Israeliten
Dizze side giet oer it folk út de Aldheid. Foar de boargers fan de hjoeddeistige steat Israel, sjoch: Israeliërs.
De Israeliten (Hebriuwsk: בְּנֵי יִשְׂרָאֵל, Bənēy Yīsrāʾēl, "bern fan Israel") wiene in groep Semitysktalige stammen yn it Midden-Easten, dy't yn in part fan Kanaän wennen.
In folk mei de namme Israel waard foar it earst neamd yn de Stêle fan Merenptah fan it Alde Egypte fan om likernôch 1200 f.Kr. hinne. Hja en harren kultuer wie in ôfspjalting fan in grutter Kanaânitysk folk en kultuer troch de ûntwikkeling fan in ûnderskate monolatristyske en letter monoteïstysk leauwe basearre op harren god Yahweh. Hja sprutsen in argayske foarm fan Hebriuwsk, dat in regionale foarm fan de Kanaänityske taal wie, en dat hjoed-de-dei oantsjut wurdt as Bibelsk Hebriuwsk.
Neffens de Bibel binne de Israeliten de ôfstammelingen fan harren aartsfaar Jakob. Nei in ûnbidige drûchte ferfearen Jakob en syn tolve soannen nei Egypte, dêr't se stadichoan de tolve stammen fan Israel foarmen. De Israelliten waarden troch Mozes út de slavernij yn Egypte wei holpen en werom nei Kanaän brocht. Hja oermasteren Kanaän ûnder it liederskip fan Jozua. Letter foarmen der twa Israelityske keninkriken: Israel en Juda. Neffens de Bibel binne se it resultaat fan it opspjalten fan it eardere Feriene Keninkryk Israel. It keninkryk Israel, mei haadstêd Samaria foel oan it Assyryske Ryk om 720 f.Kr. hinne, wylst it keninkryk Juda, mei haadstêd Jeruzalim, troch it Babyloanyske Ryk yn 589 f.Kr. ferneatige waard.
De Joaden en Samaritanen binne de ôfstammelingen fan de âlde Israeliten. De Joaden tinke dat se fan de stammen fan Juda, Benjamin en Levy ôfstamje, om't de noardlike tsien stammen ferlern rekke wiene nei de Assyryske oermastering. De Samaritanen tinke dat se fan de stammen fan Efraïm en Manasse ôfstamje.
Etymology[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De namme Israel ferskynde foar it earst yn net-bibelske boarnen om 1209 f.Kr. hinne yn in ynskripsje fan de Egyptyske farao Merenptah. De ynskripsje is koart en neamt: "Israel is ferwoastge en hat gjin sied". De ynskripsje ferwiist nei in folk, net nei in persoan of in steat.
Yn de Hebriuwske Bibel komt Israel foar it earste foar yn Genesis 32:29 doe't Jakob mei in ingel wraksele en oerwûn. Jakob waard dêrnei "Israel" neamd. De namme Israel yn de tekst soe ôfkomme fan yisra, "oerhearskje/triomfearje" of "wrakselje", en El (god). Lykwols hjoeddeistige saakundigen oppenearje dat El it ûnderwerp is: "El oerwint/wrakselet" fan sarar (שָׂרַר) "oerhearskje" (besibbe mei sar (שַׂר) "hearsker") en it Akkadyske šarru "hearsker/kening", dy't besibbe is oan de woartel sara (שׂרה) "focht, stribbe".
Yn de Hebriuwske Bibel is it begryp "Israeliten" tagelyk brûkt mei it begryp "Tolve stammen fan Israel". Nettsjinsteande dat binne de begripen "Hebreeërs" en "Joaden" net tagelyk brûkt mei "Israeliten". Israeliten (B'nei Yisrael) ferwiist nei it folk dy't neffens de Hebriuwske Bibel as de streekrjochte ôfstammelingen fan harren aartsfaar Jakob, letter Israel neamd, wiene, ynklusyf dyjingen dy't harren bekearden ta it leauwen yn de nasjonale god fan Israel, Jahweh. "Hebreeërs" (Ivrim) binne dêrfoaroer oantsjut as de streekrjochte foarfaars fan de Israeliten dy't harren nei wenjen setten yn it lân Kanaän, de Israeliten sels en harren hjoeddeistige neikommelingen de Joaden en de Samaritanen. "Joaden" (Yehudim) binne oantsjut as de neikommelingen fan de Israeliten dy't fan it keninkryk Juda, de súdlike stammen, ôfstammen allyk de Israeliten fan it keninkryk Israel dy't nei Juda flechten nei de Assyryske oermastering fan de noardlike stammen.
Israeliten yn de Bibel[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It ferhaal fan de Israeliten sette útein doe't Abraham de tasizzing krige fan Jahweh dat hy en syn neiteam it lân Kanaân krije soe (Genesis 11:32 - 12:3). Abraham syn pakesizzer Jakob waard ta Israel omneamd nei in geheimsinnich foarfal dêr't er mei in ingel wraksele. Jakob syn tolve soannen waarden de foarfaars fan de tolve stammen, mei de útsûndering fan Joazef, dy syn twa soannen Manasse en Efraïm de foarfaars fan twa stammen waarden (Genesis 48).
The memmen fan Jakob syn soannen wiene:
- Léa: Rûben, Simeon, Levy, Juda, Issaskar, Sebûlun
- Rachel: Joazef (Efraïm aen Manasse), Benjamin
- Bilha (slavinne fan Rachel): Dan, Naftaly
- Silpa (slavinne fan Lea): Gad, Azer (Genesis 35:22–26)
Jakob en syn soannen moasten by in hongersneed nei Egypte flechtsje. Joazef wie dêr doe al. Hy waard troch syn bruorren as slaaf ferkocht doe't er jong wie. Doe't se yn Egypte oankamen bestiene harren famylje út 70 persoanen. Nei fjouwer generaasjes wiene de Israeliten útwoeksen ta 600.000 manlju dy't fjochtree wiene. De farao fan Egypte krige noed oer harren oantal en makke harren ynearsten as slaaf en hjitte letter de dea fan alle Hebriuwske manlju. In frommes fan de stamme fan Levy ferstoppe har poppe yn in koer en liet him de rivier de Nyl ôffarre. De poppe waard Mosheh as Mozes neamd troch it Egyptyske frommes dy't him fûn. Om't er in Hebriuwske poppe wie mocht er troch in Hebriuwsk frommes grutbrocht wurde. Syn mem bea dat oan en doe waarden mem en soan fannijs feriene.
Doe't er fjirtich jier âld wie die er in Egyptner dea, nei't er sjoen hie doe't dy in Hebreeër deadie. Doe flechte er nei de Sinaïwoastyn dêr't er oannommen waard troch de Midjaniten en doe boaske er Sippora, dochter fan de Midjanityske preester Jetro. Doe't Mozes tachtich jier wie hoede er in keppel skiep en seach er in boskje baarnen. Doe waard er troch de God fan Israel rôpen en makke syn namme, Jahweh oan him bekend. Hy hjitte Mozes nei farao ta te gean en bring it folk fan Israel út Egypte wei. Mozes gie werom nei Egypte en frege farao de Hebriuwske slaven frij te litten, mar dy wegere dat. Doe sloech Jahweh ta en joech de Egyptners in searje pleagen en katastrofen. Dêrnei joech de farao ta en hjitte alle Hebreeërs út Egypte wei te gean. Mozes late de Israeliten nei de Reade See, dochs de farao feroare fan gedachten en efterfolge harren om harren allegear dea te dwaan. Farao en syn troepen kamen se foar de Reade See temjitte en besocht harren de see yn te driuwen dêr't se dan fersûpe soene.
Jahweh liet de see iepenje om de Hebreeërs trochgong te jaan nei it Sinaï-skiereilân. Nei't de Israeliten de helte fan de see foarby wiene liet Jahweh de see wer tichtgean, dêr't it efterfolgjende Egyptyske leger doe yn fersûpte. Yn de woastyn, dêr't de Israeliten fjirtich jier omtôgje soene, fersoarge Jahweh harren fan iten troch middel fan manna, en late harren troch in wolk, dy't nachts ta in fjoerwolk feroare oant se by de berch Sinaï oankamen. Dêr spruts Jahweh de Tsien Geboaden oan de Israeliten.
Doe't Mozes fan de berch delkaam kamen de Israeliten oerien it keazen folk fan Jahweh te wêzen en folgje de wetten fan de Torah. De Ark fan it Ferbûn waard boud, dêr't it tablet fan de Tsien Geboaden yn oanbrocht waard en waard pleatst yn de Tabernakel, it Hûs fan God. Dêrnei liet Mozes spionnen it lân Kanaän bespionearje sat de Israeliten it lân oermasterje koene. De Israeliten wegeren kriich te fieren en Jahweh feroardiele dy gânse generaasje, mei Mozes ynbegrepen, ta ferballing en ferstjerren yn de Sinaïwoastyn. Hja mochten Kanaän net mear yn.
De nije generaasje, laat troch Jozua nei de dea fan Mozes falt Kanaän yn en nimt it lân yn dy't troch Yahweh foar Abraham en syn neiteam ornearre waard. It lân waard foar de beskate stammen oanwiisd troch middel fan in lotterij. Ynearsten waaren de Israeliten bestjoerd troch rjochters dêr't de Israeliten ûnder yn in tiid fan frede libben. Dêrnei fregen se om in kening dy't se fan yahweh krigen yn de persoan fan Saul. David, de jongste soan fan Isaï fan Betlehim soe Saul opfolgje. Under David bouden de Israeliten in machtich feriene keninkryk op. Under syn soan Salomo waard de Earste Timpel yn Jeruzalim boud, dêr't se it 400 jier âlde materiaal fan de Tabernakel by brûkten. Nei de dea fan Salomo, ûnder it bestjoer fan syn soan Rechabeäm waard it keninkryk yn twaen spjalte.
Neffens de Bibel wiene de keningen fan it noardlike keninkryk Israel almeast kwea yn de eagen fan God om't se it oanbidden fan oare goaden ta lieten ynstee fan allinnich Yahweh oan te bidden. Hy waard sa brûkel en liet oare folken harren oermasterje en ferspriede tusken de folken fan de wrâld. Frjemde machten waarden de hearskers oer harren lân. Yn it súdlike keninkryk Juda wiene guon keningen goed dy't foar it allinnich fan Jahweh oanbidden wiene. In soad oare keningen wiene lykwols ek ferkeard en lieten it oanbidden fan oare goaden ta., sels yn de Timpel. Jahweh liet harren dêrnei nei Babylon ferbalje, harren lân waard leech en ferlitten en de Timpel waard ferwoastge.
Nettsjinsteande dat fergeat Jahweh syn folk net en liet Syrus, kening fan Perzje, harren werom fan ballingskip stjoere. De Israeliten mochten werom nei it stamlân fan Juda en Benjamin en de Timpel waard fannijs opboud.
Histoaryske Israeliten[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Besykjen om de Bibelske Israeliten troch argeology te efterheljen smieten neat op en binne foar it grutste part ferlitten. In soad histoarisy binne fan betinken dat it om in nasjonale myte giet. Guon binne fan betinken dat in lytse nust Egyptners harren by de iere Israeliten tafoege hawwe, dêr't it ferhaal fan de Uttocht út Egypte weikomt.
Argeologysk ûndersyk hat sjen litten dat de Israeliten en harren kultuer Kanaän net mei kriichsfiering oernommen hawwe, mar in ôfspjalting binne fan de lânseigen Kanaänityske folken dy't de súdlike Levant en Syrje befolken. Harren leauwe feroare stadichoan fan it Kanaänitysk polyteïsme ta in monolatristyske en letter monoteïstysk leauwe. It útgroeien fan it Kanaänitysk polyteïstysk leauwe ta in monolatristysk leauwe basearre op Jahweh wurdt Jahwisme neamd, in leauwe yn it bestean fan in soad goaden en goadinnen fan it Kanaänitysk panteon, mar mei in algeduerigen oanbidden fan ien god, Jahweh. Jahweh wie nei alle gedachten de namme fan de Edomityske of Midjanityske godheid. Mank mei it útoefenjen fan beskate kultussen, ûntstie sa stadichoan in ûnderskate Israelyske etnyske groep. It omfoarmjen ta it op Jahweh basearre monolatristysk leauwe ta it monoteïstysk leauwe en it fersmiten fan it oanbidden fan oare goaden makke it ûnderskaat tusken de Israeliten en harren Kanaänityske sibben noch grutter. Nettsjinsteande dat holden de Israeliten guon kulturele aspekten gemien mei oare Kanaäniten sa as it brûken fan ien fan de Kanaänityske dialekten, it Hebriuwsk, dat hjoed-de-dei de iennige oerlibjende fariant fan dy taalgroep is.
Earste ferskining[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De namme Israel komt foar it earst foar om 1209 f.Kr. hinne op de Stêle fan Merenptah, in stêle fan de farao Merenptah op de ein fan de lette brûnstiid en it begjin fan wat skiedkundigen neame Izertiid I. Ta tsjinstelling fan de stêden neamd dêrop (Asjeklon, Gezer en Jenoam) dy't mei in topografyske markearring skreaun binne, is Israel skreaun mei in hiëroglyph dy't oanjout dat it om in ferwizing nei in folksgroep gie dy't him in it midden fan Palestina yn de hichten fan Samaria tahâldt.
Oarsprong[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De Israeliten komme mooglik fan ferskate Kanaänityske groepen, besteande út nomaden en earmoedigen fan de woltierigere Kanaänityske stedsteaten dy't harren lok besochten te sykjen yn de hegere geaen. Ferskate ûnderskate etnyske groepen nomaden, lykas de [[Habirû] en Sjasû, dy't yn Egyptyske teksten foarkomme as wenjend yn Edom en Kanaän binne mooglik besibbe oan de lettere Israeliten. It wurd "Habarû" en "Hebreeër" binne mooglik besibbe oaninoar. De Israeliten hawwe nei alle gedachten harren oarsprong yn Kanaän, net yn Egypte alhoewol't der in lytse migraasje út Egypte wei nei Kanaän mooglik west hie. Dêr komt it ferhaal út bibelboek Exodus wei. Wat kultuer en taal oanbelange hiene de Israeliten in soad gemien mei oare Kanaänityske folken. Sa komt it Paleo-Hebriuwsk skrift sterk oerien mei it Fenisysk skrift. De etnyske gearstalling wie lyk oan dy fan Ammon, Edom en Moab, mei Habarû en Sjasû ynbegrepen. De Israeliten waard in groep mei etnyske en religieuze eleminten. Yn it âlde Midden-Easten hie eltse stamme syn eigen religy, dus ek de Israeliten. Religy wie likefolle besibbe oan etnisiteit as oan spiritualiteit. Foar de Israeliten waard Jahweh de nasjonale god, dêr't se fan leauden dat se in spesjaal ferbûn mei hiene. Dy ûnderskate etnyske identiteit waard fersterke troch harren konflikten mei buorfolken lykas de Filistinen.
De oarspron fan de god Jahweh is net wis, om't de earste Israeliten de Kanaänityske god El as harren nasjonale god oanbidden, om him letter mei Jahweh te ferfangen. Der wurdt wol spekulearre dat de kultus fan Jahweh nei Israel broct waard troch in groep Kanaänityske slaven dy't fan Egypte flechten en letter mei de Israeliten feriene.
Yn de folgjende twahûndert jier, it tiidrek fan Izertiid I, it tal doarpen yn de hegere geaen woeks fan 25 ta mear as 300 en de befolking ferdûbele ta likernôch 40.000
Keninkriken[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Neffens de Hebriuwske Bibel ferienen ferskate stammen fan Israel yn de tsiende iuw f.Kr. ta in feriene keninkryk Israel, earst ûnder Saul en letter ûnder David. Nei de dea fan David, kaam syn soan Salomo op 'e troan en hearske oant syn dea ta. Dêrnei waard it keninkryk opspjalte yn it keninkryk Israel en it keninkryk Juda. De historisiteit fan it feriene keninkryk wurdt troch bibelske histoarisy bestriden. Bibelske maksimalisten en sintristen, lykas Kenneth Kitchen, William G. Dever, Amihai Mazar, Baruch Halpern en oaren, binne fan betinken dat de bibelske ferzje min of mear in wierheid befettet, wylst bibelske minimalisten, lykas Israel Finkelstein, Ze'ev Herzog, Thomas L. Thompson en oaren tinke dat de keninkriken Israel en Juda harren as selsstannige steaten ûntjoegen en dêr nea in feriene keninkryk bestie. Fan om 850 f.Kr. hinne ôf binne in searje ynskripsjes it bewiis fan in keninkryk dy't troch syn buorfolken ferwiisd wurdt as it "Hûs fan David"
Histoarisy en argeologen binne it iens dat in keninkryk Israel bestie om likernôch 900 f.kr. hinne en dat der in keninkryk Juda om likernôch 700 f.Kr. hinne bestie. It keninkryk Israel waard om 720 f.Kr. hinne ferneatige en oermastere troch it Nij-Assyryske Ryk. It keninkryk Juda waard earst in fazalsteat fan it Nij-Assyryske Ryk en dêrnei fan it Nij-Babyloanyske Ryk. In rebûlje tsjin de Babyloanjers late ta de ferneatiging fan Juda troch kening Nebûkadnêzer en waard folge troch de Babyloanyske Ballingskip. De Earste Timpel rekke dêrby ferwoastge.
Lettere ûntjouwings[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Nei de fal fan Babylon oan it Perzyske Achmenidyske Ryk ûnder Syrus de Grutte yn 539 f.Kr. mochten de Joaden, dy't ûnder de Babyloanjers weifierd waarden, weromkeare nei Juda. Dêr mochten se in fasalsteat ûnder Perzysk bestjoer bestjoere. De Twadde Timpel wie yn 516 f.Kr. ree ûnder de hearskippij fan kening Darius de Grutte.
Yn dy snuorje ûntjoegen de Samaritanen harren as in etnyske en religieuze mienskip yn de krite om Samaria. Harren timpel wie op de berch Gerizm. De measte histoarisy leauwe dat de Samaritanen in minging fan Israeliten mei oare oerwûne befolkingsgroepen dy't troch de Assyrjers dêre fêstige waarden.
De begripen "Joaden" en "Samaritanen" ferfongen it begryp "bern fan Israel" as de ornaris brûkte etnonym fan elste mienskip. De Grykske term Ioudaios ("Joad") waard ynearsten ornearre foar leden fan de stamme fan Juda of it keninkryk Juda. De etnonym fan de Samaritanen komt fan de krite Samaria.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
Dizze side is alhiel as foar in part in oersetting fan de Ingelsktalige wikipedyside; foar boarnen en de bewurkingsside sjoch op en:Israelites |