Swellenêstoargel

In swellenêstoargel is in piipoargel, dat as in swellenêst oan 'e muorre hinget. Sokke swellenêstoargels wiene om 1500 hinne tige yn opgong. Typysk oan it type oargel is dat se lykje te hingjen.

Soffyt

Om it swiere gewicht fan it ynstrumint te dragen hat in swellenêstoargel stipe nedich. De saneamde soffyt makket dat mooglik. De namme is fan it Latynske wurd suffigere ôflaat, itjinge 'ûnderoan hechtsje' betsjut. Yn 'e rin fan 'e tiid waard sa'n soffyt as in keunstwurk mei rike dekoraasjes útfierd.

Skiednis fan it swellenêstoargel

Swellenêstoargels kamen fral yn midsiuwske en renêssânse-tsjerken foar, dêr't se symboalysk wiene foar de 'godlike muzyk' fan it ynstrumint, dy't oer it tsjerkefolk hinne galme. By it spyljen op it oargel waard dat effekt noch fersterke troch de likenis fan 'e iepen oargeldoarren mei fleugels. Ek de namme fan it ynstrumint wie symboalysk: yn 'e midsiuwen stie fûgelsang nammentlik lyk oan ingelesang.

It earste grutte oargel fan 'e Notre Dame fan Parys wie in swellenêstoargel, dat yn 'e iere jierren 1300 boud en ophong waard yn it skip. It nije, gruttere oargel dat yn 1401 it âlde oargel ferfong, waard op in dêrfoar boude stiennen galerij boppe de westlike tagong fan 'e katedraal boud.

Bach brûkte it swellenêstoargel oan 'e eastlike muorre fan 'e Tomastsjerke yn Leipzig foar de earste útfieringen fan 'e Matthäus-Passion (BWV 244) en it Magnificat in Es grut (BWV 243a), mar yn 1740 wie it yn sa'n minne steat, dat it net mear restaurearre wurde koe en ôfbrutsen waard.

It hieltiten komplekser en grutter wurdende piipoargel late der ta dat der jimmeroan minder swellenêstoargels kamen. Tsjin 'e ein fan 'e 18e iuw wiene de galerijoargels yntusken de meast foarkommende oargels. Under ynfloed fan 'e oargelherfoarmingsbeweging waarden lykwols yn 'e 20e iuw ferskillende nije swellenêstoargels boud, wylst âldere swellenêst oargels wer restaurearre en/of rekonstruearre waarden.

Besteande swellenêstoargels (net folslein)

Bekende swellenêstoargels binne:

plak	tsjerke	oargelbouwer	jier	manualen	registers	opmerking
Alkmar	Grutte Tsjerke	Jan van Covelens	1511/1625	II/P	20	Rekonstruksje ynstrumint troch Flentrop Oargelbou yn 1994-2000.
Bamberg	Dom fan Bamberg	Rieger Orgelbau Orgelbau Goll	1974	IV/P	77	Mei spaanske trompetten.
Bayreuth	Stedstsjerke	Johannes Klais Orgelbau	1971	III/P	22
Bedheim	Sint-Kiliaantsjerke	Nicolaus Seeber	1721	I	7	Oer in mechanyske konstruksje fan 20 m lange houtabstrakten mei it haadoargel ferbûn en fan it manuaal beneden út te bespyljen.
Berlyn	Sint-Hedwigkatedraal	Johannes Klais Orgelbau	1975–1977	III/P	67
Bern	Munster fan Bern	Oscar Metzler & Söhne	1982	II/P	15
Bremen	Dom fan Bremen	Bruorren Van Vulpen	1965–1966	III/P	36	Saneamd Bachoargel.
Biel	Stedstsjerke	Metzler Orgelbau	1994	II/oanhongen P	9	Nijbou, ferfangt in oargel út 1517 fan Hans Tugi, dat yn 1527 by de reformaasje ferneatige waard.
Brussel	Katedraal fan Brussel	Gerhard Grenzing	2004	IV/P	63
Chartres	Katedraal fan Chartres	Victor Gonzalez	1971	IV/P	67
Coimbra	Mosteiro de Santa Clara	Manoel Benito Gomez de Herrera	1719–1724	II/P		Yn 2004–2008 nei de oarspronklike sitewaasje restaurearre.
Dortmund	Marijetsjerke	Gustav Steinmann Orgelbau	1967	III/P	34	Yn 'e styl fan 'e neobarok.
Frankfurt am Main	Alde Nikolaastsjerke	Bruorren Oberlinger	1992	II/P	23	Tige ûndjippe oargelkas.
Frankfurt am Main	Keizerdom Sint-Bartoloméus	Johannes Klais Orgelbau	1994	II/P	28	Fan it haadoargel út elektrysk oan te spyljen.
Freiburg im Breisgau	Munster fan Freiburg	Rieger Orgelbau	1965	IV/P	61	Fan 'e spyltafel yn it koer út elektrysk oan te spyljen
Freiburg im Breisgau	Munster fan Freiburg	Marcussen & Søn	1965	II/P	21	Ek fan de spyltafel yn it koer út elektrysk oan te spyljen.
Gelnhausen	Marijetsjerke	Ratzmann, Schmidt	1879/1966	III/P	38	Oargelkas fan Ratzmann orizjineel, ynstrumint nijbou fan B. Schmidt (1966), wêrby't in nij balkon foar it oargel waard tafoege.
Gonnesweiler	Hillige Geast	Christian Gerhardt	1960	II/P	13	Ynstrumint fan twa dielen; haadwurk en 2 fan 'e 3 pedaalregisters foarmje it swellenêst, de rest stiet op de kreake.
Grins	Der Aa-tsjerke	Hermann Raphael Rodensteen	1539-1634	II/P		Bekend as it Boalsertoargel wêrfan't allinne de oargelkas bewarre bleaun is. It oargel waard yn 1634 foar de Broeretsjerke yn Boalsert boud troch Anthonie Verbeeck. Dêrby waard piipwurk brûkt fan in oargel út 1539, dat nei alle gedachten troch Hermann Raphael Rodensteen makke wie. Tsjin 'e ein fan 'e 19e iuw ferhûze it oargel nei de Martinytsjerke, dêr't it sûnder binnenwurk yn it koer telâne kaam. Yn 1967 belâne it yn 'e Grinzer Martinytsjerke, dêr't de restanten opslein waarden. Yn 'e jierren 1990 waard de oargelkas yn 'e Der Aa-tsjerke ophongen op in plak dêr't earder in swellenêstoargel hong. Der binne plannen om der wer in folslein oargel fan te meitsjen.^[1]
Herford	Munster fan Herford	Paul Ott	1953	II/P	21	histoaryske oargelkas fan in oargel fan Johann Andreas Zuberbier (1756).
Bad Hersfeld	Stedstsjerke	Bruno Döring	1974	III/P	57	Mei echowuk sûnder eigen manuaal.
Hildesheim	Dom fan Hildesheim	Orgelbau Romanus Seifert & Sohn	2014	IV/P	77
Inkhuzen	Westertsjerke	Hendrik Niehoff	1561	II/P		Oargelkas út 1549, oarspronklik boud troch Hendrik Niehoff, nijbou troch Verschueren mei gebrûk fan pipen fan Duyschot út 1683.^[2]
Innsbruck	Hôftsjerke	Jörg Ebert	1561	II/p	15	Hast folslein bewarre bleaun.
Keulen	Dom fan Keulen	Johannes Klais Orgelbau	1998	IV/P	53	Kin ek fan it haadoargel út elektrysk oanspile wurde; hinget net oan 'e muorre, mar mei 4 staalkabels oan it izeren dak fan 'e domtsjerke.
Lemgo	Marijetsjerke	Bruorren Slegel, Fritz Scherer, Rowan West	1587, 1612–1613, 2009–2010	III/P	27	Oargelkas fan Slegel; in pear resten fan Scherer bewarre; rekonstruksje troch West (II/P/20).
Melle-Gesmold	Sint-Petrustsjerke	Rudolf Haupt Franz Breil	1880, 1982	II/P	24, 19	Fernijing troch Breil yn 'e histoaryske oargelkas.
Metz	Katedraal fan Metz	1982	Marc Garnier	II/P	11	Rekonstruksje fan in oargel fan Jehan de Trèves út 1536; oargelkas fan Jehan de Verdun.
Middelburch	Koertsjerke	1479	Peter Gerrits	II/P	16	De âldste oargelkas fan Nederlân fan in oargel dat oarspronklik foar de Nikolaitsjerke yn Utert boud waard. Der binne fiergeande plannen om it oargel te ferhûzjen nei de Nikolaitsjerke fan Utert en dêr it binnenwurk wer yn te bouwen. It binnenwurk leit yn 'e opslach en ferhûze yn juny 2022 nei it CollectieCentrum Nederland (CC NL) yn Amersfoart.^[3]^[4]
Monnickendam	Grutte Tsjerke	Johann Michael Gerstenhauer^[5]	1780	II/P	37	Restauraasje troch de firma Reil 2008-2011.^[6]
Mülheim-Saarn	Kleastertsjerke	Friedrich Fleiter	1991	III/P	25	Mei koppelmanuaal; haadwurk en pedaal ek fan it galerijoargel elektrysk oan te spyljen.
Næstved	Sint-Petrustsjerke	Hans Brebus	1586	II/P	18	Yn 2016 nijbou troch Gerhard Grenzing yn histoaryske oargelkas.
Neurenberg	Sint-Laurentius	Johannes Klais Orgelbau	2005	III/P	32
Nieuwegein-Jutphaas	Sint-Nikolaastsjerke	Jan van Covelens	1525	2/P	12	Oargelkas oarspronkelik en ôfkomstich út de Nieuwezijdskapel, Amsterdam, hjoeddeisk ynstrumint fan Maarschalkerweerd & Soan út 1879
Regensburg	Minoritetsjerke	Bernhardt Edskes	1988–1989	II/P	11	Rekonstruksje fan it swellenêstoargel (15e/16e iuw) neffens in disposysjeûntwerp fan Caspar Sturm (1583).
Regensburg	Sint-Piterdom	Rieger Orgelbau	2009	IV/P	80	Grutste swellenêstoargel fan 'e wrâld.
Salzburg	Salzburger Dom	Johann Pirchner	1991	elk II/P	elk 14	Twa oargels yn 'e krusing fan 'e domtsjerke.
Sion	Valèrebasilyk	ûnbekend	15e iuw, mooglik 14e iuw	I/P	8	Aldste noch besteande swellenêstoargel fan 'e wrâld. Restauraasje troch Th. Kuhn.
Straasburch	Munster fan Straasburch	Johann Andreas Silbermann Edmond Alexandre Roethinger Alfred Kern & fils	1491, 1981	III/P	47	Oargelkas fan Friedrich Krebs (1491), pendintyf fan 'e oargelkas fan 1385
Trier	Dom fan Trier	Johannes Klais Orgelbau	1974	IV/P	67	Koeroargel út 1996 fan Klais ek as swellenêstoargel boud (II/P/25)
Ulm	Munster fan Ulm	Rieger Orgelbau	1960	II/P	20	mei it register Alphorn (alpehoarn)
Worms	Dom fan Worms	Johannes Klais Orgelbau	1985	III/P	34