Joaden

De Joaden wienen fan oarsprong in folk fan de eastkust fan de Middellânske See. Ferbûn troch harren eigen unike monotheïstyske leauwen, binne sy troch de iuwen hinne as groep apart bleaun.

Skiednis

It Joadske folk libbe te minsten trijetûzen jier yn it Lân fan Israel, dêr't it in monoteïstyske religy ûntwikkele en yn elts gefal twarris in selsstannige steat foarme (fan 1350 oant 586 f.Kr. en 140 oant 37 f.Kr.). De Joaden waarden troch de Romeinen nei de lêste joadske opstân hast folslein út Palestina ferbanne en binne sûnt oer de wrâld ferspaat rekke (diaspora) en hawwe sûnt in bestean hân dêr't earmoede, diskriminaasje, ûnderdrukking en útrûging, ôfwiksele waard mei tiden fan kulturele, ekonomyske en yndividuele. Troch de jierren hinne wie de joadske religy, it joadendom, de foarneamste binende faktor foar de joaden, mar gjin eask om ta it joadske folk rekkene te wurden.

Sûnt de opkomst fan it nasjonalisme en de Ferljochting by folkeren om har hinne, hawwe de joaden ek in feroaring ûndergien wêrtroch in protte harren mear as in etnyske of etno-religieuze mienskip yn oare folken beskôgjen gean binne. Doe koe it dielnimmen oan alle aspekten fan it maatskiplik libben ek tanimme. Benammen is fan East- en Sintraal-Jeropa út, dêr't it steechste antisemitisme foarkaam, in Joadske nasjonale beweging ûntstien, it Sionisme, dat bydroech oan de groei fan de Joadske mienskip yn it doetiidske Ottomaanske en letter Britske mandaatgebiet Palestina en lang om let oan de stichting fan de steat Israel yn 1948.

Foar de Twadde Wrâldkriich berûn it oantal Joaden yn de wrâld sa'n 18 miljoen. Nei de massamoard (Holocaust) troch de nazi's yn de Twadde Wrâldoarloch wiene dêr noch sa'n 12 miljoen fan oer. Hjoedendei wurdt it tal joaden rûsd op 13,0 oant 14,6 miljoen. At útgien wurdt fan de lege skatting (13,0 miljoen yn 2005) wenje likernôch 5,7 miljoen yn Noard-Amearika (dêrfan 5,3 miljoen yn de Feriene Steaten en 0,4 miljoen yn Kanada), 5,3 miljoen yn Aazje (dêrfan it measte part yn Israel), 1,5 miljoen yn Jeropa (dêrfan 0,5 miljoen yn Frankryk), 0,3 miljoen yn Súd-Amearika, 0,1 miljoen yn Austraalje/Oseaanje en likernôch likefolle yn Afrika.

Joaden yn Fryslân

Al yn de Midsiuwen wennen der joaden yn Fryslân. Guon joadske gemeenten neame Fryslân yn harren martyrologium as goa dêr’t joaden yn 1350 útrûge waarden.

De earste oanwizing foar joaden yn Fryslân is de ynskriuwing fan Israhel Kistemaecker yn it boargerboek fan Frjentsjer yn maart 1539. Nei 1600 begjinne fernijings oer joaden faker foar te kommen. Yn 1634 pachte in David Provana de lienbank fan Warkum en in 1645 hjit it pronvinsjaal betsjoer registraasje fan joaden. Sa binne der noch wol in stikmannich fernijings. Yn de 18e iuw nimt it tal joaden yn Fryslân ta. Schudt seit yn Jüdische Merkwürdigkeiten dat der joaden yn Makkum, Boalsert en Dokkum wenje, mar ek yn Surhústerfean, Noardwâlde en de stêd Frjentsjer wiene hja al ier fêstige. Dizze ymmigranten kamen faak út East-Fryslân en omkriten. Somtiden lei de oerheid beheinings oan de ymmigranten op, benaud at hja wie foar besmetlike syktes, tanimmende earmoed en ek wol ut oare ekonomyske motiven. Skerpe maatregels waarden lykwols meast net útfierd. De magistraat kaam benammen joadske keaplju mei in fêst wenplak earder yn’e mjitte. Fierderop yn de 18e iuw wurdt de hâlding foar joaden oer noch wat mylder. De Tegenwoordige Staat van Friesland sprekt dan ek fan de Jood, die alle voorrechten en bescherming als alle andere ingezetenen geniet.

Yn de Frânske tiid wiene de Provisjonele Representanten fan Fryslân by de earsten dy’t har fersetten tsjin it útsluten fan joaden fan de nije boargerlike gelikens, dêr’t it Amsterdamske genoatskip ‘Felix Libertate’ tige wiis mei wie. Yn de 19e iuw bliuwt it tal joaden tanimmen. Yn 1796 binne it der 630 (Ljouwert: 354); yn 1811 1018 (Ljouwert: 615); yn 1830 1555; yn 1879 it maksimum 2203 (Ljouwert:1114). Yn 1930 binne der noch 907 dêr’t nei de Twadde Wrâldkriich noch 120 fan oer bleaune.

Yn de 19e iuw wiene der joadske gemeenten yn Ljouwert, Harns, De Gordyk, Snits, Boalsert, It Hearrenfean, Hylpen en De Lemmer. Yn 1930 wiene der noch seis en yn 1940 noch fjouwer gemeenten. De gemeente fan Ljouwert wie fierwei de grutste en ekonomysk wichtichste, dan folgen de gemeenten fan Harns en De Gordyk. Ljouwert hie fan sirka 1700 ôf de sit fan it opperrabbinaat, faak beset fan mannen dy’t wat te betsjutten hienen, sa as de rabbinen Berenstein, Löwenstamm en Dusnus. De bekende opperrabbyn Samuel Azarja Rudelsheim (1869-1918) hat ek yn Ljouwert stien.

Literatuer

Siem van der Woude en Sjoerd de Haan, Joods leven in Friesland. Utj. Bornmeer 1995/2010.

Sjoch ek

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Joadsk Histoarysk Museum

Brouwer, J.H., en oaren (red.), Encyclopedie van Friesland, Amsterdam: Elsevier 1958, Joden.