Tekselsk
| Tekselsk | ||
| algemien | ||
| oare namme(n) | Tesselsk | |
| eigen namme | Tessels | |
| lânseigen yn |  Nederlân
| |
| tal sprekkers | 1.200 (skatting, 2004) | |
| skrift | Latynsk alfabet | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | ● Yndo-Jeropeesk ● Germaansk ● Westgermaansk ● Súdwestgermaansk ● Nederfr.-Nedersaks. ● Nederfrankysk ● Nederlânsk ● Hollânsk ● Westfrysk ● Eilânwestfrysk ● Tekselsk | |
| dialekten | gjint | |
It Tekselsk of Tesselsk (Tekselsk: Tessels) is it Hollânske dialekt dat fan âlds sprutsen wurdt op it ta de provinsje Noard-Hollân hearrende Waadeilân Teksel. It is nau besibbe oan it Wieringsk en it Inkhústersk, en teffens oan it útstoarne Flylânsk, dêr't it de Eilânwestfryske dialektgroep mei foarmet binnen de gruttere kloft fan 'e Westfryske dialekten, dy't wer ûnderdiel útmeitsje fan it Hollânsk. It Tekselsk is yn in protte opsichten in konservatyf dialekt dat foar in bûtensteander (sprekkers fan it "gewoane" Westfrysk ynbegrepen) net altyd maklik te ferstean is.
Skiednis en taalgebrûk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Teksel, dat yn it dialekt wol koezjend 't Goue Boltje neamd wurdt, is fan oarsprong in Westfrysk eilân, wêrfan't de befolking oant yn 'e Midsiuwen Frysktalich wie. Nei't it om 1300 hinne ûnder Hollânsk bewâld kaam, rekke it wierskynlik yn 'e fjirtjinde of iere fyftjinde iuw ûntfryske. Yn elts gefal waard der tsjin 1600 op Teksel it tsjintwurdige Hollânske dialekt sprutsen. Dialektkenner Marcel Plaatsman pleatste yn 2021 yn syn 784 bledsiden tellende boek Taal over Zee fraachtekens by de ûnderstelde ynfloed fan it Aldfryske substraat op it tsjintwurdige dialekt.[1]
De earste dy't it Tekselsk as skriuwtaal brûkte, wie de auteur en ûnderwizer Dirk Dekker (1822-1903), dy't û.m. koarte ferhalen yn syn memmetaal skreau. Yn 1951 kaam it earste wurdboek fan it dialekt út, mei as titel Het Tessels, dat gearstald wie troch S. Keyser, mar dat tsjintwurdich allinnich mar mear antykwarysk te besetten is. Gelein Jansen stalde yn 1993 in nij wurdboek gear, it Tessels Woordenboek, dat de foarm Nederlânsk-Tekselsk krige. Yn syn foarwurd sei Jansen dat dat in bewuste kar wie om't Het Tessels, fan Keiser, Tekselsk-Nederlânsk wie, en "d'r 'n berreg mèènse op Tessel weune, die gien diejelekt meer prate en d'r toch nuwskierig na benne." Underwilens hat Jansen syn wurdboek trouwens yn 2006 in twadde diel krigen, it Woordenboek Tessels-Nederlands, dat, sa't de titel al blike lit, in Tekselsk-Nederlânske opbou hat. Foar sa'n goede fêstlizzing op leksikografysk mêd oer stiet in tige breklike dokumintaasje op grammatikaal mêd; in wiidweidige stúdzje nei de grammatika fan it Tekselsk is noch net dien.
De lêste jierren mei it Tekselsk him wer ferhûgje yn in groeiende belangstelling. Troch de publikaasje fan 'e beide nijste wurdboeken doare de lju it no better oan om stikjes yn it eigen dialekt te skriuwen. Mei't de stavering no fêstlein is, jout soks ek minder muoite, om't men no net hieltyd sels mear hoecht út te dokterjen hoe't in wurd stavere wurde moat. Sadwaande wurdt it Tekselsk yn oanwinnende mjitte brûkt yn ferieningsbledsjes, pleatslike kranten, advertinsjes en op útnûgings. Yn 2001 waard sels mei grut súkses in dialektdiktee organisearre, mei sinnen as De lampies lèègge in 't sontje onder 'n tuunwòòltje ("De lamkes lizze yn it sintsje tsjin in lânôffreding oan") en Foor koppiestiêd hèèw ik nag 'n paar boeskippe deen ("Foar kofjetiid haw ik noch in pear boadskippen dien").
Status
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Tekselsk genietet noch op Teksel, noch yn Noard-Hollân ienige offisjele status of erkenning. Yn it basisûnderwiis op it eilân wurdt der likemin oandacht oan it dialekt bestege.
Sprekkers
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Der besteane gjin sekuere sifers oangeande it tal sprekkers fan it Tekselsk, mar yn 2004 soene der neffens in skatting mooglik noch sa'n 1.200 sprekkers west hawwe, wat doe likernôch delkaam op 10% fan 'e eilânbefolking, mar wat dêr no ûnder sit, mei't Teksel yn 2014 goed 13.600 ynwenners hie. Boppedat moat it sprekkertal yn tsien jier ek fierder tebek rûn wêze, mei't de measte sprekkers ta de âlderein hearre.
Oant yn 'e jierren fyftich fan 'e tweintichste iuw wie it Tekselsk de algemiene omgongstaal op it eilân, mar neitiid rekke it sterk yn it neigean. Dy weromgong begûn yn it grutte doarp De Burch en it toeristyske De Kooch, en fersprate him dêrwei oer de rest fan Teksel. Al yn 'e jierren santich wie it sa dat de jongerein út De Burch de klasgenoaten út oare doarpen net mear neikomme koe as dy't yn dialekt praten. Tsjintwurdich wurdt yn De Burch en De Kooch gjin of frijwol gjin Tekselsk mear sprutsen, en is it dialekt beheind ta de saneamde "bûtendoarpen" Easterein (Tekselsk: Strend), De Hoarn (De Hoore), Aldeskyld (Skil) en De Cocksdoarp (Durrep), en útbuorrens as East (Óóst). Dêr wurdt it ek noch wol troch de jongerein sprutsen, mar lang net sa algemien as dat foarhinne it gefal wie.
Al mei al ferwurdt it Tekselsk hieltyd mear ta in soarte fan kurioazum, dat foar in protte eilanners allike frjemd klinkt as foar de ûnwittende toerist. Yn it boek Taal van de Wadden, fan taalkundigen Mathilde Jansen en Marc van Oostendorp, wurdt in Tekselster sitearre, dy't dêroer seit: "Je zit af en toe Texels te praten en dan dik je dat eigenlijk heel bewust aan. Maar het is natuurlijk niet meer je zuivere identiteit. Het is vooral een herinneringstaal."[2]
Taaleigenskippen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Besibskip
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Tekselsk is in Westfrysk dialekt dat benammen in protte oerienkomsten hat mei it Inkhústersk en it Wieringsk. Dat lêste dialekt wurdt sprutsen op it eardere eilân Wieringen, oan 'e Noardhollânske útein fan 'e Ofslútdyk, wylst de havenstêd Inkhuzen foarhinne folle mear op 'e see oriïntearre wie as op it efterlân. Mei-inoar foarmje dizze dialekten it saneamde Eilânwestfrysk, dat wat ôfwykt fan it mear nei it Standertnederlânsk ta oerhingjende Lânwestfrysk út 'e Kop fan Noard-Hollân. Ek it útstoarne Flylânsk hearde ta de Eilânwestfryske dialekten.
Klanklear
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Fokalen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Njonken klanken dy't it Standertnederlânsk ek hat, omfiemet it klanksysteem fan it Tekselsk ek lûden dy't yn it Nederlânsk inkeld yn lienwurden foarkomme of dy't dêr alhiel yn ûntbrekke. De measten fan dy lûden komme lykwols yn it Frysk algemien foar, sa't it gefal is mei it koarte lûd [ɔ] (o fan "hok", stavere as ò); de lange lûden [ɛ:] (ê fan "bêd", stavere as èè) en [ɔ:] (ô fan "nôt", stavere as òò); en de twalûden [ɪ.ǝ] (ea fan "beam", stavere as éé), [i.ǝ] (ie fan "wiet", stavere as iê) en [o.ǝ] (oa fan "boat", stavere as óó). Dy lêste trije klanken komme yn it Nederlânsk trouwens ek wol foar, mar inkeld as in ûnbewuste fariant fan 'e [e:] (ee fan "reek"), [i] (i fan "bite") of [o:] (oo fan "rook") as dy foar in r reälisearre wurde, lykas yn beer, bier of boor. Mar yn it Tekselsk komme se ek los fan 'e r foar en is dizze útspraak betsjuttingsûnderskiedend, lykas yn skepe (['ske:pǝ], "skippen") en skéépe (['skɪ.ǝpǝ], "skiep", mt.); sien ([sin], "syn") en siên ([si.ǝn], "sjen"); en hoop ([ho:p], "hoop") en hóóp ([ho.ǝp], "heap").
De [e:] (ee fan "reek"), dy't stavere wurdt as ee, hat yn it Tekselsk in útspraak wêrby't er op 'e ein dúdlik nei de i niget, en sadwaande suver in twaklank wurdt. De [ɔ] (o fan "hok"), stavere as ò, komt yn it dialekt frij algemien foar, mar kin net foar de k, ng of g stean; yn sokke posysjes is it altyd in [o] (o fan "bok"). As in lûd folge wurdt troch in -n- mei noch in oar bylûd derefteroan, dan fynt der faak nasalisearring plak, lykas yn wurden as kunst ([kœ̃:st], "keunst"), mens ([mɛ̃:s], "minske") en lònd ([lɔ̃t], "lân").
Fierders binne der dan noch in pear typysk Tekselske twaklanken. Sa wurdt de [ɔ.ṷ] (stavere as ou) ûnderskaat fan 'e [a.ṷ] (stavere as aauw). Dit ûnderskie bestie foarhinne ek yn it Frysk ("gau" en "grou"), mar is hjir no beheind ta beskate kriten en generaasjes. Ek bestiet yn it Tekselsk de [ɪ.ṷ], stavere as ééuw, in klank dy't net útsprutsen wurdt mei de [e:], lykas as it Nederlânske eeuw, mar mei in lange [ɪ] (i fan "pit"). Ta einbeslút hat it Tekselsk dan noch de twaklank [œ.ṷ], stavere as uw. Dy wurdt net lykas yn it Nederlânsk útsprutsen mei in ú folge troch in û, mar mei de u fan "put" folge troch in û.
Yn 'e klanklear komt sa mei-iens it foarnaamste ferskil tusken it Tekselsk en it Lânwestfrysk nei foarren ta: typysk Westfryske klanken as de "ai" en de "oi", fan kaike of koike ("sjen", Ned.: kijken) ûntbrekke yn it eilândialekt. De reden dêrfoar is dat sokke wurden yn it Tekselsk de oarspronklike i-klank beholden is (kieke). Krektsa is hat it Tekselsk noch huus ("hûs"), dêr't men yn it Lânwestfrysk fan in huis sprekt.
Klankynventaris (allinnich fokalen)
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De stavering dy't hjirûnder oanholden wurdt, is dy út 'e Tekselske wurdboeken fan Gelein Jansen.
| koarte lûden | |||
|---|---|---|---|
| Tekselske stavering |
IPA | foarbylden | omskriuwing |
| a | [a] | nag ("noch") | de koarte a fan "kap" |
| e | [ɛ] | tjerk ("tjirk") | de koarte e fan "lek" |
| e / i | [ǝ] | de ("de"), it ("it") | de sjwa of stomme e fan "gewoan" |
| i | [ɪ] | ring ("ring") | de koarte i fan "pit" |
| ie | [i] | gien ("gjin") | de koarte i fan "bite" |
| ò | [ɔ] | wòt ("wat") | de koarte o fan "hok" |
| o | [o] | ok ("ek") | de koarte o fan "bok" |
| oe | [u] | boet ("skieppehok") | de koarte û fan "rûch" |
| u | [œ] | sullie ("sy", 3de pers. mt.) | de koarte u fan "put" |
| uu | [y] | huus ("hûs") | de koarte ú fan "tút" |
| lange lûden | |||
| Tekselske stavering |
IPA | foarbylden | omskriuwing |
| aa / a | [a:] | gaan ("gean"), fare ("farre") | de lange a fan "baas" |
| ê | [ɛ:] | bèèd ("bêd") | de lange ê fan "rêst" |
| ee / e | [e:] | hee ("hy"), skepe ("skippen") | de lange e fan "feest" |
| eu | [ø:] | feugel ("fûgel") | de eu fan "deun" |
| òò | [ɔ:] | altòòs ("altyd") | de lange ô fan "nôt" |
| oo / o | [o:] | hoop ("hoop"), hope ("hoopje") | de lange o fan "rook" |
| twalûden | |||
| Tekselske stavering |
IPA | foarbylden | omskriuwing |
| aauw | [a.ṷ] | lieuwerdelaauw ("neatnut") | de au fan "gau" |
| éé | [ɪ.ǝ] | skéépe ("skiep", mt.) | de ea fan "beam"; bestiet yn it Tekselsk inkeld foàr in r |
| ééuw | [ɪ.ṷ] | skrééuwe ("skreauwe") | de i fan "pit", mar in bytsje langer oanholden, folge troch de û fan "rûch"; liket sterk op 'e Nederlânske eeuw fan meeuw, mar dan mei de ee "suniger" útsprutsen |
| ei | [ɛ.i̭] | ik hei ("ik haw") | de ei fan "bij" of it Wâldfryske "dei" |
| ieuw | [i.ṷ] | lieuwerik ("ljurk") | de ieu fan "ieu" of "Sieu" (stavering foar 2015) |
| iê | [i.ǝ] | siên ("sjen") | de ie fan "wiet"; yn âldere staveringen faak skreaun as "ië" en ek wol as iê |
| oai | [o:i̭] | kroai ("krie") | de oai fan "moai" |
| oei | [ui̭] | goeie ("goede") | de oei fan "groei" |
| óó | [o.ǝ] | lóópe ("rinne") | de oa fan "boat" |
| ou | [ɔ.ṷ] | oud ("âld") | de ou fan "grou" (net deselde klank as de au fan "gau") |
| ui | [ʌi̭] | fluite ("fluitsje") | de ui fan "bui"; komt yn it Tekselsk hast allinne mar foar yn (resinte) lienwurden |
| uw | [œ.ṷ] | nuw ("nij") | de u fan "put" folge troch de û fan "rûch" |
Konsonanten
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn it Tekselsk komme de bylûden [v] (v), [x] (ch) en [z] (z), lykas yn 'e measte Noardnederlânske dialekten, mar selden oan it begjin fan wurden foar. Dochs is dit net in algemiene regel; sa seit men op Teksel fan vles ("flesse") ynstee fan fles, lykas yn it Nederlânsk. De g wurdt altyd útsprutsen as [ɣ] (lykas yn "bûge") of as [x] (ch lykas yn berch); de hurde [ɡ] (lykas yn "goed") komt net foar. De r wurdt lykas yn it Frysk foar op 'e tonge útsprutsen ([r]), en lykas yn it Frysk wurde yn it Tekselsk de [ɹ] (Goaiske r) en de [ʀ] (breikjende r) as in spraakgebrek beskôge.
Fierders is yn it Tekselsk de begjinklank [sk] (lykas yn "skom") beholden bleaun, krekt as yn it Amelânsk en it eardere Flylânsk, dat ek Hollânske dialekten binne, wylst dizze klank frjemd genôch yn 'e Fryske dialekten fan 'e eilannen Skylge en Skiermûntseach feroare is yn in Hollânske [sx] (sch, lykas yn school). In oare begjinklank dy't yn it Tekselsk in protte foarkomt, mar yn it Standertnederlânsk fierhinne ûntbrekt, is de [c] (tj fan "tjems"). Dizze konsonantekluster is yn it eilândialekt fierhinne ekwifalint oan 'e [ʧ] (tsj fan "tsjerke") yn it Frysk. Lykwols besteane der ek wurden mei tj- dy't yn it Frysk net foarkomme, lykas tjoutere ("mei muoite prate"), tjoert ("skieppestront") en tjoempe ("yn it wetter batse", ek fig. "in soad ite").
Wurdskat
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Op it mêd fan 'e wurdskat hat it Tekselsk in lyts tal Fryske wurden bewarre, lykas gule ("gûle"; ferlykje Ned.: huilen), triêm ("triem"; Ned.: trede), skotel ("skoattel"; Ned.: grendel) en diezig ("dizich"; Ned.: heiig). Ek wat de fûgelnammen oangiet, wurde der noch Fryske foarmen brûkt, lykas tjerk ("tjirk"; Ned.: tureluur), katuul ("katûle"; Ned.: velduil), wilster ("wilster"; Ned.: goudplevier) en lieuw ("strânljip", minder gongber: "liuw"; Ned.: scholekster). It Tekselske wurd foar "heit" is taat, dat net oerienkomt mei it Standertfrysk, mar wol mei de Fryske eilândialekten fan Skylge; Skylgersk: ta, en Aastersk: tae. Dizze foarm kaam ek foar yn it dialekt fan Flylân (taat), it Lânwestfrysk (taat), it Midslânsk, in Hollânsk-Fryske mingdialekt fan sintraal Skylge (taa), it Wetterlânske dialekt fan it eilân Marken (ta) en it Nedersaksyske dialekt fan it eilân Urk (toate). Neffens party taalkundigen is dit in suver Frysk wurd, dat oarspronklik yn gebrûk wie yn it hiele Fryske gebiet bewesten it Fly, dêr't it as lienwurd wei opnommen wêze soe yn 'e talen fan Skylge, Marken en Urk. (Ferlykje ek it Ingelske dad.)
It kontakt dat de Tekselsters yn it ferline as seefarders hiene mei oare lannen en kontreien hat ek beskate spoaren yn it eilândialekt neilitten. Sa is it net tafallich dat krekt in foar fiskers en seelju wichtich begryp as "tou" mei in Ingelsk lienwurd oantsjutten wurdt: róóp (fan it Ingelske rope). Ek út it Frânsk is wol liend, mar dat hie net sasear mei de skipfeart te krijen, mar mei de elite yn 'e Nederlannen, dy't iuwenlang syn Nederlânsk mei modiuwze Frânske wurden ôfmakke. De gewoane man naam guon fan dy wurden wer oer en ferbastere dêrby gauris de útspraak. Sa komt it Frysk bygelyks oan wurden as "perfoarst" (fan par force) en "krupsje" (fan corruption). Mei it Tekselsk gie soks net oars, en sa binne dêr wurden as lammetere ("bekleie"; fan lamenter) yn fersyld rekke.
Der besteane ek typysk Tekselske wurden, dy't logyskerwize oer it algemien te krijen hawwe mei saken dy't karakteristyk foar it eilân Teksel binne. Sa is it gjin tafal dat der yn it eilândialekt wol tweintich oantsjuttings foar it begryp "skiep" binne. In boetje is in "skieppehok"; in overkonter immen dy't ôfkomstich is fan it fêstelân; in duunknien ien dy't in protte yn 'e dunen omswalket; en in óóstewiendjutter in jutter dy't in oar syn ferskûle jutguod ûntnaderet. In seumerfeugel is op Teksel de oantsjutting foar baaigasten, wylst men kneppelfeugel is as men jin tige min fielt, om hokfoar reden dan ek (ntl. as in fûgel dy't mei in kneppel delslein is). In tuunwòòl, ta einsluten, is in fan grûn en seadden makke ôffreding tusken de greiden.
Grammatika
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ek grammatikaal komme der yn it Tekselsk ferskate oerienkomsten mei it Frysk foar. Sa kriget it mulwurd yn it Tekselsk likemin as yn it Frysk ea it yn it Nederlânsk nedige foarheaksel ge-. In Tekselster sil dus sizze fan ik hew dat deen ("ik haw dat dien"), yn tsjinstelling ta Ned.: ik heb dat gedaan. Fierders komme der yn it Tekselsk ek sterke tiidwurden foar mei in Frysk oandwaande ferbûging, wêrfan't de Nederlânske foarm swak is, lykas merreke ("merke"), mei as doetiid morrek ("murk"; ferlykje Ned.: merkte), en as mulwurd morreke ("murken"; Ned.: gemerkt). Guon tiidwurden dy't sawol yn it Tekselsk as yn it Nederlânsk sterk binne, hawwe yn it dialekt in ferbûging dy't ek mear op it Frysk as op it Nederlânsk liket: hellepe – hollep – hollepe ("helpe – holp – holpen"; Ned.: helpen – hielp – geholpen), en zwerreve – zworref – zworreve ("swerve – swurf – swurven"; Ned.: zwerven – zwierf – gezworven). Ek de oanwizende foarnamwurden fan it Tekselsk klinke Frysk: deuze, die, dut, dot.
Fierdersoan komt der yn it Tekselsk by haadwurden gauris in ferbinings-e op plakken dêr't dy yn it Nederlânsk net (mar yn it Frysk wol) komt: deugeniêt ("dogeneat"; ferlykje Ned.: deugniet), wylst der faak in ferbinings-e ûntbrekt op plakken dêr't it Nederlânsk dy wol (mar it Frysk net) hat: fezontei, pankoek ("fazantaai", "pankoek"; Ned.: fazantenei, pannenkoek). Ek Frysk oandwaande efterheaksels komme in protte foar, lykas yn gemenigheid ("gemienichheid"; Ned.: gemeenheid) en herrefstig ("hjerstich"; Ned.: herfstachtig). Fierdersoan dogge har ek typysk Fryske gearstallings foar, lykas yn eterstiêd ("iterstiid"; Ned.: etenstijd) en neusiebloed (Ned.: bloedneus en Frysk "bloednoas", mar it is deselde konstruksje as it Fryske "pineholle" foar Ned.: hoofdpijn). By de meartalsfoarming fan wurden mei it efterheaksel -ing brûkt it Tekselsk, lykas it Frysk, de foarm op -s: ien bunzing ("murd"), twa bunzings.
Ek op oare mêden komt it Fryske substraat ta utering, lykas by de lidwurden dy't men foar de haadwurden pleatst. Sa seit men op Teksel fan de knien, krekt sa't it yn it Frysk "de knyn" is, yn tsjinstelling ta de Nederlânske foarm het konijn. Ut steande útdrukkings, lykas deurdemidde ("yn trochsneed") docht ek bliken dat in wurd as midde ("midden") oarspronklik in oar geslacht hie as it tsjintwurdige it midde ("de midden").
Typysk foar it Tekselsk is dat de wurden "ja" en "nee" ferbûgd wurde kinne. Neffens de persoan(en) op wa't it útsprutsen "ja" of "nee" fan tapassing is, wurdt der dan in efterheaksel oan fêstplakt. As immen sizze wol fan: "Ja, ikke wol," dan sil er sadwaande sizze: "Waljajjik."
| persoan | "ja" | "nee" |
|---|---|---|
| ik ("ik") | waljajjik | walninnik |
| jee ("do") | waljajje | walninje |
| hee ("hy") see ("sy") |
waljasse | walninse |
| wee ("wy") | waljajewee | walninnewee |
| jullie ("jimme") | waljajullie | walninjullie |
| hullie/sullie ("sy") | waljasse | walninse |
De meast brûkte ferbûging is lykwols de ûnsidige foarm waljajjet en walninnet. Dat is in útrop dy't yn 'e befêstigjende sin safolle sizze wol as: "Jawis!" of "Gjin probleem!", en yn 'e ûntkennende sin safolle as: "Ut noch yn net!" De foarm ja komt sûnder in protte betsjuttingsferskil foar njonken waljajjet, mar as yn it Tekselsk koartôf fan néé sein wurdt, dan moat dat opfetten wurde as in botte ôfstegering. Sa'n ferbûging fan "ja" en "nee" komt yn it Nederlânske taalgebiet ek foar yn it Foalendamsk en yn it Westflaamsk.
Sinsbou
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Wat de sinsbou oanbelanget, niget it Tekselsk op guon punten mear nei it Standertnederlânsk as de oare Waaddialekten (mar minder as de measte Westfryske dialekten). Sa seit men op Teksel bygelyks: Hee ken staan seure (Ned.: Hij kan staan zeuren), wylst men yn it Frysk sizze soe fan: Hy kin stean te seuren. De foarm mei te komt lykwols ek foar: ik hei in it lange gras te drome leid ("ik haw yn it lange gers lein te dreamen"; Ned.: ik heb in het lange gras liggen dromen). De foarm mei "te" is yn 'e Hollânske Waaddialekten Midslânsk en Amelânsk lykwols de iennichst mooglike. Fierders is it yn it Tekselsk, krekt as yn it Frysk, mooglik en sels frij gebrûklik om sinnen te foarmjen mei sinsdielfolchoarders lykas irrepels geef ik nie om ("jirpels hâld ik net fan"), wylst soks yn it Standertnederlânsk op syn bêst twifelich is.
Ek de tiidwurdsfolchoarder fan it Tekselsk docht Frysk oan. Sa seit men fan zou jullie os hellepe kenne? ("soene jimme ús helpe kinne?"; Ned.: zouden jullie ons kunnen helpen?) en deer moejje wal om lache kenne ("dêr moatst wol om laitsje kinne"; Ned.: daar moet je wel om kunnen lachen). Ek yn sinnen as "hy is stean bleaun" komt de Fryske kleur fan it Tekselsk ta utering: hee het staan bleve (Ned.: hij is blijven staan). Om nog in foarbyld te jaan: ik hei him dat segge hoord ("ik haw him dat sizzen heard"; Ned.: ik heb hem dat horen zeggen). Lykwols is de ynfloed fan it Standertnederlânsk op Teksel no sa sterk, dat in sin as ik hei him dat hore segge troch de measte dialektsprekkers as korrekt beskôge wurdt.
Yn bysinnen lit de tiidwurdsfolchoarder in soartgelikens byld sjen. Fan âlds moat men yn it Tekselsk sizze fan: moeders seit dat ie 'n glas bier drinke wulle het ("mem sei dat er in glês bier drinke wollen hat"; Ned.: moeder zei dat ie een glas bier heeft willen drinken). Hoewol't guon jongere sprekkers der gjin euvelmoed yn sjogge om te sizzen: dat is it huus weer ik hei weund ("dat is it hûs dêr't ik haw wenne"), beart soks âldere Tekselsters (en de measte Friezen) as skuorde klokken yn 'e earen, en soe it wêze moatte: dat is it huus weer ik weund hei ("dat is it hûs dêr't ik wenne haw") Yn it Nederlânsk kinne yn dit gefal beide foarmen, al waard yn it ferline de foarkar jûn oan: dat is het huis waar ik heb gewoond. Oan 'e oare kant stelde taalkundige Mathilde Jansen yn 2004 yn Taal van de Wadden fêst dat har Tekselster referinten de sin Ik vind dat iedereen moet kunnen zwemmen ("ik fyn dat eltsenien swimme kinne moat") oersetten as ik fien dot ellekien moet kenne swemme. Teksel wie it iennichste Waadeilân dêr't dat sa wie; alle oaren, ek it Hollânsktalige Amelân, folgen hjir it Frysk.
Wat it gebrûk fan it weromwurkjend foarnamwurd (zich) oanbelanget, nimt it Tekselsk in tuskenposysje yn tusken it Nederlânsk en it Frysk. Doe't Jansen har Tekselster referinten frege om 'e sin Jan herinnert zich dat verhaal wel yn har dialekt oer te setten, diene se dat as Jan herinnert sich dot ferhaal wal, wylst it Frysk dêr hawwe soe "Jan herinneret him dat ferhaal wol" ("herinnerje" is wol gjin geef Frysk wurd, mar om 'e wille fan dit foarbyld moat it dochs sa mar even). Dêrby joegen de Tekselsters lykwols oan dat se it leaver oars sizze soene (Jan weet dot ferhaal nag wal). Yn oare sinnen doek letter dochs noch de noardlike foarm "him" op: De timmerman heb gien spiekers bie em ("De timmerman hat gjin spikers by him") en: Fons sag 'n slang naast em op de bank ("Fûns seach in slang njonken him op 'e bank"). As it lykwols om "himsels" giet, hâldt it Tekselsk fêst oan 'e Hollânske foarm s'n eige: Toon bekiekte s'n eige d'r es goed in de spiegel ("Toon beseach himsels ris goed yn 'e spegel; Ned.: Toon bekeek zichzelf eens goed in de spiegel).
Dialektûnderskie
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ek binnen it Tekselsk besteane der beskate útspraakferskillen, al lykje dy net grutternôch dat der fan aparte ûnderdialekten sprutsen wurde kin. Lykwols kin in Tekselster it daliks hearre oft immen út Aldeskyld, De Cocksdoarp, De Hoarn of Easterein komt. Sokke ferskillen moatte trouwens ek wer net oerdreaun wurde. De eilanners ferstean inoar it grutste part fan 'e tiid sûnder swierrichheden. Soms is der in ûnbekende útspraak of in regionale wurdfoarm, en dan heakket it eefkes, mar soks liedt nea ta grutte problemen.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
referinsjes:
boarnen:
|