Weda

Weda Woadan, Wodan, Odin, enfh.
Weda, troch Georg von Rosen, 1886.
persoanlike bysûnderheden
bynamme	Alheit e.o.
religy	Germaansk heidendom
domein	wiisheid, kennis, genêskunde, de dea, adel, ophinging, oarloch, tsjoenderij, poëzij, de runen
wente	Walhalla
selskipsdier	● ravens (Huginn en Muninn) ● wolven (Geri en Freki) ● hynder (Sleipnir)
famyljerelaasjes en oare besibskip
oarehelte	Frigga
heit	Burr
mem	Bestla
broer	Vili en Vé
soan	Tonger, Balder e.o.
ekwifalint	Seus (Grykske mytology) Jupiter (Romeinske mytology)
attributen
foarwerp	spear (Gungnir) ring (Draupnir)
plant	esk
bist	raven

Weda of Woadan, ek bekend as Wōden, Wōdan, Wuotan, Wōtan, Óðinn of Odin, is yn it Germaanske heidendom de wichtichste god fan it panteön, ferlykber mei Seus yn 'e Grykske mytology en Jupiter yn 'e Romeinske mytology. Oer him is it measte oerlevere út 'e Noardske mytology fan Skandinaavje, om't it heidendom dêr it langst bewarre bleau (oant djip yn 'e Midsiuwen). Weda wurdt assosjearre mei wiisheid, kennis, genêskunde, de dea, adel, de galge, oarloch, tsjoenderij (seiðr), poëzij en de runen. Neffens de Noardske myten wied er de oarehelte fan 'e goadinne Frigga en de heit fan in grut tal soannen, ûnder wa Tonger (Thor) en Balder. Hy waard beselskippe fan ravens en wolven en residearre yn it Walhalla, dêr't er út 'e deaden in leger gearstalde foar Ragnarök, de einstriid. De dei woansdei is nei him ferneamd.

Nammen en bynammen

Namme en etymology

Deselde god hat yn 'e ûnderskate Germaanske talen ferskillende nammen: yn it Aldfrysk Weda; yn it Aldingelsk Wōden (útspr.: [ˈwoːdən], likernôch: "ûoo-dun"); yn it Aldsaksysk Wōdan (útspr.: [ˈʋoːdan], likernôch: "woo-dan"); yn it Aldheechdútsk Wuotan (útspr.: [ˈʋuo̭ːtan], likernôch: "wûoo-tan") of Wōtan (útspr.: [ˈʋoːtan], likernôch: "woo-tan"); yn it Aldnoarsk: Óðinn (útspr.: [ˈoːðinː], likernôch: "oo-zyn"), modern Noarsk: Odin (útspr.: [ˈoːdin], likernôch: "oo-dyn"). Al dy farianten geane úteinlik tebek op 'e Proto-Germaanske foarm *Wōđanaz (útspr.: [ˈʋo:ðanaz], likernôch: "woo-za-naz").

Dy (rekonstruëarre) namme ûntjoech him út it Proto-Germaanske eigenskipswurd *wōđaz, dat besibbe is oan it Latynske vātēs en it Aldierske fáith, allebeide mei de betsjutting "sjenner", "profeet". Ut *wōđaz kamen ek eigenskipswurden fuort as it Goatyske woþs ("beset"), it Aldnoarske óðr ("gek" of "razen") en it Aldingelske wōd ("lulk").

It eigenskipswurd *wōđaz (of *wōđō) waard fierder ferhaadwurdlike, wat late ta it ûntstean fan wurden as it Aldnoarske óðr ("ferstân"), it Midnederlânske woet en letter it Nijnederlânske woede ("lulkens"), en it Aldheechdútske wuot ("sensaasje"). Fertiidwurdlike foarmen, dy't fuortkamen út it Proto-Germaanske tiidwurd *wōdjanan, wiene bgl. it Aldnoarske æða ("jin tjirgje"), it Aldingelske wēdan ("poerrazen wêze"), it Aldsaksyske wōdian ("jin tjirgje") en it Aldheechdútske wuoten ("gek wêze").

Bynammen

Der binne mear as 170 bynammen fan Weda oerlevere, hast útslutend fia de Noardske mytology. Dy nammen ferwize nei karaktertrekken fan 'e god, nei myten dy't oer him ferteld waarden of nei religieuze praktiken dy't mei syn ferearing ferbân holden. De wichtichste bynamme fan Weda is Alheit (Aldnoarsk: Alföðr), d.w.s. "heit fan eltsenien". Oare bynammen binne û.o.: de Alde (Gömulr), Ase (Ass), Berchminske (Skilfingr), Beskildere Skyld (Biflindi), Bline út 'e Hel (Helblindi), Boaswurker (Bölverkr), Bútoppakker (Fengr), Deader (Viðurr), Ferberger (Fjölnir), Ferburgen ûnder de Hoed (Síðhöttr), Ferlieder (Glapsviðr), de Feroarlike (Svipal), de Ferskriklike (Yggr), Flameach (Báleygr), de Gânswize (Fjölsviðr), God fan 'e Lêst (Farmatýr), God fan 'e Minsken (Veratýr), Grutte God (Fimbultýr), Grutte Preuvelder (Fimbulþulr), Hearfaar (Herjaföðr), de Heechste (Ómi), de Hege (Hávi), Heit fan 'e Fallenen of Walheit (Valföðr), Heit fan 'e Wrâld (Aldaföðr), Helmdrager (Hjálmberi), Hingelburd (Síðskeggr), Hingelkin (Hengikjöptr), Hingelsnor (Síðgráni), Ieneach (Hár), Ynslieper (Sváfnir), Jachtigens (d.w.s. peartiid) (Þrór), Kyl (Kjálar), Kriichswolf (Hildófr), Kriger (Herjann), Legeroerste (Herföðr), Likeheech (Jafnhár), Lus (Ofnir), Man (Gautr), de Maskere (Grímnir), Dy't yn 'e Momkape Giet (Grímr), Nei Winsk (Óski), de Nuete (Þekkr), Opstokelder (Hnikuðr), Preuvelder (Þulr), Reizger (Vegtamr), Ropgeast (Hroptatýr), Ropper (Hroptr), Rún (Jálkr), Segegod (Sigtýr), Segeheit (Sigfaðir), Segerinder (Sigarr), Skierburd (Hárbarðr), Stokelder (Hnikarr), Striidhynder (Herteitr), Striidruter (Atríðr), Sûndereach of Mineach (Bileygr), Swaarmer (Sviðrir), Swalker (Gangleri), Tynder (Þundr), Tsierder (Gagnráðr), de Trêde (Þriði), Tsjoender (Göndlir), Twirder (Sviðurr), Utpluzer (Sanngetal), Waaier (Váfuðr), Waarman (Viðrir), de Wache (Vakr), de Wiere (Saðr), Woldogger (Uðr) en Loddfafnir, wêrfan't de betsjutting ûnbekend is.

Weda, mei syn beide ravens (Huginn en Muninn) en syn beide wolven (Geri en Freki), troch Mary H. Foster, (1901).

Boarnen

Weda is in god dy't in protte neamd wurdt yn 'e oerlevere teksten fan en oer de Germaanske folken. Dy teksten datearje fan 'e tiid dat it Romeinske Ryk foar it earst in diel fan it wengebiet fan dy folken besette, fia de stadige Fal fan it Romeinske Ryk, it Grutte Folkeferfarren en de Wytsingtiid, oant yn 'e Hege Midsiuwen. Wat de Fryske god Weda spesifyk oanbelanget, is it tige min steld mei de oerlevering om't de Friezen al yn 'e Iere Midsiuwen, om persiis te wêzen yn 'e sânde en achtste iuw, harren goaden loslieten en (ûnder twang) oergiene op it kristlike leauwe. Fan dy perioade is amperoan wat bekend om't kontemporêne skriftlike boarnen ûntbrekke. Dêrom moat men te rie gean by oare Germaanske folken om wat oer Weda te witten te kommen.

De ierste boarne oangeande Weda is it boek Germania, fan 'e Romeinske skriuwer Publius Kornelius Tasitus, dat wierskynlik yn it jier 98 reekaam. Yn Aldingelske teksten wurdt benammen sydlings nei Weda ferwiisd as in fergoade foarâlderlik figuer fan ferskate keningshuzen. Teffens komt er foar as de stifter fan ûnderskate oare Germaanske folken, lykas de Longobarden. De Angelsaksen en de Germaanske folken fan Midden-Jeropa waarden lykwols yn deselde snuorje kerstene as de Friezen. Dêrom is de measte kennis oer de god oerdroegen yn teksten dy't skreaun binne yn it Aldnoarsk, de Midsiuwske taal fan Skandinaavje.

Weda (Odin) mei Sleipnir, Geri en Freki en Huginn en Muninn op in yllustraasje troch Lorenz Frølich (1895).

Dêrby giet it yn it foarste plak om 'e Poëtyske Edda, in Aldiislânske dichtbondel dy't yn 'e trettjinde iuw gearstald is út eardere tradisjonele boarnen, en om 'e Proaza-Edda, dy't om dyselde tiid hinne skreaun waard troch de grutte Iislânske skald Snorri Sturluson. Dêropta komme it Heimskringla, dat ek skreaun waard troch Sturluson, en de ûnderskate Aldnoarske sêgen. Mei-inoar foarmje dy teksten net allinnich hast alle ynformaasje dy't bekend is oer Weda, mar oer de hiele Noardske mytology.

Beskriuwing

Yn 'e Aldnoarske teksten wurdt Weda ôfskildere as in ieneagige, langburdige, omdoarmjende god yn in lange mantel en breedrâne hoed. Syn attributen binne de nea-missende spear Gungnir ("Wifker"), it swurd Brimir ("Rinkkinker") en de ring Draupnir ("Dripker"), dy't himsels ferdûbelje kin. Hy wurdt beselskippe troch de ferskuorrende wolven Geri en Freki ("Begearich" en "Roppich") en de alwittende ravens Huginn en Muninn ("tins" en "ûnthâld"), dy't him fan ynformaasje foarsjogge út hiele Midgard. Weda beriidt de achtskonkinge hynst Sleipnir ("Glûper"), dy't it fermogen hat om troch de loft te fjouwerjen.

Syn wente yn Asgard hjit it Walhalla (Aldnoarsk: Valhöll, de "Hal fan 'e Fallenen"), dêr't syn tsjinstfammen, de walkueren, de helte fan 'e alle krigers hinne bringe dy't yn 'e striid sneuvele binne (de oare helte giet nei Fólkvangr, dêr't de goadinne Freya regearret). Yn it Walhalla, ek omskreaun as Glaðsheimr (it "Blide Ryk") of Válaskjálf (de "Jammertrânsen"), residearret Weda op Hliðskjálf (de "Hege Trânsen"). Yn 'e myten wurdt Weda identifisearre as de soan fan Burr (of Borr) en Bestla. Hy hat twa bruorren, Vili en Vé, oer wa't net folle bekend is. Sels is er troud mei Frigga, de goadinne fan foarkennis en wiisheid. Hy hat in grut tal soannen, fan wa't Tonger (Thor), by Jörð, en Balder (by Frigga), de bekendsten binne. Oaren binne Bragi, Hermóðr, Höðr, Týr, Váli en Víðarr.

Woadan Genêst Balders Hynder, in skilderij fan Carl Emil Döpler, út 1905.

Ut 'e Noardske myten komt Weda gauris nei foarren as in siker nei kennis, wêrby't er soms syn identiteit ferberget. Sa wit er bgl. de Mea fan Poëzij te bemachtigjen, en ek de runen en kennis fan tsjoenderij (yn 'e foarm fan 'e sjamanistyske keunst seiðr). Hy skonk de kennis fan poëzij en de runen oan 'e minsken, wêrmei't er guon skaaimerken fan in kultuerheld kriget. Weda easke lykwols ek minske-offers, dy't ophongen waarden oan beammen, nei gedachten ta oantinken oan 'e njoggen nachten dy't hysels troch in lâns ferwûne oan 'e wrâldbeam Yggdrasil hong om 'e magyske wiisheid fan it runeskrift te bemachtigjen, dêr't er boppedat noch in each foar opofferje moast.

Fierders slút Weda yn 'e myten weddenskippen ôf mei syn frou Frigga oer de útkomst fan aventoeren en nimt er diel oan 'e skepping fan 'e wrâld troch it deadzjen fan it oerwêzen Ymir en it ta libben bringen fan 'e earste twa minsken Ask en Embla. Foar de takomst riedt Weda him ta op Raknarök, de Ein fan 'e Tiden, as alle machten fan gaos gearkomme sille om tsjin 'e goaden te oarlogjen en de wrâld ûndergean sil yn fjoer. Weda sil dan neffens de foarsizzings deade en ferslynd wurde troch de meunsterlike wolf Fenrir. De sneuvele krigers, of einherjar, dy't de walkueren foar him gearbringe yn it Walhalla, oefenenje op deistige basis foar dy einstriid. Yn 'e lettere folkloare fan 'e Westgermanen stie Weda ek bekend as de oanfierder fan 'e Wylde Jacht, wêrby't er al ridende op Sleipnir en bewuolle yn wolkensflarden oan it haad fan in staasje sneuvele krigers oer de wrâld stoarme.

Domein

Weda waard as god assosjearre mei wiisheid, kennis, poëzij, tsjoenderij, de runen en genêskunde, mar ek mei oarloch, de dea en ophinging. Hy wie de god fan 'e krigers en as útfloeisel dêrfan yn 'e Wytsingtiid ek de god fan 'e jarl, de eallju. Yn dy perioade wied er alhiel net mear yn tel by de karl, de frije sljochtwei mannen, dy't harren folle mear mei Tonger ferbûnen. It Germaanske heidendom bea syn oanhingers net inkeld in religieus leauwenssysteem, mar ek in ramt fan krekt hâlden en dragen foar sawol freon as frjemd oer. Yn dat ferbân waard de rie fan Weda, de Alheit, as hillich beskôge.

Weda, Hœnir en Lóðurr skinke it libben oan 'e earste minsken Ask en Embla. (Yllustraasje fan Robert Engels, 1919.)

Lykstelling mei oare goaden

Weda wie perfoarst de heechste fan 'e Asen, dat de wichtichste kategory fan Germaanske goaden wie. As sadanich wurdt er wol omskreaun as in oppergod, krekt as Seus yn 'e Grykske mytology, mar ynstee fan in 'kening fan 'e goaden', lykas Seus, wie Weda mear de earste ûnder syn gelikensen.

De earste-iuwske Romeinske skriuwer Tasitus identifisearre Weda yn syn Germania mei de Romeinske god Merkuerius, dy't de boadskipper fan 'e goaden wie. Op it earste gesicht soe Weda as heechste god earder lykslein wurde moatte mei de Romeinske oppergod Jupiter. Tasitus seach lykwols miskien oerienkomsten tusken Weda en Merkuerius as omdoarmjende reis- en trekgoaden en oangeande harren ferlykbere funksje (as psychopompus) by it opheljen (of ophelje litten) fan 'e geasten fan (guon) ferstoarnen om dy nei it hjirneimels te bringen (of bringe te litten). Of oars soe it in wichtige oanwizing wêze kinne dat Weda pas let yn 'e ûntwikkeling fan it Germaanske heidendom de lieding oer de goaden op him naam. Fierders wie de identifikaasje mei Jupiter al beset troch Tonger, mei't ek Jupiter in tongergod wie.

Hoe't it ek sij, de opfetting dat Weda de Germaanske Merkuerius wie, bestie noch yn 'e fjirde iuw, doe't de Germanen de 'Dei fan Merkuerius' (Latyn: dies Mercurii, fan wêr bgl. it letter Frânske mercredi) begûnen oan te tsjutten as de 'Dei fan Weda' of 'Dei fan Woadan' (Ingelsk: Wednesday, Frysk: "woansdei"; Nederlânsk: woensdag) of as de 'Dei fan Odin' (Deensk, Noarsk en Sweedsk: onsdag). Inkeld yn it Aldheechdútsk waard letter de namme fan Weda yn 'e dei fan 'e wike ferfongen troch in oersetting tan it Latynske media hebdomas ("midden fan 'e wike"); dêrfandinne de hjoeddeistige Dútske deinamme Mittwoch ("midwike").

Weda offeret himsels oan himsels troch ophinging oan 'e wrâldbeam Yggdrasil. (Yllustraasje fan Lorenz Frølich, 1895.)

Myten oer Weda

De measte oerlevere myten oer Weda komme út 'e gedichten fan 'e Poëtyske Edda. Benammen it Völuspá en it Hávamál binne datoangeande wichtich. Yn it Völuspá ûnderhâldt de god in dialooch mei in ûndeade völva of sjenneresse, dy't him wiisheid tapartet út ferfleine tiden en him Ragnarök foarseit, de ferwoastging en werberte fan 'e wrâld. Sa fertelt se it ferhaal fan 'e earste minsken, Ask en Embla, dy't ûntdutsen en ta libben wekke waarden troch de trije goaden Weda, Hœnir en Lóðurr. Fierderop ferhellet de völva oer de Asysk-Waanske Oarloch, in striid tusken de beide goadegeslachten fan 'e Asen en de Wanen. By dy earste oarloch aller tiden smiet Weda (de lieder fan 'e Asen) syn spear yn 'e midden fan 'e yn slachoarder opstelde Wanen.

De völva fertelt fierders dat se wit wêr't Weda syn missende each ferburgen hat: yn 'e welle Mímisbrunnr, dêr't Mímir deistich út drinkt. Nei't Weda har halskeatlings ta geskink jûn hat, ferfettet hja har ferhaal en neamt û.m. in list mei de nammen fan 'e walkueren op, dy't se oantsjut as nǫnnor Herians: "de dames fan 'e kriichshear", oftewol de tsjinstfammen fan Weda. By har foarsizzing fan 'e foarfallen fan Ragnarök seit de völva Weda syn dea oan: de wolf Fenrir sil him fersline, mar syn soan Víðarr sil him wreekje troch de wolf dea te stekken. Nei't de wrâld tebaarnd en fernijd is, sille de oerlibjende goaden gearkommen en har de dieden fan Weda tebinnenbringe.

It gedicht Hávamál of "It Liet fan 'e Hege", bestiet yn syn folsleinens út in opsomming fan wiisheid dy't oan Weda taskreaun wurdt. De tekst rint sterk útinoar. Foarbylden fan praktyske rie binne: "In dwaas kin mar better swije / As er ûnder de minsken komt / Nimmen wit wat in olfert er is / As er de mûle net te faak iependocht", en: "De man dy't earne in drompel oergiet / moat syn blik rjochts en lofts dwale litte / de doarren efter en foar yn syn ûnthâld printsje / want men wit nea wêr't fijannen / har yn in hûs ophâlde sille". Mytologysk is de fertelling fan Weda syn bemachtiging fan Óðrœrir, it fet mei de Mea fan Poëzij. De ein fan it gedicht is mystyk, mei de opsizzing fan achttjin toverspreuken. Yn it Hávamál fertelt Weda ek hoe't er himsels oan himsels offere hat troch himsels op te hingjen oan 'e wrâldbeam Yggdrasil, sadat er kennis fan 'e magy fan 'e runen krije soe. Hoewol't it net alhiel dúdlik is om hokfoar soarte beam it giet, wurdt de esk fan âlds sterk mei Weda assosjearre.

In oare wichtige boarne foar myten oer Weda is de Ynglinga Saga, dy't ta it Heimskringla heart. Dêryn wurdt Weda yn it twadde haadstik yntrodusearre as in god dy't wennet yn "it lân of thús fan 'e Asen" (Aldnoarsk: Ásaland eða Ásaheimr), wêrfan't Ásgarðr it haadplak is. Dêr soe Weda oer de oare Asen hearskje. Hy is in grut kriger dy't altyd oerwint en in protte lannen ferovere hat, en in fiere swalker dy't gauris langere tiid fan hûs is. Yn it trêde haadstik wurdt ferteld dat er ris sa lang fuortbleau, dat de oare Asen mienden dat er net wer komme soe. Dêrop ferparten syn bruorren Vili en Vé al syn besittings ûnderinoar, útsein syn frou Frigga, mei wa't se allebeide op bêd giene. Neitiid kaam Weda lykwols dochs wer thús en naam syn frou werom.

In 16e-iuwske ôfbylding fan 'e Noardske goaden troch Olaus Magnus. F.l.n.rj.: Frigga, Tonger (Thor) en Weda (Odin).

Wittenskiplike ynterpretaasje

Weda wurdt troch teologen en oare saakkundigen op it mêd fan it Germaanske heidendom gauris sjoen as in god dy't, alteast yn Skandinaavje, pas yn in let stadium fan bûtenôf "ymportearre" waard. De grûnslach foar dy teory waard yn 1876 lein troch Henry Petersen, dy't yn syn proefskrift foarsloech dat Tonger (Thor) de lânseigen god fan 'e Skandinavyske boeren wie, en dat Weda (Odin), de god fan eallju en dichters, grif fan útlânsk komôf wêze moast.

Dat idee waard fierder útwurke troch Bernhard Salin op basis fan motiven yn petroglifen en de ynformaasje út it wurd foarôf ta de Proaza-Edda, wêryn't it goadeskaai fan 'e Asen (Aldnoarsk: Æsir) foarsteld wurdt as besteande út ymmigranten nei Skandinaavje. Salin stelde foar dat sawol Weda as de runen yn 'e Izertiid út 'e Balkan wei yn Noard-Jeropa yntrodusearre wiene. Oare ûndersikers datearje sa'n yntroduksje op ferskate oare tiidstippen yn 'e Germaanske ûntwikkeling. Axel Olrik wol sels hawwe dat it pas ûnder Gallyske ynfloed yn 'e tiid fan it Grutte Folkeferfarren plakfûn.

In radikalere teory, dy't sawol troch argeologe en teologe Marija Gimbutas as troch gemanisist Karl Helm oppenearre waard, is dat alle Asen, ûnder wa ek Tonger (Thor), lette yntroduksjes yn Noard-Jeropa wiene. De oarspronklike, lânseigen religy fan dat gebiet soe yn harren optyk de ferearing fan it rivalisearjende goadeskaai fan 'e Wanen west hawwe.

Under de trifunksjonale hypoteze fan Georges Dumézil wurdt oan Weda ien fan 'e wichtichste funksjes yn it panteön fan 'e Proto-Yndo-Jeropeeske religy tawiisd. Hy soe yn dy kontekst in fertsjintwurdiger wêze fan 'e earste funksje (soevereiniteit), en datoangeande oerienkomme mei û.m. de hindoegod Varuṇa. Týr, dy't yn dizze teory it rjocht en rjochtfeardichheid fertsjintwurdiget, komt oerin mei de hindoegod Mitra. De Wanen soene de trêde funksje (fruchtberens) fertsjintwurdigje.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References en Sources, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Odin fan Wikimedia Commons.