De Keapman fan Feneesje
| De Keapman fan Feneesje | ||
| ||
| algemiene gegevens | ||
| oarspr. titel | The Merchant of Venice | |
| auteur | William Shakespeare | |
| taal | Ingelsk | |
| foarm | toanielstik | |
| sjenre | komeedzje | |
| skreaun | ±1596-98 | |
| 1e publikaasje | 1600, Londen | |
| oersetting nei it Frysk | ||
| Fryske titel | De Keapman fan Veneesje | |
| publikaasje | 1962, Drachten | |
| útjouwer | Fryske Shakespeare Stifting | |
| oersetter | Douwe Kalma | |
De Keapman fan Feneesje, yn it oarspronklike Ingelsk: The Merchant of Venice (folút: The Most Excellent History of the Merchant of Venice), is in toanielstik fan 'e hân fan 'e wiidferneamde Ingelske skriuwer en dichter William Shakespeare. It is in komeedzje dy't lykwols fral bekendstiet om 'e mear dramatyske passaazjes, en ferhellet oer de joad Shylock, dy't besiket wraak te nimmen op 'e antysemityske keapman út 'e titel. It stiet fêst dat it stik yn Shakespeare syn judeofobyske tiid hiel oars begrepen waard as tsjintwurdich; doe waard Shylock as in gemiene smjunt sjoen, dy't de keapman Antonio op wrede wize lytsman besocht te meitsjen, wylst it hjoeddeiske publyk perfoarst mei Shylock sympatisearje sil. De antysemityske ûndertoan hat makke dat De Keapman fan Feneesje iuwenlang (mis)brûkt is troch joadehaters (bgl. yn nazy-Dútslân) as anty-joadske propaganda. It stik is nei alle gedachten skreaun tusken 1596 en 1598, en it waard foar it earst publisearre yn 1600. De Fryske oersetting fan Douwe Kalma ferskynde yn 1962.
Ynhâld
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Bassanio, in jonge Fenesiaanske ealman, wol graach de tsjeppe en rike erfdochter Portia fan Belmont it hof meitsje, mar mei't er syn eigen besit weiskiten hat, freget er in goekunde fan him, de keapman Antonio, om in liening fan trijetûzen dukaten om 'e ûnkosten fan syn hofmakkerij mei te beteljen. Antonio wol him it jild wol liene, mar syn eigen jild sit op it stuit allegear fêst yn skippen en ladingen, dat Bassanio giet nei de joadske jildliener Shylock ta, en neamt Antonio as dejinge dy't foar him boarchstean sil. Mar Antonio hat Shylock mei syn antysemitysk hâlden en dragen ta fijân makke, dat de jildliener wegeret de liening earst te jaan. Uteinlik beprate Bassanio en Antonio him, en dan wol Shylock der sels wol in rinteleaze liening fan meitsje, mar as betingst stelt er dat er, yn it gefal dat Antonio de liening net binnen de stelde perioade werombetelje kin, in pûn fan it fleis fan 'e keapman krije sil. Bassanio liket soks wol nei fleanen, mar de deune Antonio sjocht inkeld it foardiel fan in rinteleaze liening, en giet akkoart.
Mei it jild en syn maat Gratiano by him set Bassanio dêrop ôf nei Belmont. Dêr oankommen, docht bliken dat der mear kapers op 'e kust binne: de prinsen fan Marokko en Aragon stykje ek nei de tsjeppe Portia. Har heit hat yn syn testamint lykwols fêstlizze litten hoe't útmakke wurde moat wa't mei syn dochter trouwe mei. Der binne trije fetsjes: ien mei goud, ien mei sulver en ien mei lead. Wa't it juste fetsje kiest, kriget Portia ta frou. De prins fan Marokko kiest it fetsje mei goud, om't er it dêrop skreaune biedwurd "Wa't my kiest, sil krije wat mannich in man begearet" ynterpretearret as ferwizend nei Portia. De arrogante prins fan Aragon kiest it sulver fanwegen it biedwurd "Wa't my kiest sil krije wat er fertsjinnet" (en hy fynt fansels dat er Portia fertsjinnet). It lead, mei it ûnútnûgjende biedwurd "Wa't my kiest, moat alles jaan en riskearje dat er hat" litte se allebeide links lizze. Mar beide frijers moatte har ôfjaan sûnder wat bedijd te hawwen, want beide hawwe se de ferkearde kar makke. Dan komt Bassanio oan bar, dy't de favoryt fan Portia sels is, mei't se inoar alris moete hawwe. Om har te helpen, jout har tsjinstfolk him ferskate winken oangeande wat er kieze moat. Sadwaande kiest hy foar it lead, en wint Portia dêrmei.
Underwilens kriget yn Feneesje Antonio it berjocht dat al syn skippen yn in stoarm sonken binne. No is er net by steat en betelje Shylock op 'e tiid werom, wylst Shylock noch mear op wraak sint om't syn dochter Jessica útnaaid is mei in kristlike frijer. Shylock easket syn pûn fleis op, en daget Antonio foar it gerjocht as er dat net kriget. Antonio stjoert in brief oan Bassanio wêryn't er syn benearing útleit, en dêrop trout Bassanio halje-trawalje mei Portia (wylst syn maat Gratiano mei Portia har selskipsdame Nerissa trout), en reizget dan mei in grou pongfol fan Portia har jild werom nei Feneesje om Antonio út 'e brân te helpen. Underwilens hat Portia temûk har tsjinstfeint Balthazar nei Padua ta stjoerd, om har neef Bellario, dy't abbekaat is, om rie te freegjen.
Yn 'e rjochtseal, foar de hartoch fan Feneesje, stegeret Shylock Bassanio syn oanbod fan seistûzen dukaten ôf. Hoewol't dat it dûbele is fan wat Antonio him skuldich is, is Shylock wisberet om in pûn fleis fan Antonio los te krijen. De hartoch, dy't Antonio wol rêde wol mar net wit hoe't er it oanpakke moat, lit in frjemdling oan it wurd dy't himsels fan Balthazar neamt en dy't seit dat er abbekaat is (mar dy't eins Portia yn momkape is, beselskippe troch in "gerjochtsklerk" dy't eins Nerissa is). "Balthazar" freget Shylock ûnderskate kearen om genede te toanen, mar de jildliener stiet op syn rjocht en wegeret dêrfan ôf te sjen en op 'e iene of oare manear kompinsearre te wurden. Mar wylst Antonio him al ree makket foar Shylock syn mês, stelt Portia dat it kontrakt Shylock inkeld tastiet om persiis in pûn fleis fuort te snijen; it mei net mear wêze, mar ek net minder; boppedat, oer bloed is neat sein, dat as der ek mar ien drip bloed ferpuozze wurdt, komt dat del kontraktbrek en dan sil Shylock oanklage wurde foar moard (of alteast in moardoanslach) op in Fenesiaansk steatsboarger (dêr't de deastraf op stiet).
Shylock beseft dat "Balthazar" him te slim ôf is, en stimt yn mei de earder oanbeane kompinsaasjeregeling. Mar dat wegeret Portia him, mei't er dy ommers sels al ôfwiisd hie. Troch wetlike bepalings te ferdraaien, ûntfytmannet hja him fierders syn oarspronklike liening fan trijetûzen dukaten, en beskuldiget him der dan fan dat er mei it oarspronklike kontrakt feitlik al in oanslach op it libben fan in Fenesiaansk steatsboarger dien hat. Se hellet in âlde wet oan dy't foarskriuwt dat as in bûtenlanner soks docht, syn hiele besit yn beslach nommen wurde moat, wêrby't de helte nei de steat giet en de oare helte nei it slachtoffer dêr't er it op foarsjoen hie. Fierders kin de hartoch beslute oer libben en dea fan 'e dieder. Dizze wet is fan tapassing, om't Shylock in joad is, en dus in bûtenlanner. Sadwaande ferliest Shylock alles dat er besit, al ferjout de hartoch him syn "misdie" daliks, dat syn libben behâldt er noch al. Boppedat sjocht de hartoch ôf fan 'e konfiskaasje fan 'e helte fan Shylock syn besit dy't de steat takomt, op it betingst dat de jildliener him bekeart ta it kristendom en dat er alles wat er hâldt nei syn dea fermakket oan Lorenzo, de kristlike jongfeint mei wa't syn dochter Jessica útnaaid is.
Bassanio ken yn 'e abbekaat "Balthazar" syn frou Portia net werom, mar hy biedt oan om "him" út tank foar syn tsjinsten in geskink te jaan. Portia freget dêrop om 'e ring dy't se him sels jûn hat en dy't er earder ûnthjitten hie nea ferlieze of op in oare manear kwytreitsje te sillen. Bassanio wol it ding earst net jaan, mar se wit him mei in protte muoite te bepraten. Nerissa wit krektlyk oan Gratiano, dy't har likemin werom ken, in ring te ûntfytmanjen. Neitiid, werom yn Belmont, beare Portia en Nerissa allebeide lulk te wêzen om't harren mannen de ringen kwytrekke binne, foar't se tajouwe dat se harren te pakken hawwe en dat sysels de abbekaat "Balthazar" en syn "gerjochtsklerk" wiene. Nei't alle personaazjes it mei-inoar bylizze, einiget it stik as Antonio ûntdekt dat syn hiele float dochs net fergien is.
Eftergrûn
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Foar it hjoeddeiske publyk is De Keapman fan Feneesje in problematysk stik fanwegen sawol de toan as de moraal, dy't allebeide as antysemitysk opfet wurde kinne. Yn 'e Elizabetaanske Tiid wiene antysemityske en judeofobe ideeën frij gewoan. De joaden wiene yn 1290, ûnder it regear fan kening Edwert I, út Ingelân ferballe, en soene pas ûnder it bewâld fan Oliver Cromwell, yn 1656, wer yn it lân talitten wurde. Mei dêrtroch, mar ek troch it anty-joadske boadskip dat dúdlik út passaazjes fan it Nije Testamint fan 'e kristlike Bibel sprekt, waarden joaden op it Elizabetaanske toaniel yn 'e regel foarsteld as karikaturale, oriïntaalske skarlunen en trochferkearde, ferriedlike neperts. It stik The Jew, fan 'e Britske toanielskriuwer Richard Cumberland, út 1794, wie it earste Westjeropeeske toanielstik wêryn't joaden sympatyk beskreaun waarden.
De Keapman fan Feneesje kin sjoen wurde as in fuortsetting fan 'e Elizabetaanske tradysje oangeande joaden. De foarside fan 'e earste útjefte hie de ûndertitel "With the extreme cruelty of Shylock the Jew towards the said merchant [...]" ("Mei de skriklikste wreedheid fan Shylock de Joad foar de neamde keapman oer [...]"), wat suggerearret dat Shylock as de grutte smjunt fan it stik sjoen wurde moast. Ien ynterpretaasje is dat Shakespeare de genede fan 'e kristlike personaazjes kontrastearje litte woe mei de wraaksuchtigens fan 'e joad, dy't fanwegen syn godstsjinst gjin begryp hawwe koe fan genede. Yn it ferlingde dêrfan soe dan de twongen bekearing fan Shylock oan 'e ein fan it stik bedoeld wêze kinne as in happy end, mei't yn 'e kristlike optyk fan dy tiid joaden ommers yn 'e hel kamen, wylst se troch bekearing ta it kristendom rêden wurde koene. Mar hoe't Shakespeare it ek bedoeld hawwe mei, De Keapman fan Feneesje is troch de iuwen hinne tankber brûkt troch joadehaters om harren ideeën út te dragen. Sa waard it toanielstik bgl. yn nazy-Dútslân by wize fan propaganda útstjoerd koart nei de Kristalnacht fan 1938.
Moderne lêzers en skouboarchbesikers sille yn 'e regel mei Shylock sympatisearje, wat de ôfrin fan De Keapman fan Feneesje der net befredigjender op makket, mei de steat dy't yngrypt yn it leauwenslibben fan in ûnderdien en in proses dat ferwurdt ta in oanfluiting fan gerjochtichheid. Lykwols kin yn it stik ek in pleidoai foar tolerânsje fûn wurde, benammentlik yn Shylock syn ferneamde taspraak foar de rjochtbank: "Hath not a Jew eyes? [...] If you prick us, do we not bleed? If you tickle us, do we not laugh? If you poison us, do we not die? And if you wrong us, shall we not revenge?" ("Hat in joad dan gjin eagen? [...] As jo ús pripkje, bliede wy dan net? As jo ús kidelje, laitsje wy dan net? As jo ús fergiftigje, stjerre wy dan net? En as jo ús ûnrjocht oandogge, sille wy ús dan net wreekje?").
Fryske oersetting
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]The Merchant of Venice waard ûnder de titel De Keapman fan Veneesje yn it Frysk oerset troch Douwe Kalma. Yn 1959 waard it publisearre troch de Fryske Shakespeare Stifting te Drachten, as ûnderdiel fan harren omnibusútjefte Shakespeare's Wurk Dl. II, yn 'e mande mei de fertalings fan twa oare Shakespeariaanske komeedzjes: In Midsimmernachtdream en De Fekke Nuet.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
Foar sekundêre boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes en References, op dizze side. |