Wetterlânsk
| Wetterlânsk | ||
| algemien | ||
| eigen namme | Waoterlands | |
| lânseigen yn |  Nederlân
| |
| tal sprekkers | 20.000 (2009, skatting) | |
| skrift | Latynsk alfabet | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | ● Yndo-Jeropeesk ● Germaansk ● Westgermaansk ● Súdwestgermaansk ● Nederfr.-Nedersaks. ● Nederfrankysk ● Nederlânsk ● Hollânsk ● Wetterlânsk | |
| dialekten | Foalendamsk, Markersk, Mûntsjedamsk, Purmereinsk | |
It Wetterlânsk (Wetterlânsk: Waoterlands) is it Hollânske dialekt dat fan âlds sprutsen wurdt yn 'e lânstreek Wetterlân, de krite oan 'e Noardhollânske Iselmarkust tusken Skarwâld en Durgerdam. De súdgrins fan it dialektgebiet wurdt oanjûn troch it IJ. Krekt as de noardliker sprutsen Westfryske dialekten is dit in Hollânske taalfoarm op in Frysk substraat. Behalven mei it Westfrysk is it Wetterlânsk ek nau besibbe oan it fierder it binnenlân yn sprutsen Saansk.
Subdialekten
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It bekendste Wetterlânske ûnderdialekt is it Foalendamsk, dat oant op 'e dei fan hjoed de normale omgongstaal foarmet yn it eardere fiskersdoarp Foalendam. Dêrby moat opmurken wurde dat it Foalendamsk foar it Wetterlânsk no krekt in protte atypyske skaaimerken hat, dy't feroarsake binne troch ferskate faktoaren. Sa wie Foalendam as roomsk doarp yn in protestantske streek foarhinne sterk isolearre yn syn kontakten mei it efterlân, en dêr kaam noch by dat it troch de fiskerij dochs al yn hege mjitte op 'e see oriïntearre wie. Boppedat ûndergie it yn 'e njoggentjinde iuw in sterke ynfloed fan it Skokkersk, it Nedersaksyske dialekt fan it Sudersee-eilân Skoklân, mei't in protte fan 'e bewenners fan Skoklân har yn Foalendam nei wenjen setten doe't harren eilân ûntromme waard.
In oar Wetterlânsk dialekt dat in beskate bekendheid hat, is it Markersk, fan it eardere eilân Marken, dat ek al in frij isolearre ûntwikkeling trochmakke hat. Represintativer foar it Wetterlânsk as gehiel is it Mûntsjedamsk, fan it havenstedsje Mûntsjedam. Tsjintwurdich steane krekt as yn 'e rest fan Nederlân ek yn Wetterlân de âlde dialekten ûnder swiere druk fan it Standertnederlânsk, wat makket dat se hast oeral sterk yn it neigean rekke binne. Allinnich yn sletten mienskippen as Foalendam wurde se noch algemien sprutsen, ek troch de jongerein.
Yn it suden fan it dialektgebiet hat it Wetterlânsk fierders ek noch te krijen mei de druk dy't útgiet fan it stedsdialekt fan Amsterdam. Troch de grutte migraasje út 'e haadstêd wei nei Purmerein hat fan 'e ûnderskate Wetterlânske dialekten fral it Purmereinsk dêrûnder te lijen; taalkundigen ferwachtsje dat it Amsterdamsk it eigen dialekt yn Purmerein mei koarten folslein ferkringe sil.
Taaleigenskippen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Wetterlânsk hat krektlyk as de Westfryske dialekten in Frysk substraat. Hoewol't it grutste part fan it gebiet tusken 1300 en 1600 ûntfryske rekke is, waard op Seefang, in earder eilân mei û.m. de plakken Edam en Foalendam, dat fierhinne fan 'e rest fan Wetterlân skaat waard troch de Beemstermar en de Purmermar, noch lange tiid in eigen foarm fan Frysk sprutsen, mooglik oant yn 'e achttjinde of njoggentjinde iuw. Sadwaande lykje de tsjintwurdige Wetterlânske dialekten sterk op it Westfrysk, en is yn it Foalendamsk (mar net yn it Markersk) de konsonantekluster [sk] (sk fan "skaad") bewarre bleaun, wylst it Hollânsk en it Standertnederlânsk dêr de kluster [sx] (sch fan school) hawwe (ferlykje Foalendamsk skaip ("skiep"), Markersk scheep, Nederlânsk schaap).
Fierders hat it Wetterlânsk mei it Westfrysk gemien dat de Nederlânske twalûden [ɛ.i̭] (ij fan "bij") en [ʌi̭] (ui fan "bui") der net algemien yn trochkrongen binne. Sa seit men foar it Nederlânske blijven ("bliuwe") yn it Foalendamsk fan blaive en yn it Markersk fan blieve, en foar Nederlânske huis ("hûs") yn it Foalendamsk wol fan uis, mar yn it Markersk fan ois. Oan dit lêste foarbyld is daliks ek in oare skaaimerk te sjen dat it Wetterlânsk mei alteast guon Westfryske dialekten mienskiplik hat, nammentlik it fuortfallen fan 'e h oan it begjin fan wurden. Foar it Nederlânske hersens ("harsens") jout it Foalendamsk sadwaande arses en it Markersk arsens, sa't it Westfryske Inkhústersk dêr ek de foarm òrses foar hat, en it Egmondsk arsens.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|