Fûgels
| Fûgels | ||
| ||
| Taksonomy | ||
| ryk: | dieren (Animalia) | |
| ûnderryk: | echte dieren (Metazoa) | |
| (sûnder rang): | weefseldieren (Eumetazoa) | |
| tuskenryk: | twasidigen (Bilateria) | |
| (sûnder rang): | termdieren (Nephrozoa) | |
| boppestamme: | nijmûnigen (Deuterostomata) | |
| stamme: | rêchstringdieren (Chordata) | |
| ûnderstamme: | wringedieren (Vertebrata) | |
| tuskenstamme: | kaakdieren (Gnathostomata) | |
| boppeklasse: | fjouwerpoatigen (Tetrapoda) | |
| (sûnder rang): | sauropsiden (Sauropsida) | |
| (sûnder rang): | dinosauriërs (Dinosauria) | |
| klasse: | fûgels (Aves) | |
| Linnaeus, 1758 | ||
De fûgels (Latynske namme: Aves) foarmje in klasse fan it ûnderryk fan 'e echte dieren (Metazoa), de stamme fan 'e rêchstringdieren (Chordata), de ûnderstamme fan 'e wringedieren (Vertebrata), de tuskenstamme fan 'e kaakdieren (Gnathostomata) en de boppeklasse fan 'e fjouwerpoatigen (Tetrapoda). Dêrbinnen wurde se tsjintwurdich ornaris mei de reptilen (Reptilia) yndield by de sauropsiden (Sauropsida). Ta de fûgels hearre mear as 10.500 soarten bisten, wêrfan't it meast ûnderskiedende skaaimerk is dat se fleane kinne. De tûke fan 'e biology dy't fûgels bestudearret, hjit de ornitology. In jongfûgel wurdt in pyk of pykje neamd.
Skaaimerken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]As men oan fûgels tinkt, is yn 'e regel de earste assosjaasje dat se fleane kinne. Foar it grutste part is dat wier, mar der binne ek flechtleaze fûgels, lykas pinguins en rinfûgels. Boppedat besteane der ek fleanende ynsekten en sûchdieren (flearmûzen), wylst der foarhinne ek fleanende reptilen bestien hawwe. Dat eins is it fermogen om te fleanen net in tige ûnderskiedend skaaimerk. Biologysk sjoen wurde fûgels dan ek definiëarre troch it hawwen fan fearren, dy't by gjin inkeld oar organisme foarkomme, en fierders trochdat se holle bonken, wjukken, twa poaten en in snabel sûnder tosken hawwe, trochdat se waambloedich binne en trochdat se aaien lizze.
Al dy skaaimerken mei-inoar meitsje in bist ta in fûgel, mar net alle fûgels hawwe altyd al dy skaaimerken hân. Sa hiene iere fûgelsoarten tosken, en hawwe der fûgels sûnder wjukken bestien. De resintste wjukleaze fûgel wie de moä (Dinornis), út Nij-Seelân, dy't wierskynlik yn 'e sechstjinde iuw útstoarn is. Yn grutte rinne fûgels hjoed de dei útinoar fan 'e bijkolibry (Mellisuga helenae), dy't mar 5 sm mjit, oant de strúsfûgel (Struthio camelus), dy't 2.75 m lang is. Guon fûgelsoarten, benammen krie-eftigen en pappegaai-eftigen, hearre ta de yntelligintste bistesoarten dy't der besteane. Ferskate soarten út dy groepen brûke ark, lykas twiichjes, om by har fretten te kommen, en noch mear fûgelsoarten kinne kulturele aspekten trochjaan oan folgjende generaasjes.
Trochdat se, foar it meastepart, fleane kinne, binne fûgels net oan ien plak of krite bûn, sa't lânbisten dat faak wol binne. Sels op ien dei kinne se ôfstannen ôflizze dy't foar lânbisten ûnfoarstelber binne. Dêrnjonken migrearje in protte fûgelsoarten twa kear jiers, fan har pear- en nêstgebieten nei har oerwinteringsgebieten en wer werom. Dat ferskynsel wurde de fûgeltrek neamd en fûgelsoarten dy't dêroan dogge, binne trekfûgels. Faak giet it by sa'n trek om ôfstannen fan tûzenen kilometers. Fûgels binne fierders oer it algemien sosjale bisten, dy't kommunisearje mei fisuële tekens en roppen en mei sjongen. Faak jeie, trekke of nêstelje se yn swaarmen of koloanjes. De grutte mearderheid fan 'e fûgelsoarten is per peartiid monogaam, en guon soarten beheine har sels har hiele libben ta ien inkele partner, dy't se oan it begjin fan eltse peartiid fannijs opsykje.
Untwikkeling
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ut opdolde fossilen docht bliken dat fûgels fuortkomme út (en feitliken de iennichste oerlibjende tûke binne fan) de dinosauriërs (Dinosauria). Dêrmei binne hja nau besibbe oan 'e reptilen, wêrmei't hja yndield wurde by de groep fan 'e sauropsiden (Sauropsida). Sterker noch, guon reptilen, nammentlik de krokkedileftigen (Crocodilia), binne folle nauwer besibbe oan fûgels as oan oare reptilen, lykas hagedissen of skylpodden. De earste fûgels ûntwikkelen har yn it Sjuera, sa'n 150 miljoen jier lyn. Tsjintwurdich hawwe fûgels har oer de hiele wrâld ferspraat en komme se op alle kontininten foar, Antarktika ynbegrepen.
Relaasje mei de minske
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]In protte fûgelsoarten wurde troch de minske as húsdier hâlden en binne faak fan grut ekonomysk belang. Dêrby kin men tinke oan hinnen, kalkoenen en nuete guozzen. Oaren, lykas parkiten, kanaarjes en pappegaaien, binne populêr as selskipsdier. Ek gûano (fûgelstront, almeast fan seefûgels) is foar guon dielen fan 'e wrâld tige wichtich, mei't it ideaal is foar it bedongjen fan lânbougrûn. Sûnt de santjinde iuw binne der troch minsklike aktiviteit 120 oant 130 soarten fûgels útstoarn, mei as bekendste nei alle gedachten de dodo, fan Mauritsius. Hoefolle soarten oft foar dy tiid troch minsklik yngripen útstoarn binne, is ûnbekend. Tsjintwurdich binne sa'n 1.200 fûgelsoarten bedrige, hoewol't by in protte dêrfan beskermingsprogramma's úteinset binne.
Klassifikaasje
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]-
In lisbatterij mei hinnen -
De Kalifornyske kondor, ienris ien fan 'e meast bedrige fûgelsoarten, mei noch mar 22 eksimplaren, mar troch in yntins fokprogramma wer by de râne fan 'e ôfgrûn weiskuord.
|
Sjoch ek
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Keppelings om utens
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes, op dizze side.
|
