Germaanske talen

	Germaanske talen
	algemien
lokaasje	fan oarsprong yn Noardwest- en; Midden-Jeropa en Skandinaavje
tal talen	±27
tal sprekkers	>550 miljoen (2004)
	taalbesibskip
taalfamylje	● Yndo-Jeropeesk; ● Germaansk
subgroepen	● Eastgermaansk †; ● Noardgermaansk; ● Westgermaansk
	taalkoades
ISO 639-5	gem
ISO 639-6	grmc

De Germaanske talen foarmje in taalfamylje, besteande út sa'n 27 libbene en teminsten 12 útstoarne talen, dy't allegear fuortkommen binne út it Proto-Germaansk. Se meitsje ûnderdiel út fan 'e gruttere Yndo-Jeropeeske taalfamylje, en wurde fan âlds sprutsen yn Noardwest- en Midden-Jeropa en Skandinaavje. Troch migraasje en kolonisaasje hawwe ferskate talen út dizze groep (benammen it Ingelsk en it Nederlânsk, en yn mindere mjitte it Dútsk) har nei oare dielen fan 'e wrâld ferspraat. De Germaanske talen binne ûnder te ferdielen yn trije subgroepen: de Westgermaanske talen, de Noardgermaanske talen en de útstoarne Eastgermaanske talen. Se wurde tsjintwurdich wrâldwiid as memmetaal sprutsen troch mear as 550 miljoen minsken. De grutste Germaanske talen binne it Ingelsk en it Dútsk.

Skiednis

It Oergermaanske tiidrek

De oarspronklike taal dêr't alle Germaanske talen (en útslutend de Germaanske talen) op weromgeane, wie de saneamde Germaanske grûntaal, dy't ek wol it Proto-Germaansk neamd wurdt. Neffens de hjoeddeistige ynsichten fan 'e taalkunde kin dy taal opdield wurde yn twa stadia: it Oergermaansk, dat yn in iere perioade sprutsen waard, en it Miengermaansk, dêr't it Oergermaansk him letter ta ûntjoech. (It komt trouwens gauris foar, benammen yn stikken dy't net troch taalkundigen skreaun binne, dat der terminologysk gjin ûnderskie tusken dy beide tiidrekken makke wurdt, en dat it hiele Proto-Germaansk dan foar "Oergermaansk" trochgiet.)

Mei't der út dy tiid gjin skriftlike boarnen oerlevere binne, is it tige dreech en sis persiis wannear't it Oergermaansk him út it Proto-Yndo-Jeropeesk ûnwikkele hat. Dúdlik is yn elts gefal wol dat dat fier foàr it begjin fan 'e Westerske jiertelling west hawwe moat, mooglik earne yn it twadde milennium f.Kr.

Der binne trije wichtige punten dêr't it Oergermaansk him op ûnderskiedt fan it Proto-Yndo-Jeropeesk. Yn it foarste plak wie der de saneamde Earste of Germaanske Klankferskowing (ta ûnderskie fan 'e Twadde of Heechdútske Klankferskowing), ek wol bekend as de Wet fan Grimm. Ferlykje yn dit ferbân bgl. it Latynske pater ("heit"), tu ("do"), decem ("tsien") en clepo ("ik stel"), dat de sitewaasje werjout sa't dy yn it Proto-Yndo-Jeropeesk wie, mei it Goatyske fadar, þu, taíhun en hlifa (mei deselde betsjutting). Ek ûntwikkele it Oergermaansk in sterke en in swakke foarm by yn prinsipe elts eigenskipswurd, wylst it Proto-Yndo-Jeropeesk dy net hie. En fierders ûntjoech it by in part fan 'e tiidwurden in mei in dintale suffiks (in efterheaksel mei in t of d) foarme swakke bûging om notiid en doetiid faninoar te ûnderskieden (dus bgl. "mean" – "meande" yn tsjinstelling ta âldere foarmen lykas "rin" – "rûn").

It Miengermaanske tiidrek

Men wit net krekt wannear't de oergong fan it Oergermaansk nei it Miengermaansk plakfûn hat, mar men nimt oan dat it yn 'e lêste iuwen f.Kr. wie. Ek it Miengermaansk is net oerlevere – útsein as losse wurden of nammen. Dêrom wurdt it, krekt as it Oergermaansk, troch taalkundigen rekonstruëarre op grûn fan ûndersyk fan 'e ûnderskate Germaanske talen.

It wichtichste ferskil tusken it Oergermaansk en it Miengermaansk wie de klam (yn 'e taalkunde ornaris it wurdaksint neamd). It Oergermaansk hie noch de fan it Proto-Yndo-Jeropeesk meikrigen "frije klam", dy't wiksele neffens beskate regels, mar net in fêst plak yn in wurd hie; ferlykje bgl. it Grykske trȁpeza ("trep") en trapȅzion ("trepke"), dat de frije klam beholden hat. Yn it Miengermaansk wie dy frije klam feroare yn in fêste klam op it earste wurdlid, it saneamde inisjaalaksint, sa't bgl. te sjen is oan it Nederlânske blȁd, blȁden, blȁderen, blȁȁdje.

Yn tsjinstelling ta de Oergermaanske perioade duorre it tiidrek fan it Miengermaansk relatyf koart, nammentlik oant likernôch de earste iuw nei Kristus, doe't de Eastgermanen weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik Skandinaavje.

Oerlevering

De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op 'e Helm fan Negau, mooglik út de twadde iuw f.Kr. De helm waard yn 1812 fûn by Negau, yn Eastenryk. Yn in noardlik Etruskysk skrift is dêrop skreaun: hargasti teiwa (oer de betsjutting dêrfan bestiet nochal wat ûnienichheid). Fierders binne oant de earste iuw nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, en dat noch inkeld troch Romeinske skriuwers, lykas Tasitus en Julius Caesar.

Ut lettere tiid binne Germaanske ynskripsjes bewarre bleaun yn it runeskrift, in alfabetysk skrift dat ûntstien liket te wêzen yn 'e earste helte fan 'e earste iuw nei Kristus, mar dat fanôf de komst fan it kristendom ferfongen waard troch it Latynske alfabet. Lykwols, Germaanske talen hawwe ornaris mear klanken as it Latyn, dat de ûnderskate Germaanske talen hawwe oan it Latynske standertalfabet in ferskaat fan oare letters en diakrityske tekens tafoege: á, â, ä, å, æ, ð (de stimhawwende th), é, ê, í, î, ý, ó, ô, ö, ò, ø, þ (de stimleaze th), ú, ü.

Troch de fragmintaryske oerlevering is de fêststelling fan 'e ûnderlinge relaasje fan 'e trije Germaanske taalkloften foar in grut part in hypotetyske saak. Ek binne guon ier útstoarne Germaanske talen, lykas it Longobardysk, dreech te klassifisearjen by ien fan 'e taalkloften.

De earste langere Germaanske tekst dy't oerlevere is, is de Goatyske Bibeloersetting fan biskop Wulfila (of Ulfilas), út 'e fjirde iuw. De earste teksten yn it Aldingelsk en it Aldheechdútsk binne út de achtste iuw, wylst it Aldsaksysk fan 'e njoggende iuw ôf oerlevere is (útsein in doopbelidenis út 'e achtste iuw). De earste teksten yn it Aldyslânsk en it Aldnoarsk datearje út 'e tolfde iuw.

Untwikkeling fan 'e Germaanske taalkloften

Tradisjoneel waard foarhinne ûnder taalkundigen de teory oanhongen dat de earste spjalting yn it Germaansk dy tusken it Westgermaansk en it saneamde Goato-Noardsk (it Noard- en Eastgermaansk) wie. It fuorttsjen fan 'e Goaten en de oare Eastgermaanske folken út harren stamlannen yn súdlik Skandinaavje soe dan letter de spjalting tusken it Noard- en Eastgermaansk feroarsake hawwe. Tsjintwurdich wurdt it lykwols as in stik wierskynliker beskôge, dat der nei it fuorttsjen fan 'e Eastgermanen noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien hat, mooglik oant yn 'e fyfde iuw.

Dy lêste teory wurdt ûnderboud troch de bekende runeynskripsje op 'e Gouden Hoarn B fan Gallehus, yn súdlik Jutlân, dy't datearret út 'e iere fyfde iuw. Op 'e hoarn stiet: "ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido" (de letter ʀ stiet dêrby foar de breikjende r). Dizze tekst soe betsjutte kinne: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn makke" (ferlykje tawid(o) mei it Nederlânske (vol)tooid) of: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn fersierd" (ferlykje tawid(o) mei it Nederlânske (ge)tooid). De foarmen dy't hjir brûkt binne, slute Noardgermaansk noch Westgermaansk út (al wiist de foarm fan 'e h-rune op it Noardgermaansk), mar Eastgermaansk kin it dúdlik net wêze. Yn it Goatysk fan dy tiid soe de tekst west hawwe: "ik hliugasts hulteis haúrn tawida".

Taalkloften en talen

De Westgermaanske taalkloft omfettet de grutste hjoeddeiske Germaanske talen: it Ingelsk en it Dútsk. Ek it Nederlânsk, Afrikaansk, Jiddysk, Nederdútsk/Nedersaksysk, Skotsk, Lúksemboarchsk, Limboarchsk, Frysk, Noardfrysk en Sealterfrysk meitsje der diel fan út. Dizze taalkloft hat him oer de hiele wrâld ferspraat, benammen yn 'e foarm fan it Ingelsk.
De Noardgermaanske taalkloft is foar it meastepart beheind bleaun ta Skandinaavje (en Grienlân). De grutste taal is it Sweedsk. Ek it Deensk, Noarsk, Yslânsk, Fêreusk (fan 'e Fêreu-eilannen), Skânsk (fan súdlik Sweden), Jutsk (fan it westlik Denemark), Elfdelstersk (fan sintraal Sweden) en it útstoarne Norn (fan 'e Orkney en Sjetlâneilannen) hearre derta.
De Eastgermaanske talen binne hast allegearre foar de ein fan it earste milennium al útstoarn. Allinnich it Goatysk is yn skreaune foarm oerlevere. It Krimgoatysk, dat sprutsen waard troch in oerbliuwsel fan 'e Goaten dat him troch de iuwen hanthavenje kinnen hie op it skiereilân de Krim, yn it suden fan 'e Oekraïne, stoar as lêste fan dizze taalkloft út, yn 'e achttjinde iuw.

Taalferliking

Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden fan ien oant en mei tsien yn 'e werjûne Germaanske talen.

taal	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Ingelsk	one	two	three	four	five	six	seven	eight	nine	ten
Skotsk	ane yae	twa	thrie	fower	five	sax sex	seiven	aicht aucht	nyne neen	ten
Frysk	ien	twa	trije	fjouwer	fiif	seis	sân	acht	njoggen	tsien
Sealterfrysk	aan	twäi twäin twoo	träi	fjauwer	fieuw	säks	soogen	oachte	njugen	tjoon
Noardfrysk (Mooring)	iinj ån	tou tuu	trii tra	fjouer	fiiw	seeks	soowen	oocht	nüügen	tiin
Nederdútsk (Westfaalsk)	eein	twei	drai	veier	fief	söss	siewen	acht	niegen	tein
Nederlânsk	een	twee	drie	vier	vijf	zes	zeven	acht	negen	tien
Afrikaansk	een	twee	drie	vier	vyf	ses	sewe	agt	nege	tien
Siuwsk	èène	twèèë	drieë	viere	vuve	zesse	zeuvene	achte	negene	tiene
Limboarchsk	ein	twieë	drei	veer	vief	zes	zeve	ach	neuge	tieën
Lúksemboarchsk	een	zwéi	dräi	fier	fönnef	sechs	siwwe	aachte	néng	zéng
Dútsk	eins	zwei	drei	vier	fünf	sechs	sieben	acht	neun	zehn
Jiddysk	eyns	tsvey	dray	fir	finf	zeks	ziêben	akht	nayn	tsen
Pennsylvaansk (Amish)	eens	zwee	drei	viere	fimfe	sexe	siwwe	achte	neine	zehe
Switserdútsk (Bernsk)	öins	zwöi	dröi	vier	füüf	ssechs	ssiem	åcht	nün	zäh
Sweedsk	en	två	tre	fyra	fem	sex	sju	åtta	nio	tio
Elfdelstersk	ien	tuer	trair	fiuorer	fem	sjäks	sju	åtta	niu	tiu
Deensk	en	to	tre	fire	fem	seks	syv	otte	ni	ti
Skânsk	ein	tvåo	tre	fira	fem	säx säjs	sjuu sjüü	åta	nie	tie
Noarsk (Bokmål)	en	to	tre	fire	fem	seks	syv	åtte	ni	ti
Noarsk (Nynorsk)	ein	tvo	tri	fjore	fem	sex	sjau sju	åtte	nie nio	tie tio
Jamtsk	ein	tvó	trí	fýr' fýre	fæmm	sæks	sjú	átt' átte	ní' níe	tí' tíe
Fêreusk	ein	tveir	tríggir	fýra	fimm	seks	sjey	átta	níggju	tíggju
Yslânsk	einn	tveir	þrír	fjórir	fimm	sex	sjö	átta	níu	tíu
Goatysk †	ains	twai	þreis	fidwor	fimf	saíhs	sibun	ahtau	niun	taíhun

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Crystal, David, The Penguin Dictionary of Language (Second Edition), Londen, 1999 (Penguin), ISBN 0 14 05 14 163.
――, Grote Winkler-Prins Encyclopedie, Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.
Hofstra, T., Oudnoors I, Grins, 1996.
Jung, Ernst F., De Germanen, Baarn, 1993 (Tirion), ISBN 9 05 12 14 405.
Nieuwenhuijsen, P.M., Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894.

Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: Footnotes, Notes en References, op dizze side.