Dútske mark

	Dútske mark
	In bankbiljet fan 100 Dútske mark.
	identifikaasje
	ISO 4217
● koade	DEM
lânseigen; namme	Deutsche Mark (Dútsk)
symboal	DM
	gebrûk
sintrale bank	Deutsche Bundesbank
off. brûkers	Dútslân
ûnoff. brûkers	Kosovo (1999-2002); Montenegro (1999-2002); Bosnje (1992-1998)
fêste; wikselkoers	Bosnyske ynwiks. mark; Bulgaarske lev
	skiednis
ynfierd	20 juny 1948
opheft	1 jannewaris 2002
ferfong	ryksmark
ferfongen tr.	euro
● yn €	DM1,95583
ynflaasje	1,4% (des. 2001)
	denominaasjes
1/100	Pfennig
symb. 1/100	pf
muntjild	1pf, 2pf, 5pf, 10pf, 50pf, ; DM1, DM2, DM5
papierjild	DM5, DM10, DM20, DM50,; DM100, DM200, DM500,; DM1000

De Dútske mark (Dútsk: Deutsche Mark; útspr.: ['dɔʏʧə 'maɐ̭k], likernôch: "daai-tsjuh maak" mei de Klaaifryske 'aai'; beharkje), formeel ôfkoarte ta DM mar ek faak D-Mark neamd, wie de offisjele muntienheid fan it weriene Dútslân fan 1990 oant 2002, en dêrfoar fan West-Dútslân fan 1948 oant 1990. Dizze muntienheid waard ynfierd ûnder de Alliëarde besetting fan Dútslân nei de Twadde Wrâldoarloch, en kaam doe yn it plak fan 'e ryksmark. De Dútske mark ûntjoech him fan likernôch 1960 ôf ta ien fan 'e sterkste en stabylste muntienheden fan 'e wrâld, en it wie by banksaken nei de Amerikaanske dollar de meast brûkte ynternasjonale reservemunt. Yn 2002 waard de Dútske mark ferfongen troch de euro. De Dútske mark waard útjûn troch de Deutsche Bundesbank en wie ferdield yn hûndert pfennige oftewol peinjes.

Skiednis

Foarskiednis

De mark hie de muntienheid fan Dútslân west sûnt de Dútske Ienwurding fan 1871. Foartiid hiene de ûnderskate Dútske steaten allegear harren eigen muntienheid, hoewol't de measten dêrfan keppele wiene oan 'e ferieningsdaalder (Vereinsthaler), in sulveren munt dy't 16²/₃ g poer sulver befette. De earste mark wie de goudmark (Goldmark), dy't yn 1873 yntrodusearre waard. Hoewol't dy basearre wie op goud ynstee fan op sulver, bestie der in fêste wikselkoers fan 3 marken tsjin 1 ferieningsdaalder.

Doe't yn 1914 de Earste Wrâldoarloch útbriek, waard de goudmark loskeppele fan 'e goudstandert. Dêrtroch kaam er bekend te stean as de papiermark (Papiermark), fral doe't de ynflaasje nei nea earder foarkommen nivo's stige, en letter sels hyperynflaasje útbriek. Al it muntjild, dat neat mear wurdich wie, waard doe ôfskaft, sadat de goudmark inkeld noch út papierjild bestie. Yn novimber 1923 waard de papierrende goudmark hielendal ôfskaft en ferfongen troch earst de rintemark (Rentenmark, RM), en fan 1924 ôf troch de ryksmark (Reichsmark, ℛℳ).

Nei ôfrin fan 'e Twadde Wrâldoarloch waard hiel Dútslân beset troch de Alliëarden. De earste pear jier slagge it de fjouwer besettingsmachten (de Feriene Steaten, de Sovjet-Uny, it Feriene Keninkryk en Frankryk) net om ta oerienstimming te kommen oangeande in Dútske falutaherfoarming. Dat kaam net inkeld om de Sovjet-Uny dwerslei; ek de Feriene Steaten woene yn 't earstoan net meiwurkje, om't it Amerikaanske besettingsbelied oant july 1947 útgie fan regel JCS 1067, wêryn't eltse stap ferbean waard dy't de Dútske finansjele struktuer fuortsterkje koe. Fan gefolgen waard yn elts fan 'e fjouwer besettingssônes in oar monetêr belied fierd en printe eltse besettingsmacht syn eigen besettingsjild.

Ynfiering

De Dútske mark waard formeel yntrodusearre op snein, 20 juny 1948 troch Ludwig Erhard, de direkteur-generaal fan Ekonomyske Saken fan it Bisônaal bestjoer (fan 'e Amerikaanske en Britske besettingssône). De âlde ryksmark en ek noch de rintemark waarden tsjin 'e nije muntienheid ynruile yn in ferhâlding RM 1 : DM 1, alteast wat leanen en oare essinsjele betellings oangie. Foar sparrekkens wie de ferhâlding RM 1 : DM 0,10, wêrby't de helte fan 'e banktegoeden boppedat in skoft beferzen waard, sadat net alles yn ien kear opnommen wurde koe. Grutte bedraggen yn kontanten waarden omwiksele yn 'e ferhâlding RM 10 : DM 0,65. Wol krige eltse Dútser in talage fan DM 60, dy't yn twa dielen útbetelle waard, earst DM 40 en letter nochris DM 20.

In pear wiken letter liet Erhard, op 'e nij op snein, op eigen manneboet in edikt útgean dat in protte ekonomyske regels fan 'e nazys ôfskafte, dy't de Alliëarden gewurde litten hiene. Hy die dat op snein om't dan de kantoaren fan 'e Amerikaanske, Britske en Frânske besettingsmachten ticht wiene, sadat se him net tsjinhâlde koene.

De ynfiering fan 'e nije muntienheid wie bedoeld om West-Dútslân te behoedzjen foar in twadde weach fan hyperynflaasje, en teffens om 'e rûnombywêzige ruilhannel en swarte hannel (mei Amerikaanske sigaretten as muntienheid) tsjin te gean. Hoewol't de Dútske mark yn 't earstoan net yntrodusearre waard yn 'e Westerske besettingssônes yn Berlyn, dy't mei-inoar West-Berlyn foarmen, beskôge de Sovjet-Uny it likegoed as in bedriging. It late ta in krisis dy't ta in hichtepunt kaam yn 'e Blokkade fan Berlyn. Dy waard troch de Amerikanen en de Britten brutsen mei in loftbrêge, wêrnei't de Westerske besettingsmachten de Dútske mark ek yn West-Berlyn ynfierden. De Sovjet-Uny fierde dêrop yn syn eigen besettingssône, de lettere Dútske Demokratyske Republyk, de Eastdútske mark yn, dy't yn 'e folksmûle al rillegau de Ostmark kaam te hjitten.

Fierdere ûntwikkelings

Op 1 jannewaris 1957, doe't it Frânske Saarprotektoraat weromjûn en as Saarlân yn 'e Bûnsrepublyk Dútslân opnommen waard, bleau dêr de Saarfrank jildich. Dat wie in muntienheid dy't oan 'e Frânske frank keppele wie mei in ferhâlding 1:1. Oardel jier letter, op 9 july 1959, waard de Saarfrank ôfskaft en ferfongen troch de Dútske mark, mei in ferhâlding fan 100 Saarfrank : DM 0,8507.

De Dútske mark hie fan likernôch 1960 ôf de reputaasje ien fan wrâlds stabylste muntienheden te wêzen. Dat kaam troch it monetêr belied fan 'e Dútske sintrale bank, de Deutsche Bundesbank, dat (yn ferhâlding ta oare Jeropeeske muntienheden) 'hurd' wie as it gie om saken as ynflaasje en politike bemuoienis. De Dútske mark wie by banksaken, foar de ynfiering fan 'e euro, nei de Amerikaanske dollar de meast brûkte ynternasjonale reservemunt. De Jeropeeske Sintrale Bank waard letter fierhinne op deselde grûnslach fêstige.

By de Dútsk-Dútske weriening, yn 1990, spile de Dútske mark in wichtige rol. Hy waard yn july fan dat jier as muntienheid ynfierd yn East-Dútslân (oftewol de DDR), en ferfong dêr de Eastdútske mark (Mark der DDR). Dat barde noch foàr de eigentlike weriening fan 'e beide lannen op 3 oktober 1990. Eastdútske marken koene ynwiksele wurde tsjin Dútske marken mei in ferhâlding 1:1 foar de earste 4.000 mark en mei de ferhâlding 2:1 foar alle hegere bedraggen. It Dútske regear en de Deutsche Bundesbank rekken oer dy wikselkoers bot deilis. Dêropta krige eltse ynwenner fan 'e DDR foarôfgeande oan 'e weriening in Begrüßungsgeld ("begroetingsjild") fan DM 100 yn kontanten útbetelle.

Fan 1992 oant en mei 1998 waard de Dútske mark ek yn Bosnje-Hertsegovina brûkt as muntienheid, foar't dêr de Bosnyske ynwikselbere mark ynfierd waard. Fan 1999 oant 2002 wie de Dútske mark fierders de muntienheid fan Kosovo ûnder it UNMIK-bestjoer fan 'e Feriene Naasjes, en teffens fan Montenegro, dêr't oant 2000 njonken de mark ek de Joegoslavyske dinar wetlik betelmiddel wie.

Oergong op 'e euro

Yn 1992 besleaten de measte lidsteaten fan 'e Jeropeeske Uny by it Ferdrach fan Maastricht ta de ynfiering fan in mienskiplike muntienheid, wêrfan't de namme yn 1995 as 'euro' fêstlein waard. Yn Dútslân wie in protte ferset tsjin 'e nije munt, mei't in soad Dútsers ferknotte wiene oan 'e Dútske mark. Nettsjinsteande dat besleat it Dútske regear dochs troch te setten. Op 31 desimber 1998 stelde de Ried fan 'e Jeropeeske Uny de wikselkoers fan 'e Dútske mark mei de euro fêst op DM 1,95583 : €1.

Yn 1999 waard de Dútske mark ferfongen troch de euro, hoewol't it munt- en papierjild yn omrin bleau (fan dat stuit ôf omskreaun yn termen fan euro's) oant de fysike ynfiering fan 'e euro op 1 jannewaris 2002. Dy deis waarden mei-iens alle markmunten en -biljetten ûnjildich, yn tsjinstelling ta de sitewaasje yn guon oare lannen fan 'e eurosône, dêr't de euro en de âlde munt ferskate moannen njonkeninoar jildich wiene. Nettsjinsteande dy wetlike sitewaasje waard it beteljen mei Dútske marken yn Dútslân yn 'e praktyk noch oant 28 febrewaris 2002 tastien.

De Deutsche Bundesbank hat garandearre dat alle munt- en papierjild yn Dútske marken altyd noch omwiksele wurde kinne ta euro's. Dat kin by eltse fêstiging fan 'e Bundesbank en men mei it ek oer de post nei de Bundesbank opstjoere. Yn 2012 waard rûsd dat der noch foar DM 13,2 miljoen yn omrin wie. By in opinypeiling út itselde jier wie in lytse mearderheid fan 'e Dútsers foar de ôfskaffing fan 'e euro en de werynfiering fan 'e Dútske mark.

Denominaasjes

Muntjild

denominaasje	jildich	gearstalling	efterkant (kop)	foarkant (munt)
1 pfennig	1948–2001	1948–1949: ferbrûnze stiel 1950–2002: ferkopere stiel	denominaasje tusken roggestâlen	iketwiich
2 pfennig	1950–2001	1950–1968: brûns 1968–2002: ferbrûnze stiel	denominaasje tusken roggestâlen	iketwiich
5 pfennig	1949–2002	fergielkopere stiel	denominaasje tusken roggestâlen	iketwiich
10 pfennig	1949–2002	fergielkopere stiel	denominaasje tusken roggestâlen	iketwiich
50 pfennig	1949–2002	koper-nikkellegearring	denominaasje	frou dy't in ikebeamke plantet
DM 1	1950–2002	koper-nikkellegearring	denominaasje tusken ikeblêden	Dútske earn
DM 2	1951–1956	koper-nikkellegearring	denominaasje tusken roggestâlen en druven	Dútske earn
	1957–1971	koper-nikkellegearring	Max Planck	Dútske earn, denominaasje dêrûnder
	1969–2002	koper-nikkellegearring	1969–1987: Konrad Adenauer 1970–1987: Theodor Heuss 1979–1993: Kurt Schumacher 1988–2002: Ludwig Erhard 1990–2002: Franz Josef Strauss 1994–2002: Willy Brandt	Dútske earn, denominaasje dêrûnder
DM 5	1951–1974	sulver-koperlegearring	denominaasje	Dútske earn
DM 5	1975–2002	koper-nikkellegearing	denominaasje	Dútske earn

Papierjild

4^e searje (1989)
ôfbylding		ôfmjittings	wearde yn €	haadkleur	omskriuwing			datum fan
efterkant	foarkant	ôfmjittings	wearde yn €	haadkleur	efterkant	foarkant	1^e printinge	ynfierd	ynlutsen
		122×62 mm	€2,56	grien	Bettina von Arnim, histoaryske gebouwen fan Berlyn	Brandenburger Tor	01/08/1991	27/10/1992	31/12/2001
		130×65 mm	€5,11	pears	Carl Friedrich Gauss, histoaryske gebouwen fan Göttingen	sekstant	02/01/1989	16/04/1991	31/12/2001
		138×68 mm	€10,23	akwa	Annette von Droste-Hülshoff, histoaryske gebouwen fan Meersburg	guozzefear en bûkebeam	01/08/1991	20/03/1992	31/12/2001
		146×71 mm	€25,56	oliifgrien	Balthasar Neumann, histoaryske gebouwen fan Würzburg	diel fan 'e Residinsje fan Würzburg	02/01/1989	30/09/1991	31/12/2001
		154×74 mm	€51,13	blau	Clara Schumann, histoaryske gebouwen fan Leipzig	fleugelpiano	02/01/1989	01/10/1990	31/12/2001
		162×77 mm	€102,26	oranjeread	Paul Ehrlich, histoaryske gebouwen fan Frankfurt am Main	mikroskoop	02/01/1989	01/10/1990	31/12/2001
		170×80 mm	€255,65	read	Maria Sibylla Merian, histoaryske gebouwen fan Neurenberch	hynsteblom, rûp, flinter	01/08/1991	27/10/1992	31/12/2001
Ofbyld:1000 DM Serie4 Vorderseite.jpg		178×83 mm	€511,29	brún	Wilhelm en Jacob Grimm, histoaryske gebouwen fan Kassel	it Dútsk Wurdboek	01/08/1991	27/10/1992	31/12/2001