Hagia Sofia (Istanbûl)
| Hagia Sofia
Ἁγία Σοφία / Ayasofya | ||
| bouwurk | ||
| ||
| lokaasje | ||
| lân |  Turkije
| |
| plak | Istanbûl | |
| adres | Cankurtaran, Ayasofya Meydanı | |
| koördinaten | 41°0'N 28°48'E | |
| bysûnderheden | ||
| type bouwurk | oarspronklik tsjerke, hjoed-de-dei moskee en museum | |
| boujier | 532-537 | |
| boustyl | Byzantynske arsjitektuer | |
| offisjele webside | ||
| Side museum | ||
| kaart | ||
  | ||
De Hagia Sofia of de Aya Sofia (Gryksk: Ἁγία Σοφία, "Hillige Wiisheid"; Latynsk: Sancta Sophia of Sancta Sapientia; Turksk: Ayasofya) is in eardere eastersk-otterdokse basilika yn it Europeeske diel fan Istanbûl, Turkije. It wie sûnt de wijing yn 360 de katedraal fan Konstantinopel. Tusken 1204 en 1261 wie it de katedraal fan it Latynske Ryk. Dêrnei krige it wer in otterdokse funksje oant de stêd yn 1453 troch sultan Mehmet II ferovere waard, dy't de katedraal op 23 maaie 1453 yn in moskee feroare. It bleau in moskee oant 1934, doe't it gebou ûnder Mustafa Kemal Atatürk sekularisearre waard. Sûnt dy tiid wie de Hagia Sofia in museum (Ayasofya Müzesi).
Under lieding fan presidint Recep Tayyip Erdogan stribbe it Turkske regear der nei om fan it museum wer in moskee te meitjsen, in lot dat ek in oantal oare wichtige Byzantynske tsjerken yn Turkije te wachtsjen stie. De plannen laten ta ferset fan UNESCO, de kulturele wrâld en de Turkske opposysje tsjin de kulturele taëigening, mar yn 2020 naam de Turkske Hege Ried nei in lange striid it beslút dat it gebou wer in moskee wurde mocht. Sûnt dat jier is de Hagia Sopfia wer in moskee.
Yn 2023 warskôgen keunsthistoarisy dat de steat fan ûnderhâld min is en de koepel fan it gebou by de earste ierdskodding driget yn te stoarten.[1]
De Hagia Sofia is benammen bekend om de ûnbidich grutte koepel en wurdt beskôge as ien fan 'e moaiste foarbylden fan Byzantynske tsjerke-arsjitektuer. De koepel hie in oarspronklike trochsneed fan 33 meter en is ek tsjintwurdich noch altiten de grutste troch mar fjouwer draachpunten droegen koepel yn 'e skiednis fan 'e arsjitektuer. De Hagia Sofia wurdt ek wol it achtste wrâldwûnder neamd.
De bou fan 'e Hagia Sofia hat de ûntwikkeling fan 'e arsjitektuer beynfloede en hast 1000 jier lang wie it de grutste katedraal fan 'e wrâld. De tsjerke rekke dy titel kwyt mei de foltôging fan 'e katedraal fan Sevilla yn 1520. Sûnt 641 waard de katedraal brûkt as kroaningstsjerke fan 'e Byzantynske keizers. As katedraal fan it Oekumenyske Patriarchaat fan Konstantinopel en it plak fan tal fan wichtige eveneminten yn 'e skiednis spilet de tsjerke in grutte rol yn 'e skiednis fan it Byzantynske Ryk. Foar in soad otterdokse kristenen jildt de tsjerke ek hjoed-de-dei noch altiten as it grutste hillichdom.
It ûntwerp fan 'e katedraal is fan Isidore fan Miletus, in fisikus, en Antemius fan Tralles, in wiskundige. De tsjerke besiet in tige rike samling fan reliken en hie in sulveren ikonostaze fan wol 15 meter heech.
Nei de oermastering fan Konstantinopel waard de katedraal feroare yn 'e haadmoskee fan 'e stêd en dat soe hast 500 jier sa bliuwe. De Hagia Sofia hie grutte ynfloed op 'e ûntwikkeling fan de Ottomaanske boukeunst en stie model foar de grutte ymperiale moskeeën lykas de Blauwe- en de Süleymaniye-moskee.
Foargongers
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De earste tsjerke op it plak waard op 15 febrewaris yn it jier 360 yn gebrûk nommen. De tsjerke waard fuort by it gebiet boud dêr't de bou fan it keizerlike paleis wie.
Earder wie de Hagia Irene ("Hillig Frede") al foltôge en dy tsjerke tsjinne as de katedraal oant de nije grutte tsjerke oplevere waard. Beide tsjerken wiene de haadtsjerken fan it Byzantynske Ryk. De Hagia Sofia waard op 15 febrewaris 360 ynwijd troch de ariaanske biskop Eudoksius fan Antiochje. Keizer Teodosius I droech yn 380 de katedraal oer oan 'e otterdokse tsjerke en yntrodusearre dêr Gregoarius fan Nazianze, dy't al gau ta de metropolyt fan Konstantinopel keazen waard. Doe't de patriarch fan Konstantinopel Jehannes Krysostomos yn konflikt rekke mei keizerin Aelia Eudoksia en op 20 juny 404 ferballe waard, ûnstie der reboelje en baarnde de earste tsjerke foar it measte ôf.
Teodosius II joech opdracht om op it plak in twadde tsjerke te bouwen, dy't op 10 oktober 415 ynwijd waard. De basilika hie in houten plafond en wie boud troch de arsjitekt Rufinus. By de Opskuor fan Nika baarnde de tsjerke op 13 jannewaris 532 oant op de fûneminten ôf. Yn 1936 waard by opgravings de ruïnes fan dy twadde katedraal ûntdutsen.
- De resten fan de twadde Hagia Sofia
-
-
-
-
-
Bou fan de Hagia Sofia
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Op 23 febrewaris 532 besluet keizer Justinianus I om op it plak fan 'e twa tsjerken in folle gruttere basilika te bouwen. Hy socht foar dat doel as arsjitekten de fisikus Isidore fan Miletus en de wiskundige Antemius fan Tralles út. It boumaterjaal foar de te bouwen katedraal liet de keizer út Grikelân, Efeze, Egypte en Syrje komme en mear as 10.000 minsken wurken oan it projekt. Op 27 desimber 537 waard de tsjerke mei in grutte plechtichheid yn gebrûk nommen. De ferneamde mozaïken yn 'e tsjerke binne lykwols ûnder it bewâld fan keizer Justinianus II (565–578) foltôge.
De ierdskoddings fan augustus 553 en desimber 557 feroarsaken grutte skuorren yn 'e haadkoepel. Op 7 maaie 558 stoarte de hiele koepel by in ierdskodding yn. De ramp brocht grutte skea oan 'e tsjerke en de keizer joech fuortendaliks it befel om de tsjerke wer te restaurearjen. Dat liet er dwaan troch Isidorus de Jongere, in omkesizzer fan Isidore fan Miletus. By de weropbou fan 'e koepel waard no lichter materiaal tapast. Tagelyk mei de werbou waard de koepel ek nochris mei 6,25 meter ferhege ta de hjoeddeiske hichte fan 55,6 meter. Ek liet de keizer yn ± 560 acht korintyske pylders út Baalbek nei Konstantinopel helje. De restauraasje joech de tsjerke it tsjintwurdige 6e iuwske oansjen en waard yn it jier 562 foltôge.
.jpg)
Yn 726 feardige keizer Leo III in rige edikten út tsjin de ferearing fan ôfbylden. Hy joech it leger opdracht om alle ikoanen te ferneatigjen. Dat wie it begjin it tiidrek fan it Byzantynske ikoanoklasme. Alle religieuze bylden en ôfbylden waarden út de Hagia Sofia ferwidere.
Nei't troch in grutte ierdskodding op 25 oktober 989 in westlike koepelbôge ynstoarte, frege keizer Basilius II oan 'e Armeenske Trdat, de arsjitekt fan 'e katedraalen fan Ani, om de lieding te nimmen fan 'e reparaasjes. Dêr wie Trdat seis jier mei dwaande en op 13 maaie 994 waard de katedraal op 'e nij iepene. Njonken de rekonstruksje waarden ek de dekoraasjes fan 'e katedraal renovearre. Dêrnjonken waarden der fjouwer ûnbidich grutte fresko's fan kearûbinen en in nije Kristusfoarstelling yn 'e koepel tafoege en yn 'e apsis in foarstelling fan 'e Jongfaam Marije mei yn har hannen Jezus tusken de apostels Petrus en Paulus. Op de grutte sydbôgen waarden foarstellings skildere fan 'e profeten en 'e tsjerkfaars.
Mei de Latynske besetting fan Konstantinopel (1204–1261) waard de tsjerke plondere en in roomsk-katolike katedraal. In soad reliken waarden nei it Westen stjoerd en kinne tsjintwurdich dêr yn musea besjoen wurde. Enrico Dandolo, de doge fan Feneesje dy't opdracht joech om de stêd yn te fallen en te plonderjen, leit yn 'e tsjerke begroeven. Yn 'e 19e iuw liet in Italjaansk restauraasjeteam in senotaaf op 'e mooglike lokaasje (de eastlike boppegalerij) oanbringe, dy't noch altiten sichtber is. De stien wurdt faak troch toeristen beskôge as in midsiuwske stien fan it grêf fan 'e doge, mar de echte tombe waard troch de Ottomanen ferneatige nei't se de stêd yn 1453 oermasteren en de katedraal yn in moskee feroaren.
Doe't de Byzantinen yn 1261 de stêd werom feroveren, troffen se in tsjerke yn ferfal oan. Yn 1317 liet keizer Andronikus II fjouwer nije steunbearen bouwe oan 'e eastlike en noardlike kant fan 'e tsjerke. In ierdskodding yn 1344 soarge foar nije skuorren yn 'e koepel en ferskillende dielen fan 'e tsjerke stoarten op 19 maaie 1346 yn. Fan gefolgen wie de tsjerke oant 1354 sletten. Yn 'e tuskentiid waarden restauraasjes útfierd troch de arsjitekten Astras en Peralta.
- Mozaïeken
-
Konstantyn de Grutte mei in tsjerkemodel -
Apsismozaïek Marije en Bern -
Aartsingel Michael -
Kristus Pantokrator -
Keizer Konstantyn IX, Kristus Pantockator en keizerin Zoë -
Jehannes Krysostomos
Moskee (1453-1934 )
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Hast tûzen jier lang bleau de Hagia Sofia in symboal fan it Kristendom. Dêr kaam op 29 maaie 1453 in ein oan doe't Konstantinopel yn hannen foel fan 'e Ottomanen. Sultan Mehmet II joech nei't de muorren fan Konstantinopel belies joegen lykas doe wenst wie syn troepen tastimming om harren út te tjirgjen. De stêd waard trije folle dagen plondere en doe't de trije dagen om wiene easke de sultan al de noch oerbliuwende wearden foar himsels op. De Hagia Sofia waard net útsûndere fan 'e plonderingen en om't se tochten dat dêr in soad rykdom te finen wie, lei dêr de fokus fan 'e rôvjende troepen. Dat it gyng nei't der iepenings forsearre wiene fuort op nei de Hagia Sofia en de Ottomanen tebûken de doarren fan 'e katedraal om sa tagong te krijen. Al salang it belis fan Konstantinopel duorre hie, waarden yn 'e katedraal trochgeand tsjinsten holden. De bewenners tochten dat de katedraal in feilige haven foarme en in skûlplak foar elk, dy't net meidwaan koe om de stêd te ferdigenjen, lykas froulju, siken, bern, âlde minsken en ferwûne manlju. No sieten se as ratten yn 'e fal en waarden se kriichsbút om ferdield te wurden ûnder de oerwinners. Wylst it gebou al plonderjend ûntwijd waard, fûnen der mishannelings en ferkrêfings plak. Alde minsken, siken of ferwûne minsken waarden fermoarde en nei de ferkrêftings waarden de froulju en bern oan de kettings lein om ferkocht te wurden as slaven. Sa lang as it koe gyngen de preesters fierder mei de tsjinst, oant se troch de ynfallers twongen waarden op te hâlden. Doe't de sultan mei syn gefolch de tsjerke binnen gyng, joech er fuort de opdracht de tsjerke yn in moskee te feroarjen. Mei de op de preekstoel resitearre wurden fan ien fan 'e oanwêzige islamityske gelearden "Der is gjin God dan Allah en Mohammed is syn profeet" waard dêrta it startskot jûn.
Nei de plonderingen joech Mehmet II opdracht de eardere katedraal te renovearjen en geskikt te meitsjen as moskee. Op 1 juny 1453 wenne de sultan yn 'e earste keizerlike moskee fan 'e stêd, de Aya Sofia, foar it earst it Freedgebed by.
Foar 1481 waard boppe de treptoer oan 'e súdwestlike hoeke fan 'e moskee in lytse minaret boud. Letter waard der noch in minaret oan 'e noardeastlike hoeke boud. Ien fan dy minaretten stoarte by de ierdskodding fan 1509 yn en healwei dy iuw waarden beide minaretten ferfongen troch nije foar inoar oer lizzende minaretten. Yn 'e 16e iuw brocht sultan Süleyman I twa hiele grutte kandlers mei fan syn feroverings yn Hongarije en liet se oan wjerskanten fan 'e mihrab delsette. Under syn bewâld waarden de fresko's fan Jezus, Marije en ferskate Byzantynske keizers fan in kalklaach oerdutsen, dy't yn 'e jierren 1930 wer foar it ljocht helle waarden.
_-_Foto_G._Dall%27Orto_24-5-2006.jpg)
Under it regear fan Selim II (1566–1574) begûn it gebou lêst fan wargens te krijen. It wie needsaaklik de moskee te fersterken en dat waard útfierd troch de arsjitekt Minar, in ekspert yn ierdskoddings. Njonken fersterkings fan it histoaryske Byzantynske bouwurk liet Sinan twa grutte minaretten op 'e westlike kant fan it gebou tafoegje, in loge foar de sultan en yn 1576–1577 de türbe (mausoleum) fan Selim II oan 'e súdeastlike kant fan it gebou. Om dat te bouwen moast earst in diel fan it patriarchaat op 'e súdlike hoeke fan it gebou ôfbrutsen wurde. Ek waard op 'e koepel in gouden heale moanne set en út respekt foar de moskee moasten alle gebouwen binnen in seame fan likernôch 25 meter ôfbrutsen wurde. Yn Selim's türbe waarden letter noch 43 tombes fan Ottomaanske prinsen byset. Hôfarsjitekt Davud Ağa boude yn 1594 de türbe foar Murad III, dêr't de sultan en syn frou, Safiye Sultan, waarden begroeven. Dêrnjonken waard troch Dalgiç Mehmet Aĝa yn 1608 it achthoekige mausoleum foar harren soan Mehmet III (1595–1603) boud. Dy syn soan, Mustafa I (1617–1618; 1622–1623) ferboude de oarspronklike doopkapel ta syn türbe.
Yn 1717 liet sultan Ahmed III (1703–1730) de ôfbrokkeljende stúklaach fan it ynterieur renovearje en droech sa ûnbedoeld by oan it behâld fan de mozaïeken ûnder de stúklaach. Yn 1739 waarden it bouwurk restaurearre en in koranskoalle oanboud, dêr't tsjintwurdich de bibleteek fan it museum yn ûnderbrocht is. Ek joech sultan Mahmud I opdracht ta de bou fan in bibleteek en in gearkoken en yn 1740 in şadirvan, in oerdekte fontein foar it rituele waskjen. Yn 'e selde tiid waarden de âlde sultanslôzje en de mihrab ferfongen.
Restauraasje 1857
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Under lieding fan 'e Switsersk-Italjaanske bruorren Gaspare en Giuseppe Fossati waard yn opdracht fan sultan Abdülmecid de Hagia Sofia tusken 1847 en 1849 restaurearre, dêr't sa'n achthûndert man oan wurken. De koepels en ferwulten waarden fersterke lykas ek de pylders. Tagelyk waard de dekoraasje yn en bûten de moskee renovearre. De mozaïken yn 'e boppegalerij waarden bleatlein en skjin makke, mar ek wer bedutsen "om se te beskermjen tsjin fierdere skea". De âlde kandlers waarden ferfongen troch nije en ûnbidich grutte rûne buorden waarden oan 'e pylders hongen mei de nammen fan Allah, Mohammed, fjouwer kalifen en twa pakkesizzers fan Mohammed. Yn 1850 bouden de bruorren foar de sultan in nije lôzje yn neobyzantynske styl. De minbar en mihrab waarden ek renovearre en bûten waarden de minaretten renovearre en sa feroare dat se alle fjouwer deselde hichte krigen. Ek waard in nije madrasse boud. Doe't de renovaasje foltôge wie waard de moskee op 13 july 1849 wer iepene.
Museum
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn 1935 makke de stifter en earste president fan de Republyk Turkije, Mustafa Kemal Atatürk, fan 'e moskee in museum. De flierkleden waarden út de moskee helle en foar it earst sûnt iuwen kamen de moarmeren flierdekoraasjes wer foar it ljocht. Ek in soad mozaïken waarden wer bleatlein. De kondysje fan it gebou waard der yn 'e rin fan 'e 20e iuw net better op en yn 1996 foege it World Monuments Fund de Hagia Sofia ta oan 'e World Monuments Watch. It koper fan it dak hie lêst fan skuorren en it lekte wetter oer de kwetsbere fresko's en mozaïken. Ek fan ûnder bedrige focht it monumint troch in hegere grûnwetterpeil, dat foar de farve en de stien in min miljeu feroarsake.
It WMF hat fan 1997 oant 2002 in rige bydragen jûn foar de restauraasje fan 'e koepel. Nei't it dak fan 'e koepel reparearre wie, koe der útein set wurde mei de renovaasje fan 'e binnenkant fan 'e koepel. It WMF-projekt, dêr't jonge Turkske konservators ûnderfining opdwaan koene, waard yn 2006 foltôge, al gyng de restauraasje op oare plakken yn 'e Hagia Sofia noch fierder. Tsjintwurdich is de Hagia Sofia ien fan 'e meast besochte gebouwen fan it lân en mear as 3 miljoen toeristen bringe alle jierren in besite oan it gebou. Neffens ynformaasje fan it Turkske Ministearje fan Kultuer en Toerisme wie de Hagia Sofia yn 2015 de meast besochte toeristyske attraksje.
De islamisearring fan it museum
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Alhoewol't it ferbean wie om de Hagia Sofia as moskee of tsjerke te brûken, makke de Turkske oerheid nei de foltôging fan 'e restauraasje yn 2006 in lytse romte yn it museum frij as gebedsromte. It soe it begjin wurde fan in troch de oerheid lansearre kampanje om fan it museum wer in moskee te meitsjen, lykas dat ek foar oare tsjerken yn Turkije driget.
Sûnt 2010 naam de Turkske oerheid, foaral ûnder lieding fan ficepremier Bülent Arınç, it foartou om de Hagia Sofia yn in moskee te feroarjen. Sûnt 2013 wurdt troch de muezzin fanôf de minaretten fan it museum alle dagen twaris de oprop ta gebed songen. Yn 2015 ferklearre de moefty fan Ankara, Mefail Hızlı, as wraak foar it erkennen fan de Armeenske Genoside troch paus Franciskus, dat der faasje makke wurde soe mei de transformaasje fan 'e Hagia Sofia. Foar it earst yn 85 jier waarden op 1 july 2016 wer islamityske gebeden yn 'e Hagia Sofia heart. Dêrnei fûnen der mear islamityske evenminten yn en by de Hagia Sofia plak.
Op 31 maart 2018 resitearre Recep Tayyip Erdoğan yn 'e Hagia Sofia it earste fers út de Koran. Hy wijde syn gebed oan "alle sielen dy't dit wurk as erfenis neilitten hawwe, benammen Istanbûl's oermasterer". Dêrmei ferstevige Erdoğan de politike beweging om fan 'e Hagia Sofia op 'e nij in moskee te meitsjen. Yn maart 2019 sei Erdoğan jitris dat hy de status fan 'e Hagia Sofia feroarje soe. Hy foege der noch oan ta dat it in tige grutte fout west hie om fan 'e eardere katedraal in museum te meitsjen.
Om't de Hagia Sofia op de list fan it wrâlderfgoed fan UNESCO stiet, soe de feroaring fan 'e status de tastimming nedich wêze fan it World Heritage Committee. Nettsjinsteande dat waard de Hagia Sofia op 10 july 2020 wer in moskee, hoewol't it gebou bûten de earetsjinsten om ek tagonklik bliuwt foar toeristen.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Dizze side is alhiel of foar in part in oersetting fan de Ingelsktalige Wikipedyside; sjoch foar de bewurkingsskiednis: en:Hagia Sophia
|
