Westgermaanske talen

Westgermaanske talen
algemien
lokaasje	fan oarsprong yn Noardwest- en Midden-Jeropa
tal talen	±15
tal sprekkers	±457 miljoen (2004)
taalbesibskip
taalfamylje	● Yndo-Jeropeesk   ● Germaansk     ● Westgermaansk
subgroepen	● Noardwestgermaansk ● Súdwestgermaansk
taalkoades
ISO 639-5	gmw
ISO 639-6	gmcw

De Westgermaanske talen binne in taalgroep fan likernôch fyftjin talen, dy't ien fan 'e beide noch libbene tûken foarmet fan 'e gruttere Germaanske taalfamylje. Hoewol't it oarsprongsgebiet fan 'e Westgermaanske talen yn Midden- en Noardwest-Jeropa leit, hawwe se har troch migraasje en kolonisaasje yn 'e lêste fiifhûndert jier oer in grut part fan 'e wrâld ferspraat, sadat se no ek yn Noard-Amearika, Austraalje, Nij-Seelân en Súdlik Afrika de dominante taalkloft foarmje. Dizze talen wurde hjoed de dei troch krapoan in heal miljard minsken as memmetaal sprutsen. Fierwei de grutste taal út dizze groep is it Ingelsk, op ôfstân folge troch it Dútsk. Metten nei sprekkersoantal is it Nederlânsk de trêde Westgermaanske taal. Ek it Frysk heart ta dizze taalkloft.

De lokaasje fan 'e Westgermaanske taalkloft yn Jeropa.

Talen en dialekten

It is dreech en jou persiis oan út hoefolle talen oft de Westgermaanske kloft no eins bestiet. Dat leit oan 'e ûnienichheid oer de skiedsline tusken taal en dialekt. It is dúdlik dat Ingelsk, Dútsk, Nederlânsk, Frysk en Jiddysk al fan âlds beskôge waarden as talen. Yn 1925 kaam dêr it Afrikaansk by en yn 1984 it Lúksemboarchsk, doe't dat offisjele erkenning yn it gruthartochdom krige. Sûnt 1996 genietsje ek it Nederdútsk/Nedersaksysk (yn Dútslân en Nederlân), en it Noardfrysk en it Sealterfrysk (beide yn Dútslân) erkenning as taal, yn in 1997 krigen ek it Limboarchsk yn Nederlân en it Skotsk yn Grut-Brittanje dy status.

Fierdersoan beskôgje in protte taalkundigen ek it troch neikommelingen fan Dútske migranten sprutsen Minnistedútsk, Pennsylvaansk, Hutteristedútsk en Wilamowytsersk ornaris as ôfsûnderlike talen. Fierders binne der dan noch in stikmannich taalfoarmen dy't dernei stribje om as taal erkend te wurden. Men kin dan bygelyks tinke oan it Siuwsk/Westflaamsk yn Nederlân en Belgje en it Biltsk yn Fryslân. En ta einbeslút binne der noch talen as it Jenysk (benammen yn Dútslân), dat sprutsen wurdt troch wenweinbewenners, en it Anglo-Romany, in Roma-taal yn Ingelân.

De fersprieding fan 'e Westgermaanske talen yn Jeropa.

Underferdieling

De Westgermaanske talen wurde ûnderferdield yn twa taalkloften, dy't sels ek wer út ûnderskate taalgroepkes besteane:

de Westgermaanske talen de Noardwestgermaanske talen (of Ingveoanske, Anglo-Fryske, Ingelsk-Fryske of Noardseegermaanske talen) de Angelsaksyske talen (of Ingelske talen) Ingelsk, Skotsk, Yola †, Fingaalsk †, Anglo-Romany de Fryske talen Westerlauwersk Frysk, Noardfrysk, Eastfrysk (wêrfan't inkeld it Sealterfrysk noch oer is) de Súdwestgermaanske talen (of Nederlânsk-Dútske talen) de Nederfrankysk-Nedersaksyske talen de Nederfrankyske talen Nederlânsk, Afrikaansk, Limboarchsk de Nedersaksyske talen Nederdútsk/Nedersaksysk, Minnistedútsk de Heechdútske talen de Dútske talen Dútsk, Lúksemboarchsk, Longobardysk †, Wilamowytsersk, Hutteristedútsk, Pennsylvaansk de Jiddyske talen Jiddysk, Jenysk

Der bestiet ek in alternative teory, wêrneffens oft de Westgermaanske talen opdield wurde moatte soene yn trije subgroepen: de Ingveoanske talen (yn boppesteande yndieling de Noardwestgermaanske en Nedersaksyske talen); de Istveoanske talen (de Nederfrankyske talen) en de Irminoanske talen (de Heechdútske talen).

Skiednis

Taalkundigen achtsje it net botte wierskynlik dat de Westgermaanske talen weromgeane op ien mienskiplike oertaal, it Westgermaansk. Ynstee is men fan tinken dat dizze taalkloft by it ûntstean fuort al út ferskate talen bestie. Dat ûntstean fûn om 'e fyfde iuw hinne plak, doe't de taalienheid fan 'e Noard- en Westgermaanske folken útinoar foel yn in Noardgermaanske ienheidstaal (it Oernoardsk) en dus in stikmannich ûnderskate Westgermaanske talen. Neitiid spjalten de Westgermaanske talen har wer op yn twa subgroepen: de Noardwestgermaanske talen (dêr't it Ingelsk en it Frysk út fuortkomme) en de Súdwestgermaanske talen (dêr't it Dútsk en it Nederlânsk út fuortkomme).

In skematyske werjefte fan 'e opbou fan 'e Westgermaanske taalkloft.

It Aldingelsk is oerlevere fan it begjin fan 'e achtste iuw ôf en it Aldheechdútsk fan 'e ein fan 'e achtste iuw ôf. It Aldsaksysk, dêr't de Nederdútske en Nedersaksyske dialekten fan ôfstamje, is oerlevere fan 'e njoggende iuw ôf (it Aldsaksysk doopûnthjit út 'e achtste iuw net meirekkene). It Aldnederfrankysk (of Aldnederlânsk) is oerlevere fan 'e njoggende of tsiende iuw ôf en it Aldfrysk fan 'e trettjinde iuw ôf (útsein in fragmintaryske psalmoersetting út 'e tolfde iuw).

De ferskillen tusken de Noardwest- en Súdwestgermaanske taalkloften waarden yn en sûnt de Midsiuwen noch fergrutte troch de ynsulêre ûntwikkeling fan it Ingelsk oan 'e iene kant en de Twadde of Heechdútske Klankferskowing yn 'e Heechdútske talen oan 'e oare kant.

Ingveonismen

De ferskillen tusken de Noardwest- en Súdwestgermaanske talen lizze foar in grut part oan in stikmannich saneamd ingveonismen, taalkundige fernijings dy't har oer it algemien pas yn 'e twadde helte fan it earste milennium yn 'e Noardwestgermaanske talen foardiene. Ek yn 'e Nederfrankysk-Nedersaksyske subgroep fan 'e Súdwestgermaanske talen hawwe dy fernijings har foar in part oppenearre, mar yn 'e Heechdútske talen alhiel net.

De wichtichste ingveonismen binne:

• ienheidsmeartal fan tiidwurden (it net mear foarkommen fan ferskillende ferbûgings fan 'e meartalfoarmen fan tiidwurden):

Ingelsk	Frysk	Nederlânsk	Dútsk
we have	wy hawwe	wij hebben	wir haben
you have	jimme hawwe	jullie hebben	ihr habt
they have	sy hawwe	zij hebben	sie haben
(ienheidsmeartal)	(ienheidsmeartal)	(ienheidsmeartal)	(gjin ienheidsmeartal)

• it ferlies fan in aparte foarm foar it weromwurkjend foarnamwurd:

Ingelsk	Frysk	Nederlânsk	Dútsk
he washed himself	hy wosk him	hij waste zich	er wiesch sich
(gjin aparte foarm)	(gjin aparte foarm)	(aparte foarm)	(aparte foarm)

• nasaalútfal (de útfal fan in nasale klank foar beskate plof- en wriuwklanken):

Ingelsk	Frysk	Nederlânsk	Dútsk
five [útfal]	fiif [útfal]	vijf [útfal]	fünf
soft [útfal]	sêft [útfal]	zacht [útfal]	sanft
other [útfal]	oar [útfal]	ander	ander
us [útfal]	ús [útfal]	ons	uns
goose [útfal]	goes [útfal]	gans	Gans

• assibilaasje (klankferskowing fan 'e [k] (k fan "kat") en de [ɡ] (g fan "goed") of [ɣ] (g fan "drage") yn posysjes foarôfgeande oan beskate lûden ta [ʧ] (tsj fan "tsjûk") en [ʤ] (dzj fan "siedzje") of [j] (j fan "jas")):

Ingelsk	Frysk	Nederlânsk	Dútsk
bridge [ass.]	brêge	brug	Brücke
midge [ass.]	mich	mug	Mücke
hedge [ass.]	hage	heg	Hecke
church [ass.]	tsjerke [ass.]	kerk	Kirche
chalice [ass.]	tsjelk [ass.]	kelk	Kelch
cheese [ass.]	tsiis [ass.]	kaas	Käse
chaff [ass.]	tsjêf [ass.]	kaf	(Spreu)
to churn [ass.]	tsjernje [ass.]	karnen	(buttern)
kettle	tsjettel [ass.]	ketel	Kessel
yarn [ass.]	jern [ass.]	garen	Garn
yesterday [ass.]	juster [ass.]	gisteren	gestern
to yield [ass.]	jilde [ass.]	gelden	gelten
to forget	ferjitte [ass.]	vergeten	vergessen

Taalferliking

Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden fan ien oant en mei tsien yn 'e Westgermaanske talen.

taal	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Ingelsk	one	two	three	four	five	six	seven	eight	nine	ten
Skotsk	ane yae	twa	thrie	fower	five	sax sex	seiven	aicht aucht	nyne neen	ten
Frysk	ien	twa	trije	fjouwer	fiif	seis	sân	acht	njoggen	tsien
Sealterfrysk	aan	twäi twäin twoo	träi	fjauwer	fieuw	säks	soogen	oachte	njugen	tjoon
Noardfrysk (Mooring)	iinj ån	tou tuu	trii tra	fjouer	fiiw	seeks	soowen	oocht	nüügen	tiin
Nederdútsk (Westfaalsk)	eein	twei	drai	veier	fief	söss	siewen	acht	niegen	tein
Nederlânsk	een	twee	drie	vier	vijf	zes	zeven	acht	negen	tien
Afrikaansk	een	twee	drie	vier	vyf	ses	sewe	agt	nege	tien
Siuwsk	èène	twèèë	drieë	viere	vuve	zesse	zeuvene	achte	negene	tiene
Limboarchsk	een	tweej	drai	vier	vaif	zees	zeeve	aach	neuge	téin
Lúksemboarchsk	een	zwéi	dräi	fier	fönnef	sechs	siwwe	aachte	néng	zéng
Dútsk	eins	zwei	drei	vier	fünf	sechs	sieben	acht	neun	zehn
Jiddysk	eyns	tsvey	dray	fir	finf	zeks	ziêben	akht	nayn	tsen
Pennsylvaansk (Amish)	eens	zwee	drei	viere	fimfe	sexe	siwwe	achte	neine	zehe
Switserdútsk (Bernsk)	eis	zwöi	drü	viär	füüf	sächs	sebe	acht	nün	zäh

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Crystal, David, The Penguin Dictionary of Language (Second Edition), Londen, 1999 (Penguin), ISBN 0 14 05 14 163. ――, Grote Winkler-Prins Encyclopedie, Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994. Hofstra, T., Oudnoors I, Grins, 1996. Nieuwenhuijsen, P.M., Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894. Nooteboom, S.G., en Cohen, A., Spreken en Verstaan: Een Nieuwe Inleiding tot de Experimentele Fonetiek, Assen, 1995 (Van Gorcum), ISBN 9 02 32 29 835. Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: Citations and Notes en References and Further reading, op dizze side.