Fryske Frijheid: ferskil tusken ferzjes
No edit summary |
wat oan it artikel wurke |
||
| Rigel 1: | Rigel 1: | ||
[[Image:Friesische Seelande um 1300.png|thumb|300px|De Fryske seelânnen.]] |
[[Image:Friesische Seelande um 1300.png|thumb|300px|De Fryske seelânnen.]] |
||
{{Skiednis fan Fryslân}} |
{{Skiednis fan Fryslân}} |
||
De '''Fryske frijheid''' wie de útsûnderingsposysje fan [[Fryslân]] yn it feodale Jeropa |
De '''Fryske frijheid''' wie de útsûnderingsposysje fan [[Fryslân]] yn it feodale Jeropa fan de [[midsieuwen]]. Dizze frijheid ûntwikkele harren op it ein fan de [[11e ieu]]. |
||
==Begjin en oarsaak== |
|||
Yn de [[Karolingen|Karolingyske]] tiid wie it regel dat it ryk opdield wie yn lytse gebieten (ek wol [[goa|goaën]] neamd), dy't bestjoerd waarden troch in hear. Foar it meastepart waarden dy gebieten bestjoerd troch [[greve|greven]], dy't harren, úteinlik, ferantwurdzje moasten foar in kening. By de [[Friezen]] wie dat op in bepaald stuit lykwols oars net langer mear de regel. Sy bestjoerden harsels, en de ienige hear dy't oer harren stie, wie de kening sels. |
|||
Oft dyselde situaasje ek gou foar de [[Romeinen yn Fryslân|Romeinske tiid]] is net dúdlik. Wol skriuwe de Romeinske boarnen al oer de Friezen as in folk dat yn minne omstannichheden libbet, mar de seinings fan it Romeinske ryk net wol, om't it dy betelje moat mei syn frijheid. |
Oft dyselde situaasje ek gou foar de [[Romeinen yn Fryslân|Romeinske tiid]] is net dúdlik. Wol skriuwe de Romeinske boarnen al oer de Friezen as in folk dat yn minne omstannichheden libbet, mar de seinings fan it Romeinske ryk net wol, om't it dy betelje moat mei syn frijheid. |
||
Oft dy frijheid in rjocht wie, of fuortkaam út omstannichheden sa min dat gjin hear der belang by hie, is ek net wis. Der hat al sprake west fan in [[Karelsprivileezje]] dat dizze frijheid fêstlein hawwe soe, mar der wurdt no oannaam dat dat, as it bestien hat, in falsifikaasje |
Oft dy frijheid in rjocht wie, of fuortkaam út omstannichheden sa min dat gjin hear der belang by hie, is ek net wis. Der hat al sprake west fan in [[Karelsprivileezje]] dat dizze frijheid fêstlein hawwe soe, mar der wurdt no oannaam dat dat, as it bestien hat, in falsifikaasje wie. |
||
==Oarsaken en gefolgen== |
|||
As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizze frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de [[11e ieu]] as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten. |
|||
| ⚫ | De deaslach op greve [[Arnulf]] yn [[993]] liket it earste teken fan de ''Libertas'' fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve [[Hindrik de Fette]] yn [[1101]] wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de ''Fryske frijheid''. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber [[1248]] troch de kening fan it [[Hillige Roomske ryk]] [[Willem II fan Hollân|Willem II]] oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd [[Aken (stêd)|Aken]]. Yn [[1417]] waard dat op 'e befêstige troch keizer [[Sigismund fan it Hillige Roomske Ryk|Sigismund]] dy't Fryslân ta ''ryksonmiddellijk'' gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks [[Lodewijk IV fan it Hillige Roomske Ryk|Lodewijk IV]] oan de grêven fan [[Hollân]]. |
||
==Oarsprong== |
|||
| ⚫ | De deaslach op greve [[Arnulf]] yn [[993]] liket it earste teken |
||
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it |
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde [[Karelsprivilege]] dat [[Karel de Grutte]] oan [[Magnus Forteman]] jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat [[Karelsprivileezje]] of de Magnuskerren. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan [[Almenum]], [[Ferwâlde]] of [[Aldeboarn]]. |
||
==Ein== |
|||
Oan de ein fan de [[Midsieuwen]] wie Fryslân yn alle gefallen wichtich genôch dat der in eigen groep fan [[eallju]] yn ûntstie, en dat ek de eallju fan bûten har each der op rjochten. Op himsels wie mei dy eigen Fryske eallju de frijheid al foar in grut part ferdwûn, mar as de formele ein fan de Fryske frijheid wurdt it gearkommen fan dy twa groepen ealju sjoen. Foar 1500 wienen de Fryske eallju al ûnderdiel wurden fan it feodale systeem, trochdat se sels feodale titels oannamen, of troch bûtenlânske machthawwers oerwûn waarden. |
Oan de ein fan de [[Midsieuwen]] wie Fryslân yn alle gefallen wichtich genôch dat der in eigen groep fan [[eallju]] yn ûntstie, en dat ek de eallju fan bûten har each der op rjochten. Op himsels wie mei dy eigen Fryske eallju de frijheid al foar in grut part ferdwûn, mar as de formele ein fan de Fryske frijheid wurdt it gearkommen fan dy twa groepen ealju sjoen. Foar 1500 wienen de Fryske eallju al ûnderdiel wurden fan it feodale systeem, trochdat se sels feodale titels oannamen, of troch bûtenlânske machthawwers oerwûn waarden. |
||
De ferzje fan 18 okt 2008 om 14.55
| Skiednis fan Fryslân |
|
Skiednis fan Fryslân Fryslân yn de Midsiuwen Dieling nei de midsiuwen Hjoed |
.svg){kind=small}
De Fryske frijheid wie de útsûnderingsposysje fan Fryslân yn it feodale Jeropa fan de midsieuwen. Dizze frijheid ûntwikkele harren op it ein fan de 11e ieu.
Begjin en oarsaak
Yn de Karolingyske tiid wie it regel dat it ryk opdield wie yn lytse gebieten (ek wol goaën neamd), dy't bestjoerd waarden troch in hear. Foar it meastepart waarden dy gebieten bestjoerd troch greven, dy't harren, úteinlik, ferantwurdzje moasten foar in kening. By de Friezen wie dat op in bepaald stuit lykwols oars net langer mear de regel. Sy bestjoerden harsels, en de ienige hear dy't oer harren stie, wie de kening sels.
Oft dyselde situaasje ek gou foar de Romeinske tiid is net dúdlik. Wol skriuwe de Romeinske boarnen al oer de Friezen as in folk dat yn minne omstannichheden libbet, mar de seinings fan it Romeinske ryk net wol, om't it dy betelje moat mei syn frijheid.
Oft dy frijheid in rjocht wie, of fuortkaam út omstannichheden sa min dat gjin hear der belang by hie, is ek net wis. Der hat al sprake west fan in Karelsprivileezje dat dizze frijheid fêstlein hawwe soe, mar der wurdt no oannaam dat dat, as it bestien hat, in falsifikaasje wie.
Oarsaken en gefolgen
As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizze frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de 11e ieu as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten.
De deaslach op greve Arnulf yn 993 liket it earste teken fan de Libertas fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve Hindrik de Fette yn 1101 wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de Fryske frijheid. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber 1248 troch de kening fan it Hillige Roomske ryk Willem II oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd Aken. Yn 1417 waard dat op 'e befêstige troch keizer Sigismund dy't Fryslân ta ryksonmiddellijk gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks Lodewijk IV oan de grêven fan Hollân.
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde Karelsprivilege dat Karel de Grutte oan Magnus Forteman jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan Almenum, Ferwâlde of Aldeboarn.
Ein
Oan de ein fan de Midsieuwen wie Fryslân yn alle gefallen wichtich genôch dat der in eigen groep fan eallju yn ûntstie, en dat ek de eallju fan bûten har each der op rjochten. Op himsels wie mei dy eigen Fryske eallju de frijheid al foar in grut part ferdwûn, mar as de formele ein fan de Fryske frijheid wurdt it gearkommen fan dy twa groepen ealju sjoen. Foar 1500 wienen de Fryske eallju al ûnderdiel wurden fan it feodale systeem, trochdat se sels feodale titels oannamen, of troch bûtenlânske machthawwers oerwûn waarden.
Sûnt dy tiid libbet der in sterke tradysje yn Fryslân fan de ferlerne Fryske frijheid. Mar it byld dêrfan feroaret dúdlik mei it feroarjen fan de tiden. De hjoeddeiske wearde fan dy frijheid leit dan ek net yn it weromsjen nei in tiid dy't mear as fiif ieuwen tebek leit, mar mear as symboal fan de Friezen as selsstannich folk. Wat dy frijheid betsjut, hinget dêrmei ôf fan hoe't men dat folk telt.