Jimmy Carter

	Jimmy Carter
	politikus
echte namme	James Earl Carter jr.
nasjonaliteit	Amerikaansk
bertedatum	1 oktober 1924
berteplak	Plains (Georgia)
stjerdatum	29 desimber 2024
stjerplak	Plains (Georgia)
etnisiteit	Ingelsk ; Ulstersk
partij	Demokratyske Partij
prizen	Nobelpriis foar de Frede 2002 ; Pres. Frijheidsmedalje 1999 ; Grammy Award 2007
	presidint fan de Feriene Steaten
amtsperioade	1977 – 1981
foargonger	Gerald Ford
opfolger	Ronald Reagan
	gûverneur fan Georgia
amtsperioade	1971 – 1975
foargonger	Lester Maddox
opfolger	George Busbee
	lid fan de Steatssenaat fan Georgia ; (foar it 14de Distrikt)
amtsperioade	1963 – 1967
foargonger	nimmen (distrikt stifte)
opfolger	Hugh Carter

Jimmy Carter (folút: James Earl Carter jr.; Plains (Georgia), 1 oktober 1924 – dêre, 29 desimber 2024) wie in Amerikaansk steatsman, skriuwer en minskerjochte-aktivist. As lid fan 'e Demokratyske Partij wied er fan 1977 oant 1981 de 39ste presidint fan 'e Feriene Steaten, wylst er earder as steatssenator en gûverneur fan 'e steat Georgia tsjinne hie. Hoewol't Carter in from kristen wie, hied er tige foarútstribjende tinkbylden op it mêd fan û.m. frouljusrjochten en miljeubeskerming, dy't er ûnder syn presidintskip besocht út te dragen. As syn grutste súkses wurde ornaris de Camp David-akkoarten sjoen, wêrmei't er frede tusken Israel en Egypte wist te bewurkmasterjen. Yn eigen lân slagge it Carter lykwols net om in oanhâldende hege ynflaasje berongjen. Boppedat rekke syn reputaasje skansearre troch de slepende Iraanske Gizelderskrisis. By de presidintsferkiezings fan 1980 waard er sadwaande ferslein troch syn Republikeinske rivaal Ronald Reagan. Neitiid sette Carter him fia it troch him oprjochte Carter Center o sa yn foar de minskerjochten en de bestriding fan sykten, dêr't er de wrâld foar yn 't rûn reizge. Foar dat krewearjen waard him yn 2002 de Nobelpriis foar de Frede takend. Carter wie de iennichste Amerikaanske presidint dy't dy priis krigen hat nei ôfrin fan syn presidintskip.

Libben

Jonkheid, oplieding en militêre tsjinst

Jimmy Carter waard yn 1924 berne yn it lytse stedsje Plains, yn it súdwesten fan 'e steat Georgia. Hy wie de âldste fan fjouwer bern yn 'e húshâlding fan James Earl Carter, in foaroansteand ûndernimmer te Plains, en dy syn frou Bessie Lillian Gordy, in diplomearre ferpleechster. Hy hie Ulsterske (Noardierske protestantske) en Ingelske foarâlden. Syn famylje wenne al generaasjes lang yn it Súdlike Georgia, en syn oerpake L.B. Walker Carter focht yn 'e Amerikaanske Boargeroarloch foar de Konfederaasje.

Carter folge de middelbere skoalle yn Plains, dêr't er de stjer wie fan it pleatslike skoalbasketbalteam. Nei't er de middelbere skoalle ôfrûne hie, studearre er oan it Súdwestlik Kolleezje fan Georgia (GSC), yn it nei-oan leine Americus. Nei it folgjen fan ekstra wiskundige lessen oan Georgia Tech (de heech oanskreaune technyske universiteit yn Atlanta) waard er yn 1943 talitten ta de Amerikaanske Marine. Oan 'e Amerikaanske Marine-akademy te Annapolis, yn Marylân, behelle Carter in bachelortitel mei in ûnspesifisearre haadfak, sa't doedestiden wenst wie yn 'e Amerikaanske Marine. Nei't er as ofsier yn sawol de Atlantyske as de Pasifyske dûkboatfloat tsjinne hie, died er in ferfolchoplieding yn reäktortechnology en nukleêre natuerkunde. Yn desimber 1952 late Carter it Amerikaanske team dat yn 'e mande mei de Kanadezen de nukleêre reäktor yn it Laboratoarium Chalk River yn Ontario ôfsleat nei't him dêr by in ûngelok in ôfsmelting foardien hie. Under syn lettere presidintskip soe Carter oanjaan dat dy ûnderfining syn (negative) miening oer kearnenerzjy en nukleêre wapentechnology foarme hie.

Priveelibben

Underwilens wie Carter op 7 july 1946 troud mei Rosalynn Smith. Hja krigen fjouwer bern: John William ("Jack"), James, Donnel en Amy Lynn, en hiene úteinlik tsien bernsbern en fjirtjin bernsbernsbern. Yn july 2021 fierden se harren albastene brulloft (75-jierrich trouwen). Harren soan Jack besocht yn 2006 om 'e nocht om foar de steat Nevada yn 'e Amerikaanske Senaat te kommen. Jack syn soan Jason siet fan 2010 oant 2015 foar de Demokratyske Partij yn 'e Steatssenaat fan Georgia en besocht yn 2014 om 'e nocht om gûverneur fan Georgia te wurden.

Pindaboer

Nei't syn heit yn oktober 1953 kommen wie te ferstjerren, wie Carter nedich om it famyljebedriuw te runnen en krige er earfol ûntslach út 'e marine. Hoewol't Carter syn heit in frij begoedige man wie, urf Carter net folle fanwegen syn heit syn oanwenst om skulden kwyt te skellen, en fanwegen de ferdieling fan wat oerbleau mei de oare erven. Sadwaande wennen de Carters in foech jier yn in wenningwetwente; Carter wie de iennichste Amerikaanske presidint dy't ea yn sa'n subsidiëarre earmeljushûs wenne. Yn dy snuorje naam Carter de pindabuorkerij fan 'e famylje oer, wêrfoar't er earst nei de bibleteek moast om him troch selsstúdzje it buorkjen oan te learen. Underwilens learde syn frou Rosalynn harsels boekhâlden. Hoewol't se it earste jiers mar amperoan lyk rekken, feroare dat de jierren dêrnei. Tsjin 1970 wie Carter in rike pindaboer wurden.

Iere politike karriêre

Yn 'e iere 1960-er jierren sette Carter útein mei in politike karriêre. Hy tsjinne twa terminen, fan 1963 oant 1967, as senator yn 'e Steatssenaat fan Georgia (wêrby't de earste kears besocht waard him mei stimbusfraude fan 'e oerwinning ôf te hâlden). Yn 1966 besleat er om him ferkiesber te stellen foar it amt fan gûverneur fan Georgia. Syn folle neef Hugh Carter fierde doe yn syn plak kampanje foar syn steatssenaatssit, en wûn dy ek. Carter sels, lykwols, wist by de Demokratyske foarferkiezings foar it gûverneurskip de nominaasje fan syn partij net te bemachtigjen. Fjouwer jier letter besocht er it op 'e nij, en doe mei súkses. Fan 1971 oant 1975 wied er de 76ste gûverneur fan Georgia.

Yn dy hoedanichheid makke er definityf in ein oan 'e rasseskieding yn 'e steat en beneamde er mei sin in grut tal Afro-Amerikanen yn it steatsbestjoer. Yn syn ynaugurele rede hold er de Georgianen foar dat it út wêze moast mei diskriminaasje op grûn fan ras; hy wie de earste steatsbestjoerder yn it Djippe Suden dy't dat iepentlik sei. Fierders fierde er in bestjoersherfoarming troch, wêrby't er de 300 ûnderskate organisaasjes fan it steatsbestjoer fusearre ta 30. Ek krewearre er foar de ôfskaffing fan 'e deastraf yn Georgia, mar dat rêde er net op.

Presidintskip

Doe't Carter yn 1976 besleat en doch mei oan 'e Demokratyske foarferkiezings foar it presidintskip fan 'e Feriene Steaten, waard er troch waarnimmers beskôge as in (bûten Georgia) frijwol ûnbekende outsider, dy't net folle kâns makke tsjin swiergewichten fan 'e lanlike partij. Mar Carter wie der betiid by, en syn strategy wie om mei persoanlike besiken in oanhing yn in beskate regio fan it lân te kreëarjen foar't syn tsjinstanners dêr kamen. Sa reizge er mear as 80.000 km, besocht er 37 fan 'e 50 steaten en joech er mear as 200 taspraken foar't ek mar ien oare Demokraat oankundige hie ferkiesber te wêzen. Nei't er de Demokratyske nominaasje foar it presidintskip wûn hie, moast er it by de eigentlike presidintsferkiezings opnimme tsjin 'e sittende Republikeinske presidint Gerald Ford, mei wa't er letter trouwens goed befreone reitsje soe. As fise-presidintskandidaat keas er senator Walter Mondale út Minnesota, om stimmen yn it Noarden te bewissigjen. Fieders wist er foar in grut part de media oan syn kant te krijen. Ek joech de from kristlike Carter as iennichste Amerikaanske presidint ea in ynterview oan it neakenblêd Playboy, wêryn't er tajoech: "Ik haw in protte froulju mei lust besjoen. Yn myn hert haw ik withoefolle kearen oerhoer dien." Sokke iepenhertige útspraken rekken yn Amearika in gefoelige snaar nei alle ligerij en geheimdoggerij fan it Watergateskandaal. Hoewol't Ford net yn Watergate behelle west hie (doe't dat spile hied er noch net iens diel útmakke fan 'e regearing-Nixon]), wied er der as direkte opfolger fan Richard Nixon dochs mei besmodzge rekke, en spile it him parten ûnder de presidintskampanje. Sa wûn Carter de ferkiezings úteinlik mei in romme mearderheid oan kiesmannen (297 tsjin 240), al wie syn foarsprong yn prosinten net sa grut (50,1% tsjin 48,0%).

As presidint skoep Carter twa nije ministearjes: it Ministearje fan Enerzjy en it Ministearje fan Underwiis. Op it mêd fan bûtenlânsk belied sleat er mei de Sovjet-Uny it twadde ferdrach fan 'e Strategic Arms Limitations Talks (SALT II), oer it werombringen fan it tal kearnwapens, en mei Panama de Panamakanaalferdraggen, oer de (úteinlike) weromjefte fan 'e Panamakanaalsône (dy't fan 1903 ôf yn Amerikaanske hannen wie). Syn grutste diplomatike súkses wie syn bemiddeling by de tastânkomming, yn 1978, fan 'e Camp David-akkoarten, de frede tusken Israel en Egypte. Troch de oanhâldende ekonomyske stagnaasje en ynflaasje, in beërf fan 'e regearing-Ford, dy't Carter syn hiele presidintskip troch om 'e nocht ûnder de knibbel besocht te krijen, begûn syn populariteit lykwols al rillegau yn it neigean te reitsjen. De lêste pear jier fan syn presidintskip waarden fierders ûntsierd troch de Enerzjykrisis fan 1979, it kearnûngelok fan Three Mile Island, de Sovjet-ynfaazje fan Afganistan (dy't late ta de Amerikaanske boycot fan 'e Olympyske Simmerspullen fan 1980 yn Moskou), de útbarsting fan 'e Mount St. Helens-fulkaan yn 'e steat Washington, en de Iraanske Gizelderkrisis, wêrby't 52 Amerikaanske diplomaten en ambassademeiwurkers nei de Islamityske Revolúsje yn Iraan fan 1979 oant 1981 op 'e Amerikaanske ambassade yn Teheran yn gizeling holden waarden.

Fral troch dy 444 dagen duorjende gizelderskrisis, dy't Carter mar net ta in goede ein bringe liek te kinnen, waard er yn 'e Feriene Steaten doedestiden, en by in grut part fan 'e befolking letter noch wol, sjoen as in swakke presidint. Sadwaande waard er by de presidintsferkiezings fan 1980 ferslein troch syn glêde Republikeinske rivaal Ronald Reagan. Iroanyskernôch waarden de gizelders yn Teheran frijlitten in pear minuten foar't Carter begjin 1981 it presidintskip oan Reagan oerdroech.

Lettere jierren

Nei ôfrin fan syn presidintskip kearde Carter werom nei Georgia, dêr't hy en syn frou Rosalynn yn 1982 yn Atlanta it Carter Center oprjochten, in non-gûvernemintele not-for-profitorganisaasje dy't him ynset foar de minskerjochten en it ferlichtsjen fan minsklik lijen. As foarsitter fan it Carter Center begûn Carter de wrâld ôf te reizgjen om 'e fersprieding fan demokrasy oan te moedigjen (û.m. troch frije en earlike ferkiezings te ûnderstypjen), om te bemiddeljen by it oplossen en foarkommen fan konflikten, en om 'e útrûging fan sykten as de Guineewjirmsykte, rivierblinens en malaria te befoarderjen. Ien fan 'e wichtichste prestaasjes fan it Carter Center wie it foar mear as 99% útrûgjen fan 'e Guineewjirmsykte, fan nei skatting 3¹/₂ miljoen gefallen yn 1986 oant net mear 14 wrâldwiid yn 2023. Ek levere it Carter Center tusken 1989 en 2010 waarnimmers foar 81 ferkiezings yn 33 lannen, en krewearre it om wapene konflikten ta in ein te bringen yn û.m. Haïty, Bosnje-Hertsegovina, Etioopje, Sûdaan en de Demokratyske Republyk Kongo. Fierders setten Carter en syn Center harren yn om oare minskerjochte-aktivisten fan oer de hiele wrâld te stypjen, troch Carter as âld-presidint streekrjocht mei bûtenlânske steatshaden tuskenbeiden komme te litten as dat nedich wie.

Yn 2007 waard Carter lid fan 'e groep âldere wrâldlieders dy't bekendstie as 'The Elders ("De Aldsten"), en dy't har krektlyk ynsetten foar frede en demokrasy. Oare leden wiene û.m. de Algerynske politikus en diplomaat Lachdar Brahimi, de Súdafrikaanske aartsbiskop Desmond Tutu en âld-siktaris-generaal fan 'e Feriene Naasjes Kofi Annan. Ek de Súdafrikaanske âld-presidint Nelson Mandela hearde ta dizze groep. Fierders levere Carter ek ûnmisbere bydragen oan it Habitat for Humanity-projekt, dat as doel hat om foar de hiele minskheid betelbere wenten te bouwen. Dêrnjonken weage Carter him, û.o. mei syn boek Palestine: Peace not Apartheid (2006) yn it minefjild fan it Israelysk-Palestynske Konflikt, dat fral yn 'e Feriene Steaten hiel gefoelich leit. Yn syn boek stelde Carter û.m. dat "de oanhâldende behearsking en kolonisaasje fan Palestynsk lân troch Israel de foarnaamste obstakels binne om ta in alomfiemjende fredesoerienkomst yn it Hillige Lân te kommen."

Yn 2002 waard oan Jimmy Carter de Nobelpriis foar de Frede takend. Trije sittende Amerikaanske presidinten (Theodore Roosevelt, Woodrow Wilson en Barack Obama) koene him datoangeande belykje, mar Carter wie de iennichste dy't de ûnderskieding krige fanwegen al it wurk dat er sûnt de ein fan syn presidintskip út 'e wei sette. Yn 'e mande mei Martin Luther King wie hy ien fan twa Georgianen dy't ea dizze prestizjeuze priis krigen.

Ferstjerren

Yn 2015 waard by Carter melanoom, in foarm fan hûdkanker, fêststeld, dy't útsiedde wie nei syn harsens en lever. Medyske behannelings remmen de sykte jierrenlang ôf, mar yn febrewaris 2023 waard besletten om útsein palliative soarch alle behannelings stop te setten. Jimmy Carter kaam op 29 desimber 2024 yn syn wente yn syn berteplak Plains yn 'e hege âlderdom fan 100 jier te ferstjerren. Hy wie dêrmei de langst libjende Amerikaanske presidint ea.

Sjoch ek

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References en Further reading, op dizze side.

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Jimmy Carter fan Wikimedia Commons.