Last Action Hero

	Last Action Hero
	film
	(Filmposter yn 'e Ingelske Wikipedy)
	makkers
regisseur	John McTiernan
produsint	John McTiernan; Steve Roth
útfierend; produsint	Arnold Schwarzenegger
senario	Shane Black; David Arnott
kamerarezjy	Dean Semler
muzyk	Michael Kamen
filmstudio	Columbia Pictures; Steve Roth/Oak Productions
distribúsje	Columbia Pictures
	spilers
haadrollen	Arnold Schwarzenegger; Austin O'Brien
byrollen	Charles Dance; Bridgette Wilson; Anthony Quinn; Robert Prosky; F. Murray Abraham
	skaaimerken
lân/lannen	Feriene Steaten
premiêre	13 juny 1993
foarm	langspylfilm
sjenre	satiryske fantasyfilm en ; aksjekomeedzje
taal	Ingelsk
spyltiid	131 minuten
	budget en resultaten
budget	$85 miljoen
opbringst	$137,2 miljoen

Last Action Hero is in Amerikaanske fantasy-aksjekomeedzje en -plysjefilm út 1993 ûnder rezjy fan John McTiernan. Yn dizze film wurde mei mylde satire de aksjefilm- en plysjefilmsjenres en oanbesibbe eleminten fan 'e filmyndustry fan Hollywood op 'e hak nommen. De haadrollen waarden spile troch Arnold Schwarzenegger en de jonge Austin O'Brien, dy't ûnderstipe waarden troch û.o. Anthony Quinn, Robert Prosky en Charles Dance yn 'e wichtichste byrollen. De titel betsjut "Lêste Aksjeheld". It ferhaal folget teenager Danny Madigan, dy't op magyske wize yn ien fan 'e aksjefilms fan syn idoal, resjersjeur Jack Slater, bedarret. Tegearre mei Slater moat er it opnimme tsjin 'e ûnmeilydsume krimineel Benedict, dy't út 'e film nei de echte wrâld ûntsnapt.

Last Action Hero befettet ferskate parodyen op aksjefilms yn 'e foarm fan films yn 'e film. Ek is Last Action Hero opmerklik fanwegen it grutte tal cameo's fan bekende persoanen út 'e Amerikaanske filmyndustry en it grutte tal ferwizings nei oare films. Fan 'e filmkritisy krige Last Action Hero oer it algemien negative resinsjes. Hoewol't de film yn 'e bioskopen winst makke, wie it einresultaat troch alle bykommende kosten eins in ferlies en rûn it foar filmstudio Sony Pictures út op in teloarstelling. Letter wie Last Action Hero wol súksesfol yn 'e fideoteek en as VHS-keapfideo en fêstige de film himsels as in cultklassiker.

Plot

Danny Madigan is in jonge fan tsien jier dy't mei syn allinnichsteande mem Irene, in jonge widdo, yn in fan misdie optillende wyk fan New York wennet. Sûnt it ûntidich ferstjerren fan syn heit hat Danny syn heil socht yn in eskapistyske flecht yn films. Dy besjocht er yn in âlde, folslein fertutearze bioskoop mei syn iennichste freon, de bejierre eigner en projeksjonist Nick. Danny hat fral in protte niget oan aksjefilms en is in grutte fan fan 'e filmsearje oer de bienhurde en net stikken te krijen Los Anzjelynske resjersjeur Jack Slater, spile troch Arnold Schwarzenegger. Op in dei ferrast Nick Danny mei in útnûging om jûns let tegearre in preview te hâlden fan 'e nijste film út 'e rige, Jack Slater IV, dy't eins de folgjende dei pas yn premiêre giet.

Foar't se mei de film begjinne, jout Nick oan Danny in gouden bioskoopkaartsje, dat er as jonkje ea fan 'e ferneamde boeienskening Harry Houdini krigen hat. Dyselde hie Nick ferteld dat it in magysk kaartsje wie, mar Nick hat nea de moed hân om te sjen oft dat wier is, bang as er wie om út te finen dat Houdini him foarliigd hie. Danny hat dêr lykwols minder muoite mei en brûkt it kaartsje fuortendaliks troch it midstwa skuorre te litten by wize fan tagong krijen ta de film.

Yn Jack Slater IV wurdt Slater syn bêste efterneef Frank ûntfierd troch maffiabaas Tony Vivaldi, dy't de âldman tramtearje lit om ynformaasje los te krijen oer wat Slater wit fan 'e oansteande gearwurking fan Vivaldi mei syn rivaal Torelli. Letter docht út in petear tusken Vivaldi en syn trewant, de ûnmeilydsume ieneagige hiermoardner Benedict, lykwols bliken dat it falstrik is om Slater te mislieden: Vivaldi is hielendal net fan doel om mei Torelli gear te wurkjen, mar just om him en syn hiele famylje yn ien klap te eliminearjen. De ûntfiering en mishanneling fan Frank is inkeld bedoeld sadat dy nei syn frijlitting Slater op 'e hichte bringe kin fan it pakt dat Vivaldi en Torelli sletten hawwe. Sa komt it ek, want Frank libbet krekt lang genôch om dy ynformaasje oan Slater troch te jaan.

Neitiid ûntkomt Slater oan 'e ûntploffing fan in bom, dy't Benedict yn 'e wente fan Frank efterlitten hie, en dêrnei ûntspint him in efterfolging fan Slater troch in kloft mei mitrailleurs bewapene trewanten fan Vivaldi. Op dat punt yn 'e film begjint de helte fan it tagongskaartsje dy't Danny yn 'e bûse hat, te gloedzjen, en wurdt er op magyske wize oerbrocht nei de film, dêr't er op 'e efterbank fan Slater syn auto telâne komt.

Tink derom: Yn de tekst hjirûnder wurdt de ôfrin fan de film beskreaun.
As jo de film sels sjen wolle, is it mooglik better dat jo it no folgjende diel fan 'e plotbeskriuwing (earst noch) net lêze.

Nei't se op spektakulêre en alhiel net wierskynlike wize oan harren efterfolgers ûntkommen binne, nimt Slater Danny mei nei it haadplysjeburo fan it Los Angeles Police Department. By de haadyngong stekt Sharon Stone, yn har rol as Catherine Tramell út Basic Instinct, krekt in sigaret op, wylst Robert Patrick, yn syn rol fan 'e T-2000-terminator út Terminator 2: Judgment Day krekt nei bûten komt as Slater en Danny deryn geane. Om't er Slater útlizze wol wêr't er wei komt, besiket Danny him der ûnderwilens fan te oertsjûgjen dat Slater sels in fiktyf personaazje is en dat alles wat der bart mar in film is. Op it plysjeburo wiist er op it bestean fan in resjersjeur dy't Whiskers hjit, en dy't in tekenfilmkat mei hoed en reinjas is. Slater sjocht dêr lykwols neat nuvers yn. Letter nimt Danny Slater mei de fideoteek om him films fan Arnold Schwarzenegger sjen te litten; dat soe him derfan oertsjûgje moatte dat er net mear as ien fan Schwarzenegger syn rollen is. Mar yn 'e fideoteek docht bliken dat Schwarzenegger yn 'e film net bestiet: op in filmposter fan Terminator 2: Judgment Day stiet Sylvester Stallone ôfbylde as de Terminator.

Wannear't in âlde freon fan Slater opdûkt, FBI-agint John Practice, ken Danny him werom as in rol dy't spile wurdt troch de akteur F. Murray Abraham. Mei't dyselde ek Antonio Salieri spile yn Amadeus, fertelt Danny oan Slater dat Practice net te fertrouwen is om't er "Mozart fermoarde" hat. (Practice seit letter dat er him dy Moe Zart net tebinnenbringe kin, mar dat jildt foar de helte fan 'e lju dy't er deasketten hat, dat it soe samar kinne.) Slater beskôget al Danny syn praat oer films en fiktive personaazjes as in libben ynbyldingsfermogen, wylst syn sjegrinige sjef, haadynspekteur Dekker, Danny oanwiist as Slater syn nije plysjepartner. Dy gong fan saken fynt Danny wer wat dat inkeld yn in film kin, mar op 'e nij beskôget Slater it as folslein normaal. It duo kriget opdracht om 'e kriminele aktiviteiten fan Vivaldi te ûndersykjen.

Mei't er de filla fan Vivaldi oan it begjin fan 'e film op loftbylden sjoen hat, kin Danny Slater fertelle wêr't it is. Slater, dy't net folle fertrouwen yn Danny hat, beslút en belje oan. Sa moetsje se Benedict, mei wa't Slater in rige bedrigings útwikelet dy't yn bedutsen foarm begjinne mar hieltyd iepentliker wurde neigeraden dat harren petear foarderet. Danny beweart dat Benedict en Vivaldi efter de moard op Slater syn efterneef Frank sitte, mar Slater hat dêr gjin inkeld bewiis foar, dat se moatte sûnder wat bedijd te hawwen de filla fan Vivali wer ferlitte. Harren besyk hat lykwols de ûnbedoelde bywurking dat Benedict nijsgjirrich wurdt nei Danny en hoe't dy safolle oer him en Vivaldi witte kin. Dêrom folgje hy en in groepke trewanten it duo werom nei de wente fan Slater. As Danny dêr allinnich efterbliuwt mei Slater syn tige oantreklike teenagedochter Whitney, spile troch de aktrise Meredith Caprice, op wa't Danny smoarfereale is, falle Benedict-en-dy it hûs binnen om Danny finzen te nimmen en oan 'e praat te krijen. Ien fan syn mannen, dy't Whitney tenei komt, wurdt lykwols troch har om hals brocht, en de measte oaren komme om as Slater ûnferwachts thúskomt en regaad makket. Benedict wit lykwols te ûntkommen mei de helte fan it magyske tagongskaartsje dat er Danny ûntstellen hat. Letter ûntdekt er dat it kaartsje tagong jout ta wat foar him in soarte fan parallel universum is.

Mei help fan Danny riddenearret Slater út dat Vivaldi fan doel is om gifgas te brûken op 'e útfeart fan Leo de Ofskiter, in neiste trewant fan Torelli, sadat er yn ien kear alle oanwêzigen fergasse kin. De útfeartplechtichheid fynt plak op it dak fan in wolkekliuwer. Slater en Danny sette dêr op ta om 'e fergassing tsjin te kearen, mar se wurde opheind troch Practice, dy't, krekt sa't Danny al tocht, net te fertrouwen is. Hy hat him troch Vivaldi omkeapje litten en nimt Slater en Danny finzen. Se wurde rêden troch Whiskers de kat, dy't Practice út 'e ljochten helpt ear't dyselde Slater deasjitte kin om Danny foar de moard opdraaie te litten. Slater giet nei it dak fan 'e wolkekliuwer, dêr't er mei it lyk fan Leo de Ofskiter útnaait, efter de hakken sitten troch de hiele, swierbewapene famylje Torelli. Bewizend dat yn in film echt alles kin, bestjoert Danny in reuseftige hyskraan, mei de heak wêrfan't er it lyk, en letter ek Slater, opfangt en yn 'e Tarreputten fan La Brea falle lit, dêr't it gifgas blykber gjin kwea kin.

Benedict keart werom nei de filla fan Vivaldi, dy't er net útstean kin, en fermoardet him. As Slater en Danny koart dêrnei arrivearje om him finzen te nimmen, brûkt er it heale tagongskaartsje om te ûntsnappen nei de echte wrâld. De effekten fan 'e magyske trochgong bliuwe in skoftke aktyf foar't se saksearje, wat Slater en Danny by steat stelt om him te folgjen. Slater kriget no einlings en te'n lêsten foar it ferstân dat alles dat Danny him ferteld hat, wier is. It kostet him frijwat muoite om him oan te passen oan 'e echte wrâld, dêr't it sear docht as je mei de bleate hân in autorút ynslane, en dêr't in flechtauto gewoan trochriidt as er troch inkele kûgels út in pistoal rekke wurdt, ynstee dat er, sa't Slater wend is, daliks eksplodearret. Se reitsje it spoar fan Benedict bjuster en Slater rekket slim deprimearre as er beseft dat er mar in personaazje is en dat alles wat er belibbe hat, troch oaren optocht is mei fermaak as iennichste driuwfear. Wannear't Danny him meinimt nei hûs, moetet er lykwols Danny syn mem Irene. Dat fleuret him wer op, want hy fielt him, ta walging fan Danny, sterk seksueel ta har oanlutsen.

Underwilens ûntdekt Benedict dat misdie yn 'e echte wrâld ornaris ûnbestraft bliuwt. Hy beseft dat er in soarte fan paradys fûn hat, en dat er dêr de rest fan syn libben fan genietsje kin as er mar fan Slater ôf sjen kin te kommen. Dêrom smeit er plannen om Arnold Schwarzenegger te fermoardzjen, want sûnder him gjin Slater. Neitiid is er fan doel om mei it magyske tagongskaartsje de iene nei de oare filmsmjunt nei de echte wrâld oer te bringen, sadat se mei-inoar de wrâld oernimme kinne. Om 'e moard op Schwarzenegger út te fieren, bringt er de Ripper oer nei de echte wrâld, de smjunt dy't yn Jack Slater III Andrew fermoarde, de tsienjierrige soan fan Slater. Danny en Slater ûntdekke dat en hastigje har nei de premiêre fan Jack Slater IV, dêr't Schwarzenegger en syn frou Maria Shriver as earegasten oanwêzich binne.

Nei't se tusken de ferneamde persoanen út 'e Amerikaanske muzyk- en filmyndustry troch lavearre binne, wit Slater Schwarzenegger op it nipperke te rêden. De Ripper nimt lykwols Danny finzen en skuort him mei nei it dak fan 'e bioskoop. Dêr werhellet him de sêne út Jack Slater III, wêryn't de Ripper troch Slater deade waard, mar yn syn fal fan it gebou dochs Slater syn soan Andrew noch meisleepte. Diskear is Slater syn fijân lykwols te fluch ôf en wit er Danny te rêden. Neitiid ferskynt Benedict, dy't Slater yn it boarst sjit en dêrmei deadlik ferwûnet. Troch tadwaan fan Danny slagget it Slater dochs noch om syn pistoal te gripen en Benedict dea te sjitten troch him yn syn glêzen each te reitsjen (dat eins in eksplosyf is). De holle fan Benedict ûntploft dêrtroch, mar ek it magyske tagongskaartsje giet ferlern. Dat komt wol op in hiel ûngelegen momint, want Danny wit dat de iennichste manear om Slater te rêden is om him werom te bringen nei syn eigen, fiktive wrâld, dêr't er ûnferwoastber is.

Yn 'e swakke hoop dat er Slater op 'e iene of oare manear sûnder tagongskaartsje Jack Slater IV ynloadse kin, bringt Danny Slater werom nei Nick syn bioskoop. Dêr wurde se opsocht troch de personifikaasje fan 'e Dea út 'e film Det Sjunde Inseglet fan regisseur Ingmar Bergman, dy't troch tadwaan fan it fuortwaaide tagongskaartsje nei de echte wrâld ta oerbrocht is. Danny bedriget him mei Slater syn pistoal, mar de Dea seit dat er inkeld nijsgjirrich wie, om't Slater net op 'e list stiet fan lju dy't ferstjerre sille. Danny stiet dêr wol op, mar pas as er pake wurden is. De Dea wol him fierders nearne mei bemuoie, mar suggerearret dat it magyske kaartsje yn twaen skuord wie en dat der dus noch in oare helte wêze moat. Danny fynt dat werom yn 'e bus dêr't alle ynnommen helten fan tagongskaartsjes yn stoppe wurde en brûkt it om Slater wer yn syn film te bringen. Dêr docht bliken dat syn wûne inkeld in skampskot is en amper it behanneljen wurdich. Danny nimt stilwei ôfskie fan syn held en keart werom nei de echte wrâld foar't de trochgong dy't er makke hat, ticht giet. Mei nij begryp fan 'e wrâld dêr't er yn libbet, stelt Slater neitiid op entûsjaste wize oan syn baas Dekker in rige feroarings yn 'e wurkwize fan 'e plysje foar.

Rolferdieling

haadrollen

personaazje	akteur/aktrise
resjersjeur Jack Slater / himsels	Arnold Schwarzenegger
Danny Madigan	Austin O'Brien

byrollen

personaazje	akteur/aktrise
Benedict	Charles Dance
Whitney Slater / Meredith Caprice	Bridgette Wilson
Tony Vivaldi	Anthony Quinn
Nick	Robert Prosky
FBI-agint John Practice	F. Murray Abraham
de Ripper	Tom Noonan
haadynspekteur Dekker	Frank McRae
Irene Madigan	Mercedes Ruehl
Frank Slater	Art Carney
Vivaldi syn Aziatyske liifwacht	Toru Tanaka
Andrew Slater	Ryan Todd
Skeezy	Jeffrey Braer
seksy fanke yn fideoteek	Bobbie Brown
cameo's
Danny syn leararesse Ingelsk	Joan Plowright*
boargemaster fan Los Angeles (yn Jack Slater III)	Tina Turner
Catherine Tramell (út Basic Instinct)	Sharon Stone
de T-1000 (út Terminator 2: Judgment Day)	Robert Patrick
plysjeman op plysjeburo	Mike Muscat
de Terminator (op in filmposter foar Terminator 2: Judgment Day)	Sylvester Stallone
kassiêre yn fideoteek	Angie Everhart
harsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Maria Shriver (frou fan Arnold Schwarzenegger)
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Little Richard
harsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Leeza Gibbons
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Jim Belushi
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Damon Wayans
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Chevy Chase
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	Jean-Claude Van Damme
himsels (by de premiêre fan Jack Slater IV)	MC Hammer
de Dea út Det Sjunde Inseglet	Ian McKellen
Whiskers, de tekenfilmkat dy't resjersjeur is	Danny DeVito (stim)

*) Joan Plowright wie de frou fan akteur sir Laurence Olivier. As leararesse hat se it yn Last Action Hero oer it toanielstik Hamlet, fan William Shakespeare, wêrby't se as yllustraasje de ferfilming út 1948 sjen lit, wêryn't Olivier de haadrol spile.

Produksje en distribúsje

Produksje

Last Action Hero waard regissearre troch John McTiernan nei in senario fan Shane Black en David Arnott op basis fan in kladskript skreaun troch Zak Penn en Adam Leff. De oarspronklike ferzje fan it skript wie bedoeld as parody op typyske aksjefilmsenario's lykas dy fan Shane Black, en Penn fûn it dan ek bûtengewoan iroanysk dat krekt Black freget waard om it te werskriuwen. It úteinlike skript ferskilde frij radikaal fan 'e oarspronklike ferzje; sa wie it magyske tagongskaartsje in optinksel fan Black-en-dy, en spile it ferhaal him earst frijwol hielendal yn in film ôf. Ferskate skriptdokters droegen by oan it úteinlike senario sûnder op 'e ôftiteling neamd te wurden, ûnder wa Carrie Fisher, Larry Ferguson en William Goldman.

As produsinten wiene regisseur McTiernan en Steve Roth by it projekt belutsen foar de filmstudio's Columbia Pictures en Steve Roth/Oak Productions. Foar Last Action Hero wie in budget beskikber fan $85 miljoen. Haadrolspiler Arnold Schwarzenegger, dy't foar syn rol in salaris fan $15 miljoen opstriek, hie as útfierend produsint it tafersjoch oer de hiele produksje. De kamerarezjy wie yn 'e hannen fan Dean Semler, en de filmmuzyk waard fersoarge troch Michael Kamen.

Opnamen

De opnamen foar Last Action Hero fûnen yn it winterhealjier fan 1992 op 1993 plak. Der waard filme yn û.m. Long Beach, Los Angeles en New York. It eksterieur fan it Pandora Theater, de âlde fertutearze bioskoop fan Nick, wie eins it Empire Theater oan 42nd Street yn New York, wylst foar it ynterieur fan 'e bioskoop it Orpheum Theatre yn Los Angeles brûkt waard.

Distribúsje

De distribúsje fan Last Action Hero waard fersoarge troch Columbia Pictures. De film gie op 13 juny 1993 yn Los Angeles yn premiêre, en iepene dêrnei op 18 juny yn 'e Amerikaanske bioskopen. It byhearrende soundtrackalbum ferskynde op 8 juny by platemaatskippij Columbia Records. Last Action Hero waard op 29 augustus 1994 útbrocht as VHS-keapfideo. Op dvd kaam de film foar it earst út op 7 oktober 1997 en op blu-ray foar it earst op 12 jannewaris 2010.

Untfangst

Fan 'e filmkritisy krige Last Action Hero oer it algemien negative resinsjes. Roger Ebert fan 'e Chicago Sun-Times joech de film 2¹/₂ fan 4 stjerren en skreau dat de film, nettsjinsteande guon fermaaklike mominten, "earder in helder idee liket as in film dy't úttocht is." Yn The New York Times fûn Vincent Canby dat de film "wol in sketch út Saturday Night Live mei in spyldoer fan twa oeren liket". Hy kwalifisearre it as "in bytsje in rommeltsje, mar wol in rommeltsje dat gauris it oansjen wurdich is".

Owen Gleiberman fan Entertainment Weekly moast net folle fan 'e film hawwe. Hy skreau: "Last Action Hero makket sa'n omslachtige krêftsynspanning fan it knypeagjen nei it publyk (en nei himsels), dat er fral syn eigen ferskriklikheid liket te fieren. Je soene sizze kinne dat it oansteande kommersjele falen de film estetysk oanfollet." It tydskrift Variety wie noch planuter en neamde Last Action Hero "in freugdeleaze, sielleaze masine fan in film, in mear as $80 miljoen kostjende griemmank fan fantasy, inside jokes út 'e filmyndustry, nei himsels ferwizende parody, grappen dy't inkeld oan filmkenners bestege binne, en te grutte bewegende aksjefilmdielen."

Op 'e webside Rotten Tomatoes, dy't resinsjes sammelet, hat Last Action Hero in rom ûndergemiddeld goedkarringspersintaazje fan 39%, basearre op 51 ûnderskate resinsjes. De konsensuskrityk fan 'e webside, gearstald út al dy resinsjes, stelt: "Last Action Hero befettet de measte yngrediïnten foar in djoere aksjeparody, mar de toan, dy't alle kanten útgiet, en de ûngelikense struktuer smite inkeld in betize, gaoatysk rommeltsje op." Op Metacritic, de wichtichste konkurrint fan Rotten Tomatoes, behellet Last Action Hero in goedkarringspersintaazje fan 44%, basearre op 19 resinsjes. Letter fêstige de film himsels as in cultklassiker.

Resultaat

Opbringst

Last Action Hero brocht yn 'e bioskopen yn 'e Feriene Steaten en Kanada $50,0 miljoen op, en yn alle oare lannen en territoaria $87,2 miljoen. Wrâldwiid kaam de opbringst dêrmei út op $137,2 miljoen. Ofset tsjin it budget fan $85 miljoen betsjut dat in winst fan $52,2 miljoen. Fanwegen de mânske marketingkosten kaam Last Action Hero dêrmei lykwols net út 'e kosten. Uteinlik moast Sony Pictures, de memme-ûndernimming fan Columbia, $26 miljoen op 'e film talizze. De ferhier fan Last Action Hero yn 'e fideoteek en de ferkeap fan eksimplaren op VHS-keapfideo makken dat ferlies letter wer goed.

Arnold Schwarzenegger, dy't net inkeld as haadrolspiler, mar ek as útfierend produsint by de film belutsen wie, sei letter yn in dokumintêre op it A&E Network dat Last Action Hero benammen it slachtoffer wurden wie fan minne timing. In wike earder wie nammentlik Jurassic Park fan Steven Spielberg útkommen, in film dy't alle rekôrs briek, en Last Action Hero waard wei yn it skaad fan dy geweldige kaskreaker. Regisseur John McTiernan wiet yn it tydskrift Movieline it falen fan 'e film oan it tsjin eltse priis fêsthâlden, troch de studio, oan 'e premiêredatum. Dêrtroch kaam Last Action Hero yn 't earstoan yn 'e bioskopen yn in 'rouwe' ferzje: de úteinlike filmmontaazje kaam pas "fiif of seis wiken" letter ree. McTiernan kwalifisearre dy wurkwize as "kamikaze".

Prizen

Last Action Hero waard nominearre foar seis Saturn Awards, yn 'e kategoryen bêste fantasyfilm, bêste regisseur, bêste akteur (Arnold Schwarzenegger), bêste optreden fan in jonge akteur (Austin O'Brien), bêste kostúmûntwerp en bêste special effects.

Keppelings om utens

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References en Further Reading, op dizze side.