Dom fan Aken
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De Dom fan Aken (Dútsk: Aachener Dom) is in katolike tsjerke yn 'e Dútske stêd Aken. It is de âldste katedraal fan Noard-Europa, dy't boud waard yn opdracht fan keizer Karel de Grutte. Keizer Karel waard hjir nei syn dea yn 814 byset. Yn it tiidrek 936-1531 wie de Paltskapel it plak dêr't tritich keningen en tolve keninginnen kroand waarden. De tsjerke is tsjintwurdich de katedraal fan it yn 1930 oprjochte bisdom Aken. It wie ek it earste Dútske monumint data op 'e list fan it wrâlderfgoed fan UNESCO set waard.
Bouskiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Om 796 hinne bêgûn Karel de Grutte tagelyk mei de bou fan syn paleis mei it bouwen fan 'e Palstkapel. Boumaster wie Odo fan Metz, dy't nei alle gedachten fan Armeensk komôf wie. Model foar de bou stiene Byzantynske bouwurken, lykas de San Vitale yn Ravenna en de lytse Hagia Sophia yn Konstantinopel. It ûntwerp fan 'e kapel wie in oerkoepele achthoekige binnenromte, dy't ommantele waard troch in sechtjinhoekige bûtenmuorre. Op it west slute in oanbou fan twa ferdjippings oan mei oan wjerskanten treptuorren. Wannear't de krekte foltôging fan 'e kapel wie is net wis, mar neffens in hânskrift út 798 wie de kapel doe hast klear en yn it jier 805 wijde paus Leo III de foltôge kapel yn. Wytsings brochten by in ynfal tsjin 'e ein fan 'e 8e iuw in soad skea oan it bouwurk, mar yn 983 folge it herstel.
Keizer Freark I, ek bekend ûnder de namme Barbarossa (Readburd), liet foar it koepelferwulft fan it oktogoon (achthoeke) in keunstsinnige ljochter meitsje, dy't der ek no noch hinget. De kroaningskapel waard mei it hillich ferklearjen fan Karel de Grutte yn 1165 de haadtsjerke fan it Ryk. It omskot fan Karel krige in skryn, dy't yn de kapel in plak krige. Aken waard dêrmei ien fan 'e belangrykste beafeartsplakken fan Europa.
Tusken 1355 en 1414 waard útein set mei de bou fan in nij eastlik koer. Dêrfoar moast it âlde, rjochthoekige koer ôfbrutsen wurde. De bûtenmuorren besteane safolle mooglik út ramen, dy't mei in hichte van 25,5 meter ta de heechste goatyske ramen fan Europa rekkene wurde. De mear as 1000 m² oan glês joech de romte de namme Glashaus (glêzen hûs). It koer hat in ôfmjitting fan 25 meter lang, 13 meter breed en 32 meter heech en hat oerienkomsten mei de Sainte-Chapelle yn Parys. Om it gewicht fan it ferwulft drage te kinnen, moasten by de bou izeren staven yn 'e smelle stiennen muorren tusken de ramen ynboud wurde.
Yn 'e rin fan 'e tiid waarden oan 'e sechtjinhoekige skyl om it oktogoon meardere kapellen oanboud:
- Yn it súdeasten waard, tagelyk mei de bou fan it koer, yn 'e hoeke fan it koer en de sintraalbou de Matthiaskapelle boud. It is de âldste goatyske kapel fan 'e domtsjerke.
- Fuort west fan 'e Matthiaskapelle grinzget de ek goatyske Anna-kapelle. Krekte gegevens oer de bou binne der net, mar der wurdt fan út gien dat de kapel yn 'e midden fan 'e 15e iuw boud waard.
- Op it suden fan 'e súdlike treptoer waard yn 1357 de oarspronklik ek goatyske Ungarnkapelle oanboud, dy't troch kening Loadewyk I fan Hongarije mooglik makke waard. Nei't de stream Hongaarske pylgers opdrûge en der sadwaande minder jild foar it ûnderhâld kaam, rekke de kapel yn ferfal. By de grutte stedsbrân fan Aken yn 1656 rekke ek it dak fan 'e kapel skansearre. Yn 'e 18e iuw folge de ôfbraak fan 'de goatyske kapel en fûn nijbou yn barokke styl plak.
- Oan 'e noardkant fan it westwurk ûntstie yn 'e 15e iuw de Nikolaus- und Michaelskapelle.
- Noardeast fan 'e sintraalbou stiet de Karl- und Hubertuskapelle.
- Oare kapellen binne de Allerseelenkapelle en de Allerheiligenkapelle, dêr't sûnt 1955 ferstoarne biskoppen en hulpbiskoppen fan it bisdom yn byset wurde.
- Ek yn 'e kleastergong en oan 'e foarhôf binne kapellen, dy't by it kompleks hearre.
-
Detail Annakapel -
Matthiaskapel -
Ungarnkapelle -
Nikolaus- und Michaelskapelle -
Karl- und Hubertuskapelle
It oarspronklike tintedak op it oktogoan waard nei in brân yn 1664 troch de hjoeddeiske koepel mei fâlden ferfongen. Nei 1945 waard de kriichsskea oan 'e tsjerke wer ferholpen. Yn 1978 wie de domtsjerke ien fan 'e earste monuminten op 'e list fan it UNESCO-wrâlderfskip.
Ynterieur
[bewurkje seksje | boarne bewurkje].jpg)
Net it hiele ynterieur bleau troch de iuwen hinne bewarre. Guon foarwurpen waarden ferkocht, oare keunstwurken gyngen ferlern by de Frânske besetting fan it Rynlân yn it begjin fan 'e 19e iuw of by bombardeminten yn 'e Twadde Wrâldkriich.
Wolvinne
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Yn 'e foarhal stiet in byld fan 'e brûnzen wolvinne, oaren miene in bear, dy't út 'e Romeinske tiid datearre wurdt. Neffens it lêste ûndersyk foarme de wolvinne in diel fan in jachtgroep út de Hellenistyske tiid (3e iuw foar Kristus). At it in wolvinne is soe it byld symboal stean kinne foar Karel's stribjen om mei de stifting fan in nij ymperium it âlde Romeinske wrâldryk fuort te setten. De wolvinne ferwiist yn dat gefal nei de leginde fan Romulus en Remus as mytyske stifters fan Rome.
Pynappel
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Foar de wolvinne oer stiet yn 'e foarhal in mei sokkel 91 sintimeter hege brûnzen pynappel. De âldens fan it brûnzen wurk is in striidkwestje, mar wurdt rûsd tusken de 3e oant 10e iuw nei Kristus. De sokkel is Ottoansk en hat in skreane ynskripsje, dy't ferwiisd nei de Mesopotaanske rivieren, de Tigris en de Euphraat. It soe wêze kinne dat de pynappel yn 'e Karolingyske tiid in fontein west hat yn it atrium foar it westwurk fan 'e Paltskapel.
Antike pylders
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn 'e kapel liet Karel de Grutte net dragende Italjaanske pylders út de antike tiid opstelle. Paus Hadrianus I joech Karel yn 786-787 tastimming om it antike boumaterjaal út Rome en Ravenna wei te heljen. Yn 'e simmer fan 1794 rôve it doetiidske Frânske bestjoer de antike pylders út de tsjerke om se nei Parys te bringen. Yn 1815 kamen dêrfan in tal, foar in part skeinde, pylders werom. Oare weardefolle pylders bleaune yn it Louvre. Ek in tal kapitelen fan carrara-marmer kamen net werom en bleaune yn Parys.
Brûnzen karolingyske keunstwurken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Foar de kapel waarden tal fan brûnzen foarwurpen getten yn in jitterij op it Akener Paltshôf (no: Katschhof). De beide doarren fan 'e foarhal, dy't mei syn twaën sûnt de 14e iuw as Wolfstür oantsjut wurde, waarden om it jier 800 hinne yn Aken getten. Dizze Wolfstür siet oarspronklik yn 'e sechtjinhoekige skyl om it oktogoan. Eltse fleugel is yn acht rjochthoeken ferdield, wêrfan't de fjilden in sierlike list hawwe. De beide doarknoppen hawwe de foarm fan liuwekoppen. Njonken de Wolfstür bleaune noch twa lytsere brûnzen doarren út de karolingyske tiid bewarre, dy't by 'e yngong fan it oktogoan nei de Hubertuskapelle en de Annakapelle te finen binne. Ek in achttal brûnzen hekken yn 'e iepeningen fan 'e galerij nei de binnenromte fan it oktogoan ta datearje út de Karolingyske tiid. Yn 'e Frankse tiid waarden de hekken fan harren plak helle, mar se bleaune yn Aken en krigen letter wer in plak yn 'e tsjerke.
De keningstroan
[bewurkje seksje | boarne bewurkje].jpg)
Yn it westlike travee fan 'e galerij yn 'e boppeferdjipping foar it koer oer stiet de keningstroan. De troan wie foarhinne ôfset mei read en grien porfier, mar is tsjintwurdich in ienfâldige moarmeren stoel, dy't nei alle gedachten fan spolia út de Hillich-Grêftsjerke fan Jeruzalim gearstald waard. Achter de troan sit in romte, dy't wierskynlik bedoeld wie om reliken yn te bewarjen. Op dy troan sieten tusken 936 en 1531 nei harren salving en kroaning by it haadalter tritich keningen en tolve keninginnen. Al dy tiid hat de troan op itselde plak stien en ek is der yn 'e rin fan 'e iuwen nea wat oan 'e troan feroare.
Ambo
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Tusken 1002 en 1014 liet Hindrik II in ambo foar de kapel meitsje. It is ien fan 'e meast pronkske skatten fan Ottoanske keunst. De iken kânsel is û.o. belein mei stikken agaat, ealstienen, saken út de antike tiid, koperreliëfs mei foarstellings fan 'e evangelisten en 6e-iuwske ivoaren reliëfs. Nei't it nije koer yn 1414 foltôge wie, waard de ambo út it oktogoan helle en nei de súdkant fan it earste koertravee ferhûze. De houten opgong waard yn 1782 tafoege. Op heechtiidsdagen wurdt de kânsel ek hjoeddedei noch brûkt.
Pala d'Oro
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It Pala d'Oro, it antependium fan it heechalter, waard om 1020 hinne makke. It is dekorearre mei santjin gouden reliëfs mei yn it sintrum Kristus de Ferlosser yn in mandorla flankearre troch Marije en de aartsingel Michael. Yn 'e medaillons binne de symboalen fan 'e fjouwer evangelisten werjûn. De oare reliëfs stelle foarstellings út it libben fan Kristus foar en kinne fan lofts nei rjochts lêzen wurde. De gouden altertafel foarme yn 'e lette 15e iuw tegearre mei tolve reliëfs fan 'e apostelen (no yn 'e domskat) en keunstwurken oer it libben fan Marije in grut alterkompleks, dat pas yn 1794, doe't de Frânsen troepen tichterby kamen, ûntmantele waard.
Barbarossa-ljochter
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De ljochter fan Barbarossa hinget likernôch fjouwer meter boppe de flier fan 'e koepel fan it oktogoan. It hat in trochsnit fan 4,16 meter en symbolisearret mei syn krâns en de acht grutte en acht lytse toereftige lantearns de stedsmuorre fan it Himelske Jeruzalim. De tusken 1165 en 1170 makke ljochter waard skonken troch keizer Freark I en syn frou Beatrix fan Boergonje. In restauraasje fan 'e ljochter yn oktober 1998 koste 875.000 DM. Mei heechfeesten wurde de 48 kearsen fan 'e ljochter oanstutsen.
Marienschrein
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De skryn fan Marije is in relikwarium út 1220 en waard yn 1239 ynwijd. Tegearre mei de saneamde Karlschrein heart it ta de belangrykste keunstwurken fan goudsmeikeunst. Stylistysk wurdt de skryn yn 'e oergongsperioade fan romaanske nei goatyske keunst oardene. Yn 'e skryn wurde de muldoek fan Jezus, in stik klean dat Marije droegen hawwe soe en in stik tekstyl dat by de ûnthalzing fan Jehannes de Doper brûkt waard, bewarre. De ynhâld wurdt ienris yn 'e sân jier oan pylgers toant, in tradysje dy't sûnt de pest yn 1349 yn Aken yn stân holden wurdt. Oant de 19e iuw waard ek it Nole me tangere-kistje (oersetting: 'reitsje my net oan'), in fersulvere kistke mei in mysterieuze ynhâld, yn 'e skryn bewarre. In ferhaal dat in pryster yn Aken it kistke út nijsgjirrigens iepene en fuortendaliks blyn waard makke it mystearje noch folle grutter. De ynhâld waard bekend doe't keizerin Joséphine de stêd besocht en it kistke oerhandige krige fan 'e biskop fan Aken, dy't har, lykas doe wizânsje wie, de reliken fan Aken sjen litte woe. Op it stuit fan oerhandiging foel it slot lykwols iepen. De keizerin, dy't op 'e hichte wie mei it ferhaal fan 'e blyn wurden geastlike, rekke troch it iepen fallen fan it kistje alhiel oerémis. Wol is sûnt bekend dat yn it kistje stikjes tekstyl bewarre wurde.
Karlschrein
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]_im_Dom_zu_Aachen.jpg)
Yn 1215 waard de Karelskryn troch Akener goudsmeden foltôge. Dêr wie opdracht foar jûn troch kening Freark II, nei't syn pake Freark I earder al de oerbliuwsels fan Karel de Grutte yn it jier dat dy hillich ferklearre waard opgrave litten hie om se te ferearen. Freark II brocht op 27 july 1215 Karel's oerbliuwsels persoanlik oer en slute sels de skryn. De skryn hat de foarm fan in basilyk en is oan de foarkant fersierd mei reliëfs fan Kristus, Karel de Grutte, paus Leo III en aartsbiskop Tupin fan Reims. De achterkant hat reliëfs fan Marije mei it bern Jezus en oan 'e beide lingtekanten keningen fan it Hillige Roomske Ryk dy't Karel de Grutte opfolgen.
Strahlenkranzmadonna
[bewurkje seksje | boarne bewurkje].jpg)
De iken dûbele Madonna mei in krâns fan strielen fan 2,85 meter by 2,23 meter waard yn 1524 troch Jan van Steffeswert út Maastricht makke en hinget sûnt yn 'e apsis fan it goatyske koer.
De domskat
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De skat fan 'e tsjerke heart by de meast yndrukwekkende tsjerkeskatten fan 'e wrâld. Yn 1978 waard de skat tegearre mei de tsjerke op 'e list fan it UNESCO-wrâlderfgoed opnommen. De skat bestrykt in tiidrek fan 'e let-antike oant de Nije Tiid. In part fan 'e skat wurdt tsjintwurdich yn 'e yn 1995 op 'e nij ynrjochte romten oan 'e kleastergong útstald en bestiet út goudsmidkeunst, ivoaren keunstwurken, manuskripten, tekstyl en tsjerklike klaaiing. Njonken dy saken bestiet de skat ek út de keunstwurken dy't yn 'e tsjerke stean of hingje.
Guon saken wurde ek by spesjale gelegenheden noch liturgysk brûkt, lykas it Ottoanske Lotharkreuz, it ek Ottoanske gouden boekomslach of de wapenkist fan Richard fan Cornwall, dy't by de Akener beafeart (Aachener Heiligtumsfahrt) brûkt wurdt. Mei de útrikking fan 'e Ynternasjonale Karelspriis, dy't op Himelfeartsdei plak fynt, wurdt foarôfgeande oan 'e sermoanje yn it riedshûs by de misse yn 'e tsjerke de Karelsbúste opsteld.
-
Lotharkrús. -
Karelsbúste. -
Trije-tuorren-reliquarium. -
Tsjerke-tekstyl. -
Liuthar-evangeelje. -
Kroan fan Margareta fan York. -
Madonna (1280).
.jpg)
Sêge
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Doe't by de bou fan 'e dom it jild oprekke, woe de duvel wol in handsje helpe. Foar de sinten woe hy lykwols wol wat werom ha en dêrom easke de duvel de earste siel op dy't de nije tsjerke yngyng. Fansels rekkene de duvel der grif op dat dy persoan de biskop wêze soe. Mar de ynwenners fan Aken wiene ek net fan juster en hellen in fyt út mei de duvel. Hja tochten: as wy no ris in wolf as earste de tsjerke ynjeie, dan kin de duvel de siel fan dat bist krije. En sa barde it. Doe't de duvel der achter kaam dat de lju him te fiter hiene, waard hy poerlilk. Jammerjend en skriemend kaam er de tsjerke út en hy sloech de doar sa hurd ticht, dat hy dêrby de tûme ferlear. Dy tûme kin men tsjintwurdich noch jimmeroan fiele yn in gat fan it ornamint fan 'e rjochter liuw op 'e brûnzen foardoarren.[1][2]
Keppeling om utens
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]- (ned) Side Akener domtsjerke
- (ned) Side Route-Charlemagne.eu
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Dizze side is alhiel of foar in part in oersetting fan 'e Dútske Wikipedyside; sjoch foar de bewurkingsskiednis: [1]
|
