Grutte Tsjerke (Emden)
| Grutte Tsjerke
Große Kirche | ||
| bouwurk | ||
| ||
| lokaasje | ||
| lân |  Dútslân
| |
| regio |  Nedersaksen
| |
| plak |  Emden
| |
| adres | Kirchstraße | |
| bysûnderheden | ||
| type bouwurk | tsjerke | |
| boujier | 15e iuw - 20e iuw | |
| arsjitekt | Otto Bartning | |
| boustyl | goatysk en moderne arsjitektuer | |
| monumintale status |  Kulturdenkmal
| |
| offisjele webside | ||
| Side tsjerklike gemeente | ||
De Grutte Tsjerke (Dútsk: Große Kirche) yn Emden is in wichtich gebou yn de East-Fryske skiednis. De tsjerke is de memmetsjerke fan de Nederdútsk Grifformearde Tsjerke yn Noard-Dútslân en Nederlân. Sûnt de ferneatiging fan de tsjerke yn de Twadde Wrâldkriich wurde der gjin tsjinsten mear holden. Foar de tsjerklike gemeente waard njonken de Grutte Tsjerke de saneamde Switserske Tsjerke boud. Yn de restaurearre Grutte Tsjerke is hjoeddedei de teologyske Jehannes a Lasco-bibleteek ûnderbrocht.
Skiednis bou
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De bou fan de oarspronklike tsjerke stiet yn gearhing mei de 9e-iuwske stifting fan in Fryske hannelsdelsetting op in oant seis meter hege terp. De delsetting ûntstie op de rjochter kant fan de Iems, tichteby de mûning fan in wetterke. Ut dy delsetting groeide it lettere Emden. Sûnt it begjin fan de stifting fan de delsetting stie der op in aparte terp in houten tsjerke mei in begraafplak. Mei it tanimmen fan it ynwennertal waard om likernôch it jier 966 in nije houten tsjerke boud.
Om 1200 hinne setten de ynwenners útein mei de bou fan in oan Kosmas en Damianus wijde romaanske sealtsjerke. De tsjerke waard yn de 13e en 14e iuw ferboud en noch foar de slimme floed op 15 novimber 1403 wie in begjin makke oan de fergrutting fan de tsjerke ta in trijeskippige halletsjerke. Oant 1453 moast der wurke wurde om de skea fan de floed te reparearjen. De westlike toer waard yn dy tiid ôfbrutsen en ferfongen troch in nije toer oan de noardlike kant. Ek waarden it eastlike koer mei twa traveeën langer makke en de sydkapellen fergrutte. Oan it begjin fan de 16e iuw waard der wurke oan de útwreiding fan it koer ta in nachtmielskoer en waard in sakristy boud. De sydkapellen waarden yn de jierren 1516-1517 mei dekoratyf maaswurk fan sânstien fan it koer skieden.
Grevinne Anna fan Oldenburg ornearre de Grutte Tsjerke yn 1558 as grêftsjerke foar it grevenhûs fan East-Fryslân. Tusken 1560 en 1570 waard de tsjerke oanpast foar de fiering fan de protestantske earetsjinst. Yn it ramt dêrfan waard de toer mei it skip ferbûn. De brekfallige toer waard yn 1861 ôfbrutsen en ferfongen troch nijbou.
De Grutte Tsjerke waard op 11 desimber 1943 by in swier bombardemint op de stêd ferneatige. Op in diel fan de fûneminten waard mei help fan protestantske tsjerken út Switserlân fan 1948 oant 1949 in nije tsjerke boud. Dat gebou wurdt dêrom yn de folksmûle Schweizer Kirche neamd. De toer waard yn de jierren 1965-1966 op 'e nij boud en krige in nije klokkestoel mei in hegere, smellere spits. It grutste diel fan de tsjerke bleau as ruïne stean. It duorre oant de jierren 1980 dat de ruïne in provisoarysk dak krige. Sûnt 1992 waard útein set mei de bou fan de Jehannes a Lasco-bibleteek. Meiïnoar kostte de bou en de restauraasje, dy't op 22 novimber 1995 ôfsletten waard, hast 8 miljoen euro.
De tsjerke yn de East-Fryske skiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn de reformaasje spile de Grutte Tsjerke in wichtige rol. Yn dy tiid stie Emden bekend om syn religieuze ferdraachsumens en de Grutte Tsjerke wie faak it toaniel fan wichtige evenminten yn de East-Fryske skiednis.
Greve Edzard helle yn 1520 de teolooch Georg Aportanus út Wildeshausen nei Emden en beneamde him ta fikaris fan de Grutte Tsjerke om syn beide soannen Enno en Jehan te foarmjen. Aportanus wie yn Swol foarme by de Bruorren fan it Miene Libben en rekke yn Emden ûnder ynfloed fan it fjoer fan Maarten Luther, dêr't er sûnt 1524 iepenlik oer preke. Hy fersette him tsjin de praktyk yn de Roomsk-Katolike Tsjerke en rôp dêrmei it ferset fan de geastliken fan de âlde lear op. Aportanus hie de stipe fan de greve, mar de geastliken soargen der foar dat er net mear preke mocht yn harren tsjerken. De teolooch wie dêrmei net it swijen oplein want hy ferhûze nei de stedspoarten fan Emden en preke dêr fierder. De ynwenners fan Emden wisten it mei súkses foar inoar te krijen dat Aportanus wer op de kânsel fan de Grutte Tsjerke stean koe.
Yn 1530 lei Melchior Hofmann mei it doopjen fan 300 folwoeksenen yn in portaal fan de Grutte Tsjerke de basis foar de werdopers yn it noardwesten fan Dútslân en Nederlân.
De Poalsk teolooch-reformator Jehannes a Lasco wurke fan 1542 oant 1549 as superintendint yn de Grutte Tsjerke. Hy die mei oan de debatten mei muontsen en werdopers en focht foar de ferwidering fan de bylden yn de tsjerken. In folgeling fan Lasco wie de Nederlanner Albertus Risaeus, dy't de earste dûmny fan de Grutte Tsjerke waard. Hy skreau in tal teologyske skriften en bleau oant syn dea yn de Grutte Tsjerke foargean, dêr't er ek begroeven waard. Syn opfolger wie de yn Eelde berne Menso Alting. Under syn lieding waard it kalvinisme de iennige lear yn Emden. As wapen tsjin de kontrareformaasje woe Alting in protestantske uny. Dat brocht him yn konflikt mei de absolutistyske en lutherkse greven Edzard II en Enno III. It liede lang om let ta opskuor yn Emden en brocht de stêd Emden in spesjale status.
Gebou
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Mei hast 3.000 plakken waard de tsjerke ien fan de grutste yn East-Fryslân. De tsjerke stiet oan it súdwestlike ein fan it histoaryske sintrum en is mei de 65 meter hege toer in belangryk gebou foar it oansjen fan de stêd. De haadyngong wie eartiids oan de eastlike kant, mar is tsjintwurdich ferfongen troch in sydyngong.
De yn de jierren 1992-1995 troch Jochen Bunse ûntwurpen nijbou foar de Jehannes a Lasco-bibleteek stiet statysk los fan de ruïne. Allinne is dak ferbynt de âlde bou mei de nijbou. It noch besteande trijeskippige koer fan de eardere Grutte Tsjerke wurdt oan de westlike kant troch in nij dwersskip ôfsletten.
Bibleteek
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De bibleteek ûntstie út it argyf en de sûnt 1559 troch de tsjerke opboude samling fan teologyske boeken. Letter waard de bibleteek mei nije samlings oanfolle. Yn de Twadde Wrâldkriich waard de bibleteek op 'e tiid yn feiligens brocht en sûnt 1974 is de bibleteek wer tagongklik makke foar publyk. Mei de nijbou oan de tsjerke krige de bibleteek mei likernôch 100.000 wurken wer in plak yn de Grutte Tsjerke. It is ien fan de grutste teologyske bibleteken fan it lân.
Schepken Christy
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Yn de tiid fan de reformaasje joech de stêd ûnderdak oan in soad flechtlings út de Nederlannen. Neiteam fan dy flechtlings skonken yn 1660 út tankberens in reliëf foar it eastlike portaal, dat it "Schepken Christy" ôfbyldet en it ynskrift "Godts kerck, vervolgt, verdreven, heft Godt hyr trost gegeven" draacht. It portaal oerlibbe de ferneatiging yn 1943 en it sylskip mei it ynskrift tsjinnet hjoeddedei as logo fan de protestantsk-grifformearde tsjerke fan Emden.
Grêfmonumint Enno II
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Rjochts fan de yngong stiet it monumintale renêssânse grêfmonnumint fan Enno II (1505-1540). Syn widdofrou grevinne Anna joech opdracht om it yn de jierren 1540-1548 te bouwen. Nei't yn 1561 de residinsje nei Auwerk ferhûze, waard it omskot fan de greve meinommen en byset yn de Lambertustsjerke dêre. It monumint waard yn 1943 net slim skeind, mar neitiid wol bleatsteld oan it waar. Mei de bou fan de tsjerke waard ek it monumint restaurearre. De oantinkens fan de bommen en it waar binne mei opsetsin sichtber holden.
Oargel
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Sûnt 1480 hie de tsjerke in oargel. Oant de bou fan it fjirde en lêste oargel hie de tsjerke in ynstrumint fan Johann Friedrich Wenthin út 1779. It yn 1927 troch Friedrich Klassmeier boude oargel wie mei 51 registers noch grutter as it oargel fan de Ludgerustsjerke fan Norden. Dat oargel waard mei it bombardemint op de stêd yn 1943 ferneatige. Sûnt 1997 hat der noch in jier of wat in oargelposityf fan Bartelt Immer yn de bibleteek stien. Dat oargel hie fjouwer registers en stiet tsjintwurdich yn Tokio.
Kroanluchters
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De trije kroanluchters fan de tsjerke binne yn 1779 troch Gottlieb Franke makke. Yn dat jier briek de klokkestoel en de resten fan de delstoartte klokken binne doe ferkocht. Mei it jild fan de ferkeap koene de kroanluchters oanskaft wurde. Nei de kriich hongen de kroanluchters yn oare tsjerken, mar nei de foltôging fan de bibleteek waarden de kroanluchters wer op it âlde plak ophongen.
Switserske Tsjerke
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Protestantsk-grifformearde gemeenten yn Switserlân sammelen nei de ferneatiging fan de Grutte Tsjerke jild yn foar de bou fan in needtsjerke neffens ûntwerp fan de arsjitekt Otto Bartning. De yn eleminten boude tsjerke fûn plak op in diel fan de fûneminten fan de Grutte Tsjerke en dêrtroch wie in folsleine weropbou ûnmooglik woarn. Op 24 maaie 1949 waarden de foltôge boudielen yn fiif treinwagons brocht. De âlde stiennen fan de ruïne waarden bewurke en foar de nijbou op 'e nij brûkt. Op 16 oktober 1949 waard de tsjerke ynwijd.
Yn de tsjerke stiet in oargel fan Ahrend & Brunzema, dy't yn 1962 mit twa manualen boud waard en yn 1985 troch Jürgen Ahrend mei in selsstannich pedaal útwreide waard. It barokke ynstrumint besit 14 registers.
Keppeling om utens
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]| Boarnen, noaten en/as referinsjes: | ||
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Literatur en Einzelnachweise, op dizze side.
|
