't dy taak ferfolle, waard neitiid yn 'e mar ferdronken. Yn 'e tiid dat de goadinne op 'en paad wie, wie it de stammen yn dat gebiet ferbean om oarloch te fieren.
Neffens Tasitus beskôgen de Germanen timpels as folslein ûngaadlike residinsjes foar goaden. Ek bylden se har goaden nea ôf yn minsklike foarm, sa't de Romeinen diene. Ynstee ferearen se har goaden yn hillige wâlden. Neffens histoarikus John Thor Ewing soe it Germaansk heidendom as religy bestien hawwe út "yndividuële leauwenden, famyljetradysjes en regionale kulten binnen in rûchwei konsekwint ramt." Hoewol't de Germaanske folken nea echt ien unifoarme groep mei in mienskiplike kultuer foarmen, is út Midsiuwske teksten bekend dat se op it mêd fan harren leauwe wol allegearre oer tinkbylden beskikten dy't fierhinne itselde of alteast nau besibbe wiene.
Fan 'e Romeinske Tiid nei de Midsiuwen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Germaanske heidendom florearre noch altyd, ek binnen de grinzen fan it Romeinske Ryk, doe't de Romeinske keizer Konstantyn de Grutte yn 337 kaam te ferstjerren. Dat nettsjinsteande it feit dat Konstantyn himsels ta it kristendom bekeard hie en it near lein hie op heidenske earetsjinsten yn 'e timpels yn syn ryk. Yn 391 of 392 liet Teodoasius I in offisjele proklamaasje útgean wêryn't it beliden fan it heidendom yn it hiele Romeinske Ryk ferbean waard. Ferskaten fan syn opfolgers, lykas Justinianus I, diene itselde. Om dyselde tiid hinne waarden ferskate Eastgermaanske folken yn it Romeinske Ryk, lykas de Fandalen en de Goaten, bekeard ta it ariaanske kristendom, dat lykwols troch de Roomsk-Katolike Tsjerke as in foarm fan ketterij sjoen waard. De (Westgermaanske) Salyske Franken waarden ûnder it regear fan harren kening Klovis I yn 496 streekrjocht ta it (rjochtsinnige) roomsk-katolisisme bekeard, en úteinlik namen ek de Goaten yn 589 dy foarm fan it kristendom oan yn it plak fan it arianisme.
Wat fierder men nei it noarden ta gie, wat langer oft it Germaanske heidendom hoekhold. Ek yn bercheftige kriten krong it kristendom mar dreech troch. Yn 'e sechsde iuw murk de Byzantynske histoarikus en dichter Agatias op dat de religy fan 'e Alemannen (yn it hjoeddeistige Switserlân) "folslein en ûnferfine heidensk" wie. Geandewei de Iere Midsiuwen kamen de kultueren fan 'e ferskillende Germaanske folken lykwols almar mear bleat te stean oan 'e ynfloed fan it kristendom en fan 'e Mediterrane beskaving. Sa sette de Goatyske biskop Wulfila (of Ulfilas) yn 'e midden fan 'e fjirde iuw de Bibel oer fan it Gryksk nei it Goatysk, wêrmei't er de ierste bibeloersetting yn in Germaanske taal makke.
In oar aspekt fan dyselde ûntjouwing komt nei foarren yn it wurk fan 'e Goatyske skiedskriuwer Jordanes, dy't yn 'e sechsde iuw syn skiednis fan 'e Goaten, de Getica, skreau. Tsjin dy tiid wiene de Goaten al oardel iuw kristenen en dominearren se it âlde Itaalje. Neffens Jordanes waard fan âlds fan 'e oppergod fan 'e Goaten leaud dat dy mank de Goaten berne wie. Oan him soene de âlde Goaten minske-offers brocht hawwe. Jordanes joech dêrby net de Goatyske namme fan 'e god, mar brûkte inkeld de Latynske namme Mars.
_vit_bakgr.jpg)
Fan 'e tiid fan it Grutte Folkeferfarren ôf, doe't de Germanen har oer in grutter diel fan Jeropa ferspraten, kinne in tal farianten fan it Germaanske heidendom ûnderskaat wurde, te witten: in kontinintaal Germaansk heidendom yn Midden-Jeropa, it Noardske heidendom yn Skandinaavje, it Angelsaksyske heidendom op 'e Britske Eilannen en it dêr nau mei ferbûne Fryske heidendom yn Grut-Fryslân. Mank de Eastgermaanske folken kinne spoaren fan in Goatysk heidendom weromfûn wurde út seldsume argeologyske fynsten en inkele skriftlike beskriuwings, lykas dy fan Jordanes. Troch harren iere oergong nei it ariaanske kristendom is lykwols fan it oarspronklike heidendom fan 'e Eastgermanen net folle oerlevere.
Angelsaksysk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Fan 'e fyfde iuw ôf fêstigen de Germaanske Angelsaksen har yn Ingelân en súdlik Skotlân, en de lettere wurken fan kristlike Angelsaksyske skriuwers binne in wichtige boarne fan ynformaasje oer it pre-kristlike Angelsaksysk heidendom. De kristlike mûnts Beda, bygelyks, reprodusearre yn syn ier achtste-iuwske wurk De Temporum Ratione in tradisjonele heidenske kalinder, wêrby't er opmurk dat de Angelen âld en nij fierden op 24 en 25 desimber. Dêrnjonken binne ek inkele Aldingelske dichtwurken oerlevere, allegearre fia kristlike skriuwers. De wichtichsten dêrfan binne Beowulf, Widsith en guon Angelsaksyske metryske tsjoenen. Tsjin 'e sânde iuw wiene de Angelsaksen lykwols suver hielendal ta it kristendom brocht.
Midsiuwen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Doe't de Germaanske Longobarden yn 'e midden fan 'e sechsde iuw Itaalje binnenfoelen, wiene der ûnder harren lju dy't de ariaanske en Eastersk-otterdokse foarmen fan it kristendom oanhongen, mar in oansjenlik part fan harren bestie doe noch altyd út heidens. Meitiid begûn de militêre balâns tusken kristenen en heidens definityf yn it foardiel fan 'e kristenen troch te slaan. In soad kontinintale Germaanske folken dy't tsjin dy tiid noch fêstholden oan harren foarâlderlike religy, waarden doe ûnder twang ta it kristendom bekeard. Dat proses sette útein mei it stjoeren fan Angelsaksyske en Frankyske sindelingen, lykas Bonifatius, Willibrord, Willibald fan Eichstätt, Ansgar, Wulfram en Gregoarius fan Utert, dy't besochten de heidens 'yn goedens' ta it kristendom te bringen. In tige ynfloedryk foarfal wie yn dat ramt it omkapjen yn 723 troch Bonifatius fan 'e Iik fan Tonger, in heidensk hillichdom by Fritzlar. Doe't de god Tonger de sindeling by dy aksje net deasloech, begûnen de Ripuaryske Franken har ta it kristendom te bekearen.
Oare folken, lykas de Saksen en de Friezen, lieten har harren heidenske leauwe troch de sindelingen lykwols net ûntprate. De Frankyske kening Karel de Grutte sette dêrop geweld yn as middel om dochs in bekearing ôf te twingen. De Friezen waarden tusken 719 en 785 yn trije etappen troch de Franken ûnderwurpen en dêrnei ûnder twang ta it kristendom bekeard. Ek de Saksyske Oarloggen wiene net inkeld in Frankyske feroveringsoarloch, mar tagelyk in godstsjinstoarloch. Nei it foarbyld fan Bonifatius fernielde Karel de Grutte de hillige beam Irminsul, dy't it himelferwulft fan 'e heidenske Saksen ûnderstipe. Dêrnei organisearre de kening in ôftwongen massadoop mei it Aldsaksysk Doopûnthjit, dy't de Saksen him nea ferjoegen. Krektoarsom, it brocht de Saksen yn opstân eltse kear dat Karel mei syn leger yn in oar diel fan it Frankyske Ryk wie, en ûnder lieding fan Widukind rûgen de Saksen sels de Frankyske misjeposten yn harren wengebiet út. De striid einige yn 782 mei it Bloedbad fan Verden, wêrby't mooglik wol 4.500 kriichsfinzen lieders fan 'e heidenske Saksen op befel fan Karel ûnthalze waarden. De duorjende krêft en ynfloed fan it Germaansk heidendom wurdt dúdlik út 'e muoite en kosten dy't de Franken meitsje moasten om it yn harren ryk út te rûgjen.
.JPG)
Ek yn Skandinaavje wie de oergong fan it heidendom nei it kristendom in stadich en ûngelikens ferrinnend proses. Doe't de formidabele kening Harald Blautosk yn 'e midden fan 'e tsiende iuw besocht en lis de befolking fan Denemark it kristlik leauwe op, kaam dêr in algemiene ûnfrede út fuort. Dat late derta dat Harald troch syn soan Svein Foarkburd ôfset en it it lân útjage waard, wêrnei't Denemark wer in heidensk lân waard. Yn 999 of 1000 naam it Alþing, it parlemint fan Iislân, in wet oan dy't fan dat lân in kristlike naasje makke, hoewol't heidenske earetsjinst yn priveefermidden tastien bleau.
Yn Noarwegen besocht kening Olaf II (dy't letter "Olaf de Hillige" neamd wurde soe), yn 'e alfde iuw om mei geweld it kristendom oan syn ûnderdienen op te lizzen. Syn kompromisleaze hâlding rôp lykwols safolle ferset op, dat er yn 1028 by in iepen opstân yn ballingskip dreaun waard. Yn 1030 kaam er te sneuveljen yn 'e Slach by Stiklestad. En yn 1080 waard de Sweedske kening Inge de Aldere, dy't him bekeard hie ta it kristendom, út syn haadstêd Uppsala ferballe troch syn eigen folk doe't er wegere om offers oan 'e heidenske goaden te bringen. Nettsjinsteande sokke tebeksetters krige it kristendom earst fêste grûn ûnder de foet yn Denemark, en dêrnei yn Noarwegen. Sweden hold it langst fêst oan it heidendom, mar tsjin it begjin fan 'e tolfde iuwwie hiele Skandinaavje, alteast yn namme, kristlik wurden. Adam fan Bremen joech yn 'e twadde helte fan 'e alfde iuw de lêste beskriuwing fan it doe noch wiidfersprate heidendom yn 'e Noardske lannen.
Noardsk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Dat Noardske heidendom fan 'e Iere Midsiuwen is folle better dokumintearre as de eardere en súdlikere foarmen fan it Germaanske heidendom, benammen tanksij de teksten dy't tusken 1150 en 1400 yn Iislân skreaun waarden. Persoanlike ornaminten út 'e Brûnstiid litte bylden sjen fan 'e Noardske goaden yn striidweinen, en súdlik fan 'e line fan Trøndelag yn Noarwegen nei Uppland yn Sweden binne yn rotsen ynkurven tekenings oantroffen fan goaden, preesters (goði) en oare ûnderwerpen.
De âlde offerrituelen, wêrby't de goaden geskinken brocht waarden, wiene net mear as ien fan 'e ûnderdielen fan 'e heidenske hjeldagen. Sokke rituelen waarden dêrnjonken ek útfierd as men besocht in profesije te meitsjen fan 'e foarfallen fan it kommende jier, of as men wat fan 'e goaden woe, lykas help yn 'e striid of genêzing fan in sike. De relaasje tusken goaden en minsken wie as de bân tusken in grutboer en komelkers: de minsken wiene selsstannich, mar se koene net om 'e goaden hinne. It wie dêrom wichtich dat de goede bannen tusken goaden en minsken geregeldwei befêstige waarden troch it jaan fan geskinken. De blót (it bloedoffer) waard brocht yn tiden fan krisis en op fêste hjeldagen. Njoggende-iuwske ferslaggen fan 'e Rûs-Wytsingen fan Novgorod (de eastlikste útrinder fan it Germaanske heidendom) hâlde út dat dêrby behalven fee ek manlju en froulju offere waarden.
Ynfloeden
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Keltysk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]By de oergong fan 'e Brûnstiid nei de Izertiid, omtrint 500 f.Kr., fûn der ûnder de Germaanske folken in ferskowing plak yn sawol de manear fan libjen as op it mêd fan 'e beoefening fan harren religy. Argeologyske fynsten út dy tiid litte sjen dat wylst de deaden earder simpelwei begroeven waarden, se om dy tiid hinne seremonieel kremearre waarden foar't de jiske yn 'e grûn pleatst waard. Dat deaderitueel behold syn dominante posysje yn 'e Germaanske gebieten oant de yntree fan it kristendom yn 'e Midsiuwen, dat it near lei op kremaasje. Ut lettere boarnen liket opmakke wurde te kinnen dat de Germanen leauden dat de deaden fuortlibje soene yn in himelsk hjirneimels as se kremearre wiene, wylst lju dy't inkeld begroeven waarden, yn 'e grûn lizzen bliuwe soene.
Under de argeologyske fynsten fan omtrint 500 f.Kr. dy't nei alle gedachten fan religieuze betsjutting wiene, binne in oermjitte soad foarwerpen fan Keltyske oarsprong. Ek mytologyske motiven fan it Germaanske heidendom hawwe faak in dúdlike konneksje mei de Keltyske kultuer of mei de Mediterrane beskaving. As men inkeld nei argeologysk bewiismateriaal sjocht, is it neffens histoarikus Malcolm Todd frijwol ûnmooglik om 'e iere Germanen en de iere Kelten faninoar te ûnderskieden. Hoewol't der mar hiel beheind ynformaasje beskikber is oer it Germaanske heidendom yn it iere diel fan 'e Izertiid, kin út 'e kennis dy't dêroer wol bestiet, opmakke wurde dat der ferskate ferskowings op it mêd fan 'e religieuze oertsjûgings fan 'e Germanen west hawwe moatte. It tinken ûnder saakkundigen is dat de ynfloed fan it Keltyske heidendom dêr alteast foar in part debet oan wie.
Romeinsk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Oant de ynstoarting fan it Westromeinske Ryk om 400 hinne, leine de Romeinske grinzen mar op sa'n 300 km ôfstân fan súdlik Skandinaavje. It Romeinske Ryk wie yn dy tiid de dominante macht yn Jeropa, sawol polityk, ekonomysk as kultureel. Oeral yn Jeropa, mar ek yn West-Aazje en Noard-Afrika, begûnen pleatslike kultueren nei ferrin fan tiid eleminten oan 'e Romeinske beskaving te ûntlienen, en dat gou ek foar de Germaanske folken. In goed foarbyld is dat de Germanen omtrint 300 de wike begûnen yn te dielen yn sân dagen, dy't allegear nei in god neamd wiene, krekt sa't de Romeinen dat diene.
In oar foarbyld wurdt foarme troch de bylden dy't in mienskiplike tradysje yn hiel Romeinsk Jeropa, Noard-Afrika en ek Skandinaavje skeppe. Sa binne der by argeologyske opgravings op Funen, yn Denemark, en op Öland, yn Sweden, lytsere byldsjes fûn mei dúdlike oerienkomsten mei de bylden fan 'e Romeinen. Dy byldsjes datearje út 'e trêde of fjirde iuw, kinne op in tafel stean en binne makke fan metaal of hout. It is spitigernôch ûnmooglik om 'e goaden te identifisearjen dy't de byldsjes foarstelle moatte, noch kin der folle út ôflaat wurde oer de religieuze oertsjûgings dy't dermei mank gien wêze moatte. In dúdlik ferskil tusken de Germaanske bylden en de Romeinske tradysje dêr't se op basearrre binne, is lykwols it net foarkommen fan froulike byldsjes by de Germanen wylst dy krekt populêr wiene yn it Romeinske Ryk, wat wiist op in opsetlike ôfwizing fan dat diel fan 'e Romeinske tradysje. Yn 'e Romeinske kontekst waarden sokke byldsjes benammen brûkt om op hûsalters pleatst wurden by de minsken thús; it is net dúdlik oft se dêr by de Germanen ek foar brûkt waarden. Nei de fal fan it Westromeinske Ryk ferdwûnen sokke byldsjes stadichoan by de Germanen, sa blykt út argeologyske opgravings, oant se tsjin it begjin fan 'e Wytsingtiid amper mear foarkamen.
Earne tusken 400 en 500 wie der in taname fan 'e hoemannichte goud mank de Germanen, wat oantoand wurdt troch argeologyske fynsten fan dat materiaal yn hiel noardlik Jeropa. It tinken is dat soks feroarsake waard trochdat Germaanske krigers yn dy tiid massaal as hierlingen yn 'e Romeinske tsjinst giene wylst de Romeinen besochten harren ferkrommeljende ryk te behâlden. Ut dy tiid datearje rûne goudene medaljes, ynspirearre troch Romeinske munten, dêr't de bylden fan Balder, Tyr en Weda mei fersierd waarden. Dy goaden waarden fral fereare troch de keningen en adel fan 'e Germanen, en de gouden medaljes wiene bedoeld om utering te jaan oan 'e hege status fan dy goaden. Yn dat gefal wie der dus sprake fan Romeinske techniken dy't brûkt waarden om Germaanske ideeën oer te bringen.
Rituelen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Spoaren fan it Germaanske heidendom út 'e âldste perioade binne inkeld bekend út argeologyske opgravings. Sokke fynsten besteane foar in grut diel út restanten fan rituelen, lykas foarwerpen dy't opdjippe binne út marren en sompen, wêrfan't de âldsten troch de Brûnstiid weromrikke oant it Neolitikum, wylst de jongsten datearje út 'e Izertiid. De Germanen út dy tiden seagen sompen nei alle gedachten as hillige plakken, dêr't it kontakt mei godlike machten mooglik wie. Yn ferskate moerassen binne rûch houtene byldsjes weromfûn, dy't oer it algemien minsken foarstelle mei sterk oerdreaune geslachtsdielen. Dat suggerearret dat de iere Germaanske goaden fan 'e fruchtberens assosjearre wiene mei wetter, in leauwenselemint dat ek bekend is út lettere boarnen.
Dat it bringen fan offers in fûneminteel ûnderdiel fan it Germaanske heidendom wie, komt nei foarren út it feit dat offerritueëlen beskreaun wurde yn alderhanne boarnen, fan 'e Aldheid oant en mei de Midsiuwen. Ek yn toponimen en argeologyske fynsten komt soks werom en yn 'e teksten op it mêd fan 'e Germaanske mytology wurde sels goaden offere. (Weda, bgl., offere ien fan syn eagen en waard njoggen nachten ophongen oan 'e wrâldbeam Yggdrasill om 'e magyske wiisheid fan it runeskrift en de kostbere jefte fan 'e dichtkeunst te krijen.) By offers waarden foarwerpen troch ferneatiging of fysike pleatsing (bgl. troch se yn in mar te smiten) opjûn troch de minsken yn it leauwe dat se dêrtroch yn it besit fan 'e goaden komme soen. Grutte offerrituelen waarden faak holden yn sintrale lokaasjes wêrfan't de restanten ferspraat oer hiel it âlde Germaanje weromfûn binne.
Guon fan sokke foarwerpen wiene wapens, dy't by offerrituelen oan 'e goaden oanbean waarden. Yn Súd-Skandinaavje binne likernôch fyftich plakken ûntdutsen dêr't wapens yn in mar smiten binne om se te offerjen nei't se fernield of ûnbrûkber makke wiene. Swurden waarden tebûgd en spearen en skylden waarden tebrutsen. It meastepart fan dat soarte offers datearret út 'e perioade tusken 200 en 500. In protte fan 'e fynplakken lizze yn noardeastlik Jutlân, deunby de kust fan it Kattegat. It tinken is dat it foar in part giet om wapens dy't spesjaal foar dat doel, om se te offerjen, makke wiene, mar der binne sûnder mis ek wapens by dy't yn 'e striid bútmakke wiene op 'e fijân. It offerjen troch de Germanen fan 'e wapens fan oerwûne fijannen is bekend út ferslaggen út 'e Aldheid en makke benammen diel út fan 'e ferearing fan Weda, wêrby't it wapenoffer de bân tusken de offerbringer en de god befêstige.
Behalven foarwerpen waarden dêrby ek bisten offere, en teffens waarden minske-offers útfierd. Ut 'e argeologyske opgravings fan âlde sompen kin opmakke wurde dat de minsklike slachtoffers fan sokke rituelen hommels en gewelddiedich oan harren ein kamen. Neitiid waarden faak ferskate metoaden brûkt om derfoar te soargjen dat it lyk op 'e boaiem fan 'e sompe lizzen bleau, bgl. troch it te ferswierjen mei stiennen of troch it oan 'e boaiem fêst te speetsen mei tûken. Yn 2002 kaam de Deenske histoarikus Allan A. Lund mei de teory op 'e lapen dat de slachtoffers fan sokke rituelen eins net offere wiene, mar de deastraf krigen hiene om't se beskôge waarden as heksen dy't ûngelok oer harren mienskip útstoarten. Neffens Lund soe it feit dat de slachtoffers sûnder kremaasje yn in sompe pleatst waarden, dêr bewiis foar wêze, mei't se dêrtroch neffens it leauwe fan 'e âlde Germanen foar ivich finzen kamen te sitten op 'e grins fan 'e wrâld fan 'e libbenen en it hjirneimels. Dy teory is tige omstriden en hat net in soad byfal krigen fan oare saakkundigen.
Germaanske folkloare
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De Germaanske folken fan it Jeropeeske fêstelân waarden tusken 500 en 800 stadichoan ta it kristendom brocht, mar ek dêrnei noch oerlibben eleminten fan it Germaanske heidendom as folkloare. Dêrby gie it om dielen fan 'e mûnlinge oerlevering fan 'e heidens, dy't yn sterk troch it kristendom beynfoede foarm geandewei de Midsiuwen as leginden, sêgen en epyske gedichten optekene waarden. Fragminten binne û.m. te finen yn histoaryske ferslaggen oer de ferskate folken, lykas de skiedskriuwing fan Paulus Diakonus oer de Longobarden en de ferhalen oer de hillige Willibrord troch Ealwyn fan York, in teolooch dy't riedsman fan Karel de Grutte wie.
Mar yn ferhâlding ta it Noardske heidendom yn 't bysûnder, en, yn mindere mjitte, ek ta it Angelsaksyske heidendom, binne de skriftlike boarnen oangeande it kontinintaal Germaansk heidendom tige krap en fragmintarysk. De Merseburger toverspreuken foarmje de iennichste pre-kristlike tekst yn it Aldheechdútsk. Dêryn wurde de goaden Weda, Frigga en Fulla neamd. Yn oare teksten, lykas kroniken en histoaryske ferslaggen, komme taspilings op it Germaanske heidendom foar, lykas yn 'e beskriuwing fan 'e fernieling troch Karel de Grutte fan 'e Irminsul, dy't foarkomt yn 'e Keninklike Frankyske Annalen. Yn hieltyd mear ferbastere foarm oerlibben dielen fan it heidenske leauwe ek yn folksferhalen dy't benammen op it plattelân troch de befolking fan âlder op âlder trochjûn waarden, oant der úteinlik guon fan 'e mearkes út fuortkamen dy't oan it begjin fan 'e njoggentjinde iuw troch de Bruorren Grimm sammele waarden.
Runen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]In wichtich ûnderdiel fan 'e Germaanske kultuer, dat ta stân kaam ûnder ynfloed fan 'e Romeinen, wie de yntroduksje fan in eigen skrift, de runen. Omtrint 200 begûnen runyske ynskripsjes foar it earst te ferskinen yn súdlik Skandinaavje, en it gebrûk fan 'e runen hold dêr pas om 1300 hinne op, doe't mei de definitive oergong op it kristendom it Latynske alfabet yn gebrûk kaam. De oarsprong fan 'e runen giet wierskynlik tebek op in machtssintrum yn Stevns, yn súdlik Denemark, dat sterk ûnder Romeinske ynfloed stie. Saakkundigen wiene it der lang ûniens oer oft de runen inkeld religieuze betsjutting hiene, of dat se ek foar deistich gebrûk bedoeld wiene. Tsjintwurdich binne de measte wittenskippers de miening tadien dat it skrift net sa lang oerlibbe hawwe soe as it inkeld yn religieuze kontekst brûkt wie. Nettsjinsteande dat waarden runen wol faak brûkt foar religieuze doelen. Elts runeteken hie behalven in fonetyske ek in magyske betsjutting, en it folsleine werjaan fan it hiele alfabet, it fuþark, funksjonearre as in toverspreuk.
Mear bewiis foar de religieuze kontekst fan runen en de foaroansteande posysje dy't se yn it Germaansk heidendom ynnamen, komt nei foarren yn it Aldsaksyske epos Heliand, út 'e njoggende iuw. Dêryn wurde sekuliere en heidenske omskriuwings brûkt om it kristlike evangeelje nei te fertellen. Ien fersregel seit: "gerihti us that geruni" ("lear ús de betsjutting fan 'e runen"), wat in betizing sjen lit fan it kristlike idee "lear ús te bidden" mei heidenske tradysjes. Dat is nei alle gedachten lykwols in opsetlike betizing, mei't iere kristlike sindelingen bekende ekwifalinten brûke moasten om ûnbekende kristlike ideeën oer te bringen oan 'e heidens dy't se bekeare woene.
Modern Germaansk heidendom
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Sûnt 'e 1960-er jierren fan 'e tweintichste iuw belibbet it Germaanske heidendom in sterke en opmerklike weropstanning. Dy begûn yn Iislân, dêr't de oanhingers fan it moderne Germaanske heidendom, ek bekend as Ásatrú, oanfierd waarden troch de kundige allsherjagoði Sveinbjörn Beinteinsson, in dichter en skieppeboer, dy't yn 1972 de Ásatrúarfélagið ("it Genoatskip fan Dy't Trou oan 'e Goaden Binne") oprjochte. Hjoed de dei binne der lytse, mar fitale mienskippen fan it moderne Germaanske heidendom yn Iislân, de Feriene Steaten, it Feriene Keninkryk, Dútslân, Denemark, Noarwegen, Sweden, Kanada, Spanje en inkele oare lannen.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, Bibliography en Further reading, op dizze side.
|
