Sauerlân

Ut Wikipedy
Fan dizze side moat de stavering noch hifke wurde.
Jo wurde útnûge om dêr in begjin mei te meitsjen



Sauerlân
  berchtme
Lizzing fan it Sauerlân yn Dútslân
Lizzing fan it Sauerlân yn Dútslân
geografy
diel fan Noardryn-Westfalen,
Hessen
lân Dútslân
sifers
oerflak 4462,04 km2
heechste punt Langenberg
hichte 843,2 m
geology
yndieling middelberchtme
stiensoarte laaistien

It Sauerlân is in gebiet yn de Dútske dielsteaten Noardryn-Westfalen en Hessen.

De hichte fariearret fan sa'n 200 m yn de delling fan de Ruhr oant goed 840 m yn Hochsauerland, yn de omkriten fan Winterberg. Dêr leit de Kahler Asten, in ferneamde berch fan 841,9 m hichte. De Langenberg is mei 843,2 m de heechste berch fan it Sauerlân en leit op de grins fan Noardryn-Westfalen en Hessen. It Sauerlân leit yn it streamgebiet fan de Ryn en de Weser. Yn Sauerlân ûntspringe ferskate rivieren dêr't de Ruhr en de Möhne ûnder binne.

In grut part fan dizze rivieren dy’t yn it Sauerlân begjinne wurde ûnderbrútsen troch wetterkearingen wêrtroch't grutte djippe marren ûntstien binne, dy’t tsjinje foar wetteropslach, regulaasje fan it wetterpeil, enerzjyfoarsjenning en rekreaasje. In oantal fan de Wetterkearingen is yn de Twadde Wrâldkriich bombardearre de ferneamste dêrfan is de Wetterkearing yn de Möhne.

Geografy[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It stedsje Hirschberg yn de gemeente Warstein

Lizzing en grinzen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Sauerlân leit yn it suden fan Westfalen; it omfettet benammen it noardeastlik part fan it Rynlânske laaistienberchte, dat foarhinne ta it greefskip Mark en it hertochdom Westfalen hearde, krekt as oanswettende gebieten. Yn it westen, suden en easten folget de ôfbeakening oer it algemien histoaryske grinzen, wylst yn it noarden de feroaring yn it lânskip de grins is.

Kreisen yn it Sauerlân[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Sauerlân

Bestjoerlik leit it Sauerlân yn de neikommende kreisen en gemeenten.


Njonkenlizzende regio's[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Yn it suden giet it Sauerlân oer yn it Wyttgensteiner en Siegerlân, yn it westen yn it Bergisches Land. Alle trije lânskippen meitsje ek diel út fan it Süderberglân en binne om histoaryske redenen ôfbeakene.

Yn it noardwesten grinzet it Sauerlân oan it Ruhrgebiet. Parten fan de twa regio's oerlaapje inoar histoarysk en geografysk, mar ûnderskiede har benammen as gefolch fan ferskillende ekonomyske ûntwikkelingen.

Fierder nei it easten grinzet it Sauerlân oan ’e Hellwegbörden, bygelyks de Soester Börde, en yn it noardeasten en easten oan it East-Westfaalske bisdom Paderborn. Dy regio's lizze yn it Westfaalske Bekken en ferskille dêrtroch kwa lânskip fan it Sauerlân.

Oangrinzjend gebiet yn it súdeasten en suden is Waldeck, dat him histoarysk ôfskiedt fan it Sauerlân. It Hoogland, dat oan beide regio's tawiisd is, hat in bysûndere posysje.

It Bergisches Land is ûnderdiel fan it Rynlân, Waldeck is ûnderdiel fan Noard-Hessen en alle oare oanswettende regio's, lykas it Sauerlân, binne ûnderdiel fan Westfalen.

Bergen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Boarne fan de Lenne op de Kahler Asten by Winterberg

De heechste bergen fan it Sauerlân, dy't allegearre yn it Rothaarberchte lizze, binne de Langenberch (843,2 m boppe seenivo) tusken Willingen en Niedersfeld, de Hegekopf (842,9 m) súdlik fan Willingen en de Kahler Asten (841,9 m). De Langenberg is it heechste punt yn it Rothaarberchte, yn Noordryn-Westfalen en yn Noardwest-Dútslân. De grins tusken Noordryn-Westfalen en Hessen rint oer de top, de Hegekopf, dy't folslein op Hessensk grûngebiet leit en nei de Langenberg de op ien nei heechste berch yn it noarden fan Noard-Hessen is.

Neist it Rothaarberchte wurdt de regio karakterisearre troch oare berchrigen. Dy omfetsje it Saalhausberchte (Himberg, 687,7 m), it Ebbeberchte (Nordhelle, 663,3 m), it Lenneberchte (Homert, 656,1 m) en it Noard-Sauerlân (Plackweghöhe, 581,5 m).

Rivieren en Beekjes[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Rivier de Möhne by Mülheim

It streamgebiet fan Ryn-Weser rint fan noard nei súd troch it Sauerlân en oer de heechste top, de Langenberch. It grutste part fan west Sauerlân wetteret foar in grut part fia de Ruhr en syn linker sydrivieren op de Ryn ôf, wylst guon gebieten yn it noardeasten ek ôfwetterje nei de Lippe.

It easten fan it Sauerlân, yn it bysûnder it hiele Hoogland, mûnet fia de Diemel en sydrivieren fan de Eder ôf rjochting de Weser. De wichtichste rivieren en beekjes yn ’t Sauerlân binne:


Wetterkearingen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Möhnetalsperre yn de Möhnesee

Troch de yndustrialisaasje naam benammen yn it Ruhrgebiet de fraach nei drink-en yndustrywetter ta. Yn de ûnderrin fan de Ruhr waarden dêrom withoefolle wetterwurken boud, mar de opslachmarren stiene yn drûge simmers faak drûch. Om dat te regulearjen hawwe de wetterprodusinten yn it Ruhrgebiet harren yn 1899 ferienige yn de Ruhrtalsperrenverein. Dy organisaasje finansieren benammen de bou fan wetterkearingen op in pear lytsere rivieren yn it Sauerlân. Mei dizze wetterkearingen wurdt it wetter yn de hjerst en de winter opslein, en yn de maitiid en de simmer kontrolearre fuortstreamd, om altyd te soargjen foar foldwaande wetter yn de ûnderrin fan de Ruhr.

De grutste fan dizze opslachmarren binne de Biggesee (mei de Listertalsperre), de Möhnetalsperre, de Sorpetalsperre, de Hennetalsperre en de Versetalsperre. Oan de noardeastlike râne en amper yn de neistlizzende distrikten binne de Diemeltalsperre en de Aabachtalsperre.

De troch de wetterkearingen ûntstiene opslachmarren binne populêre fakânsjebestimmingen foar ynwenners fan it Ruhrgebiet en Nederlân. Om de measte fan dizze marren hinne is dan ek in bloeiende rekreative ekonomy ûntstien mei ûnder oare campings, hotels en hoareka.

Geology[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Utsjoch fan ’e noardlike top fan ’e Ginsterkopf ôf yn ’e delling fan ’e Gierskoppbach yn súdwike - en westlike rjochting: lofts op 'e foto de Bruchhauser Steine, imidden yn de foto Elleringhausen mei de Ruthenberch en dêrefter it massyf fan Heidkopf en Olsberg, nei rjochts, sjoch yn 'e rjochting fan Olsberg nei it hege Arnsberg bosk mei dêr it natuerpark Arnsberger Wald,oan de rjochterkant fan de foto de súdwestlike útrinners fan de Borberg.

It Sauerlân makket diel út fan it Rynlânske Laaistienberchtme. De measte rotsen waarden foarme doe't it hiele gebiet in ûndjippe see wie. Dêrtroch binne laaistien, sânstien, Grauwacke en kalkstien de meast foarkommende stiennen. Dêrneist komt yn it eastlike Sauerlân fulkanysk stientme foar en op guon plakken binne ertsen foarme op de seeboaiem.

Dripstiengrot Bilsteinhöhle

Yn it Paleosoïkum (geologysk tiidrek) waard de oant dan horizontale seeboaiem omheech drukt en ûntstie der in earste berchtme. De bergen dy ’t doe foarme wiene sakken oars fluch wer fuort, dat it gebiet fan wat letter as it Sauerlân waard wie lange tiid wer frijwat flak. De hjoeddeistige Sauerlânske bergen binne ûntstien troch de ferheffing fan it Rynlânske laaistienberchte sûnt de ein fan it Mioseen en foaral yn it Kwartêr. Sûnt dy tiid hawwe de rivieren har in wei troch it laaistienberchte snien, benammen fan de rânen ôf. It laaistienberchte en dêrmei it Sauerlân groeit hjoed-de-dei noch hieltyd stadich de hichte yn.

Guon dielen fan it Sauerlân binne troch de oanwêzichheid fan kalkstien kartele en der binne hûnderten dripstiengrotten ûntstien, benammen yn it noarden, tusken Iserlohn en it Hönnetal en yn it gebiet om Attendorn hinne en op it Brilon-plato. Guon dêr fan binne troch toeristen te besykjen.

De gâns gruttere en lytsere ertsôfsettingen hawwe sûnt de midsiuwen laat ta de ûntwikkeling fan in tradisjonele mynbou. De mynbou yn it Sauerlân wie eartiids in wichtige ekonomyske faktor; de mynbou kaam yn de santiger jierren fan de foarige iuw folslein ta in ein.

Natoer[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It Sauerlân wurdt karakterisearre troch in middelberchtelânskip mei bûken - en spjirrebosken. Fanwegen al dy bergen wurdt it ek wol it lân fan de tûzen bergen neamd.

Wetterfal Plästerlegge
Sauerlân yn de winter by Meschede

Yn de jierren 60 fan de foarige iuw waarden ferskate gebieten oanwiisd as natuerpark. Yn it noarden tusken de Ruhr en Möhne leit it natuerpark Arnsberger Wald. It natuerpark Ebbegebirge besloech it grutste part fan it súdwestlike Sauerlân, it natuerpark Homert lei tusken de Lennefallei yn it súdwesten en it Ruhrgebiet yn it noardeasten. It natuerpark Homert lei tusken it Lennetal yn it súdwesten en it Ruhrgebiet yn it noardeasten. It natuerpark Rothaargebirge wreide him út oant yn it noardeastlike Sauerlân, yn it Wittgensteiner Lân en yn it Siegerlân. Yn maaie 2015 binne de lêste trije gearfoege ta it natuerpark Sauerland-Rothaargebirge, dat sûnt it op ien nei grutste Dútske natuerpark is mei in oerflakte fan 3.826 km2. It natuerpark Diemelsee leit tusken Brilon en Marsberg yn de noardeastlike râne yn it grinsgebiet mei de Hessense Kreis Waldeck-Frankenberg.

De natoer fan Sauerlân fertoant in grut ferskaat, mei in protte soms sels seldsume planten en bisten. Dat binne bygelyks de wisint, de swarte earrebarre, de oehoe, de skatekster en it paapke. Dat late ta de oanwizing fan in grut tal beskerme gebieten (Schutzgebieten) fan ferskate grutte neist de natuerparken.

Súdlik fan Bestwig leit de Plästerlegge, mei 20 meter de heechste wetterfal fan Noardryn-Westfalen. It Rothaargeberchte hat syn heechste toppen yn it gebiet Winterberg, Olsberg en Brilon mei de Kahler Asten en it gebiet om de Hochheide Neuer Hagen hinne. Fanwege it bysûndere klimaat en de hichte fan mear as 800 meter binne hjir in tal biste- en plantesoarten dy't yn Noordrijn-Westfalen alline hjir foarkomme. wêrûnder de alpenmelkslaad (Cicerbita alpina) en it twablomke fioeltsje (Viola biflora). It kalkstiengebiet fan it Brilon-plateau mei it iten earme gerslân op de kalkstienpiken herberget ek in unike fegetaasje. Under oaren Tijmbremraap (Orobanche alba) en steppe-venkel (Seseli annuum). In oar bysûnder skaaimerk is de fegetaasje fan de karstboarnen fan de Alme mei it foarkommen fan it Zinklepelblad (Cochlearia pyrenaica). Yn de Meibacher Bocht sit it fûgelreservaat Meibacher Bucht. It Marsberchgebiet mei it Diemelgebiet hat grutte kalkgerslannen op de Zechstein-ondergrûn. De see fan rotsen yn Hemer, is ûntstien troch it ynstoarten fan grotten.

Hjerst yn it Sauerlân by de Hennetalsperre

Ekonomy[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De Veltins brouwerij yn Grevenstein

Histoarysk sjoen, wie it Sauerlân foaral in hannelsregio. Yn de 20e iuw en benammen nei de Twadde Wrâldkriich wiene der ekonomyske feroaringen. Sûnt it begjin fan de systematyske teelt fan krystbeammen yn de jierren 80 hat it Sauerlân him ûntwikkele ta it grutste teeltgebiet fan Europa mei 18.000 hektare krystbeammen. De regio Súd-Westfalen is de op twa nei sterkste yndustriële regio yn Dútslân yn ferhâlding ta it oandiel fan 40 persint fan de wurknimmers yn de ferwurkjende yndustry. Yn it westen fan Sauerlân wurde de heechste wearden berikt mei in yndustrieel wurkgelegenheidsoandiel fan 43-44%. Meardere lytse en middelgrutte fabriken binne fêstige yn it Sauerlân. Hjoed-de-dei binne it foaral taleveransiers oan de auto-yndustry, de aluminium ferwurkjende yndustry en fabriken dy’t ark meitsje yn it Sauerlân te finen. De farmaseutyske en gemyske yndustry binne yn Iserlohn fertsjintwurdige. It Sauerlân stiet ek bekend om bekende fabrikanten fan lampen yn de regio's Arnsberg, Lüdenscheid en Iserlohn, lykas ek foar sanitêr, benammen yn en om Hemer. Yn it Schmallenbergergebied besteane noch hieltyd wichtige bedriuwen út de Saumlânske tekstylyndustry. In foarm fan mynbou yn it Sauerlân libbet noch altyd as laaistienwinning yn Bad Fredeburg. It meast bekende Sauerlânske produkt is bier. Neist tal fan lytse brouwerijen binne Warsteiner yn Warstein en Veltins yn Grevenstein yn de buert fan Meschede ek bûten Dútslân bekend. Dat betsjut dat twa fan de grutste brouwerijen yn Dútslân mar 28 kilometer faninoar ôf steane.

Toerisme[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Atraksjepark Fort Fun Abenteuerland yn Bestwig

It Sauerlân is sûnt de ein fan de 19e iuw de bestimming fan bewenners fan it yndustrygebiet en de grutte stêden dy't op syk binne nei ûntspanning. De belangstelling foar it Sauerlân kreëarre nije fertsjinmooglikheden. Benammen nei de Twadde Wrâldkriich waard it Sauerlân in wichtich rekreaasje gebiet. De bosken en lytse stedsjes en doarpen meitsje de regio tige oantreklik om te kuierjen, en in soad stêden waarden kueroarden fanwege de goede loftkwaliteit. De heger lizzende gebieten binne ek populêre wintersportgebieten. Eveneminten op de bobslydbaan yn Winterberg en de skâns foar it Skyspringen yn Willingen binne wrâldwiid bekend. Foar kuierders binne der yn it Sauerlân trije lange ôfstâns kuierpaden. De 154 km lange Rothaarsteig, dy’t it Sauerlân, Siegerlân en it Lahn-Dillgeberchte mei-inoar ferbynt, de 240 km lange Sauerland-Waldroute en de 251 km lange Sauerlân-Höhenfluch. Njonken dizze lange ôfstân kuierpaden binne der ferskate koartere kuierpaden. Sûnt de jierren 90 binne der yn it Sauerlân ek in pear fytspaden oanlein. Ien fan dizze fytspaden is de SauerlânRadring, dy't oer eardere spoarlinen rint en 84 km lang is. Oare toeristyske sintra binne de grutte attraksjeparken, it 80 bunder grutte Panoramapark Sauerland Wildpark yn Kirchhundem, Fort Fun Abenteuerland yn Bestwig en it 200 hektare grutte Wildwald Vosswinkel, en de ferskate simmerrodelbanen. Der binne ek ferskate kastielen, musea yn it Sauerlân te finen. Mar kinne je it Sauerlân ek ûnder de grûn besjen in tal eardere minen en dripstien grotten binne iepensteld foar toersiten.

Bysûnderheden yn it Sauerlân[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Histoaryske gebouwen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Kastielen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Kastiel Bilstein

Machtiche kastielen, paleizen en lânhuzen binne it bewiis fan aristokratyske hearskippij en fertsjintwurdiging fan it ferline. De lokaasje fan de Grafenburg in Werl, dy 't yn de earste helte fan de 10e iuw boud waard, is net dúdlik. Mar wie nei alle gedachten yn de buert fan it hjoeddeiske plein by de tsjerke yn Werl. Doe't de grêven fan Werl har sit nei Arnsberg ferpleatsten, bouden se om 1060 hinne earst de Rüdenburg, dy't letter eigendom waard fan de aadlike famylje Rüdenberg. Oan de oare kant fan de delling wennen de grêven fan Arnsberg-Werl fan likernôch 1144 ôf op kastiel Arnsberg. Letter wreiden de aartsbiskoppen en karfoarsten fan Keulen it kompleks út ta in paleis. It lêste gebou waard boud troch Johann Conrad Schlaun foar Clemens August von Bayern en ferneatige yn de Sânjierrige Kriich. Beide Arnsberg-kastielen binne tsjintwurdich ruïnes.

Oare aadlike famyljes bouden ek kastielen om har besittingen te beskermjen. Dat jildt foar it kastiel yn Hachen, oarspronklik boud troch de Ezzonen. (De Ezzonen binne de ôfstammelingen fan Erenfried I (sa. 845 - nei 14 juny 904), graaf yn de Dútske Bliesgouw.) Ek de earste bebouwing fan de Waldenburg by Attendorn is werom te fieren nei de Ezzonen. Letter wie it eigendom fan ferskate aadlike famyljes. De hearen fan Förde-Bilstein bouden earst it kastiel Peperburg, dêr't hast neat fan bewarre bleaun is, en letter it kastiel Bilstein. In oar âld kastiel is dat yn Padberg. De Skouts fan it Grafschaftkleaster bouden it kastiel fan Nordenau yn de 12e iuw. Ien fan de strategysk wichtichste kastielen út de 12e iuw wie kastiel Altenfels by Brilon; it waard yn de midsiuwen alwer ferlitten.

De aartsbiskoppen fan Keulen krigen ferskate kastielen en bouden stêden om harren besittingen te beskermjen, dy't ek militêre funksjes krigen. Yn Neheim tsjûgje de Burgmannshäuser Gransau, Drostenhof en Fresekenhof fan it eardere kastiel yn de stêd. De grêven fan Arnsberg giene op in ferlykbere wize te wurk, bygelyks troch de stêd en it kastiel fan Eversberg te bouwen. Neist it erven fan âldere kastielen en it bouwen fan stêden lieten de aartsbiskoppen fan Keulen fan de 12e iuw ôf nije kastielen bouwe. Dy omfetsje Kastiel Schnellenberg, foar it earst neamd yn 1222, Fürstenberg en Scharfenberg.

De grêven fan Markus en harren foargongers bouden ek kastielen om harsels te beskermjen tsjin de grêven fan Arnsberg en de aartsbiskoppen fan Keulen. Kastiel Altena, dêr 't de neiste stêd nei ferneamd is, wie de foarâlderlike sit fan de grêven fan Mark. Kastiel Klusenstein waard fuort oan de doetiidske grins op in rots boppe it Hönnetal boud.

Mar in pear kastielen binne bewarre bleaun. De measten fan de kastielen binne no ruïnes. Yn 1912 waard yn it rekonstruearre kastiel Altena de earste jeugdherberch fan 'e wrâld iepene. Kastiel Schnellenberg waard letter útwreide troch de baronnen fan Fürstenberg en kin besocht wurde.

Paleizen en hearehuzen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
paleis Herdringen yn Arnsberg

Mei basearre op kastielen, diels fuortkaam út guod fan de legere adel, ûntstiene der gâns paleizen en hearehuzen . It hûs Letmathe yn Iserlohn is in foarbyld fan ien fan alle hearehuzen yn it Sauerlân. It lânhûs Listringhausen yn Meinerzhagen kin dêrfoaroer net besocht wurde. Beide gebouwen wurde beskôge as attraksje fan harren stêd. It lângoed Stockhausen yn Meschede datearret út it earste millennium nei Kristus.

Benammen yn de barokperioade waarden âldere aadlike bebouwingen omboud ta paleizen. Oaren wiene nij boud. De baronnen fan Fürstenberg joegen de boumaster Ambrosius von Oelde de opdracht om de Adolphsburg by Oberhundem te bouwen en it kastiel Schnellenberg werbouwe te litten. Ek arsjitekt Michael Spanner wie yn dy tiid op in soad plakken yn de regio aktyf. Syn paleisgebouwen omfetsje de ferbouwing fan it Landsberger Hof yn Arnsberg en Haus Almerfeld yn Brilon. Mar in pear oerbliuwsels fan it kastiel Hirschberg, dat troch Schlaun werboud waard, en de Hirschberger-poarte, (dy't him hjoed de dei yn Arnsberg befynt), binne bewarre bleaun.

Fakwurkhûs yn Belecke

Oare foarbylden fan bekende paleizen binne paleis Bruchhausen yn Olsberg, paleis Dahlhausen yn Menden, paleis Herdringen in Arnsberg, paleis Körtlinghausen yn Rüthen, paleis Laer yn Meschede, Wetterpaleis Melschede yn Sundern, paleis Wocklum yn Balve en paleis Neuenhof yn Lüdenskied.

Fakwurk- en laaistiennen huzen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Yn it Sauerlânske lânskip dominearje yn in soad delsettingen de karakteristike swart-wite fakwurkarsjitektuer. Yn de tweintiger jierren beskreau de monumintewacht (Heimatschutzbewegung) it "typyske" Sauerlân-hûs as in hûs mei twa ferdjippingen mei fjouwer stilen en swart skildere fakwurk, wytkalke opfolpanielen, inkelde gevel- en bôgefersieringen, bedutsen mei in dak fan laaien. In typysk foarbyld fan dizze arsjitektuer is de Stertschultenhof yn Cobbenrode, boud yn 1769 yn Sauerlânsk fakwurk. Oare foarbylden dy ’t te brûken binne, binne te finen yn frijwat Sauerlânske stêden lykas Hallenberg, Kirchveiskie en Oberkirchen. Njonken de fakwurkhuzen binne der yn it Sauerlân ek in soad laaistiennen huzen. Der binne in tal plakken dy 't karakterisearre wurde troch sokke gebouwen, benammen yn gebieten mei in soad laaistienôfsettingen.

Religieuze bouwurken[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
St. Peter en Paul yn Wormbach
Königsmünster-abdij yn Meschede
it eardere ridderslot en lettere kleaster yn Sichtigvor

tsjerken en it grutte tal kapellen binne ek kenmerkjende gebouwen yn ’t Sauerlân. Se binne it tradisjonele middelpunt fan de stêden en doarpen yn de regio. De ierste tsjerklike delsettingen binne te finen lâns de Hellwei (Foarrinner fan de A40 tusken Werl, Soest en Paderborn. De skiednis fan 'e abdij fan Meschede giet werom oant de Karolingyske perioade. It mitselwurk fan de westlike toer fan de hjoeddeistige karspeltsjerke St. Walburga datearret út de 9e iuw. Yn de 11e iuw oerhearsken de trijebûkige basiliken. Dy omfetsje St. Clemens yn Drolshagen, St. Dionysius yn Thülen en St. Cyriakus yn Berghausen. It typyske boutype fan de regio is de Westfaalske hallentsjerke. Deze omvatten St. Peter en Paul yn Wormbach, het oude gedeelte van St. Alexander in Schmallenberg en St. Johannes Evangelist in Eversberg. Dêrta hearre de St. Peter en Paul yn Wormbach, it âlde part fan St. Alexander yn Schmallenberg en de St. Johannes Evangelist yn Eversberg. Ek de St. Blasiustsjerke yn Balve mei syn achthoekige koepel heart by dit boutype. In lettere foarbyld is de St. Heribert yn Hallenberg. It romaanske sintrale gebou fan de Drüggelt-kapel oan de Haarstrang is útsûnderlik en de arsjitektuer hat oanlieding jûn ta tal fan spekulaasjes. Foarbylden fan iergotyk binne St. Nikolaus yn Obermarsberg en St. Laurentius, de tsjerke fan it kleaster Wedinghausen yn Arnsberg.

Der binne ek tal fan oare opfallende midsiuwske tsjerkegebouwen. Dy omfetsje de Oberste Stadtkirche en de Bauernkirche yn Iserlohn, de Sint-St.-Vinzenz-Kirche yn Menden, en de St. Petrus und Andreas tsjerke yn Brilon. De midsiuwske tsjerke St. Johannes Baptist yn Attendorn en de yn lettere jierren boude tsjerke fan St. Johannes Baptist yn Neheim steane fanwege harren ôfmjittings bekend as de Sauerlân-katedralen.

Lange tiid waarden der mar in pear tsjerken boud. Sûnt de 17e iuw hat de barokstyl, foar in part yn goatyske styl, benammen syn wei fûn nei it Keulske part fan de regio. Ien fan de hallentsjerken yn dizze styl wie de St. Gertrud yn Oberkirchen, fergelykber mei de Maria Heimsuchung yn Kohlhagen, St. Lambertus yn Oberhundem en St. Peter und Paul yn Eslohe. Ek de nije kapitteltsjerke St. Walburga yn Meselijke en St. Severin yn Wenden datearje út de barokperioade.

In soad fan de âldere tsjerken binne werboud yn barokstyl, foaral mei nije ynterieurs. Dit ûnderskiedt de tsjerken oant op de dei fan hjoed op in soad plakken. In soad ardjitekten dy 't meiwurken oan de bou kamen út de regio. It neamen wurdich binne Heinrich Strothmann, Johann Sasse, Heinrich Papen, Johann Theodor Axer en Johann Leonhard Falter. Joseph Buchkremer wie yn de 20e iuw de wichtichste tsjerkarsitekt fan it Sauerlân.

De eardere syngaoge yn Padberg boud yn fakwurkstyl

Ek opmerklik binne inkelde kleastergebouwen en tsjerken. Dy omfetsje de kleasters Wedinghausen, Rumbeck en Oelinghausen yn de omkriten fan de hjoeddeiske stêd Arnsberg. Ta de âldste kleasters yn Westfalen hearre it kleaster Meschede en it kleaster Obermarsberg. Ek de Grafschaftkleasters by Schmallenberg en Bredelar binne tsjûgen fan it ferline. De Königsmünster-abdij yn Meschede is ek opmerklik fanwegen syn moderne arsjitektuer. Hjoed de dei is it, it grutste bewenne kleasterkompleks fan it Sauerlân. In bysûndere foarm tusken in kastiel en in religieuze bouwurk is it eardere ridderslot en lettere kleaster fan Mülheim yn Sichtigvor.

Moskee yn Meschede

De Joadske befolking hat inkelde begraafplakken, lykas dy yn Rüthen of Obermarsberg, dêr ’t de oanlis fan weromgiet ta de iermoderne tiid, ôfsjoen fan in pear synagogen. Nei de Holocaust wurdt gjin inkelde synagoge yn it Sauerlân noch brûkt wêr't se ea foar boud binne. Guon binne sa renovearre dat harren eardere funksje noch werkenber is. Dy binne de synagoge yn Padberg, dy 't yn de 18e iuw yn fakwurkstyl boud waard, de synagoge yn Neheim en de synagoge yn Meschede.Oare gebouwen waarden sa yngripend ferboud dat harren eardere tsjerklike funksje, lykas bart is by de synagoge yn Arnsberg, net mear werkenber is. In grut part fan synagogen sa 't dy yn Brilon waard folslein ferwoaste yn de Kristallnacht yn 1938.

De moslimbefolking, benammen arbeidsmigranten út Turkije, stiften fan de santiger jierren ôf saneamde achtertúnmoskeeën yn leechsteande gebouwen. De DİTİB-moskee stiet sûnt 1990 yn in ferboud en oanboud eardere fabryksgebou, de earste moskee mei koepel en minaret yn Iserlohn. Yn 2008 waard de earste folslein nije moskee yn it Sauerlân boud mei de Fatih-moskee yn Meschede.

Musea[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Erlebnisbesucherbergwerk Ramsbeck
Märkische Museums-Eisenbahn

In Arnsberg stiet it Sauerland Museum Yn it museum wurdt skiednis fan it eardere karfoarstendom Keulen, hertochdom Westfalen ferteld. It Deutsche Höhlenmuseum Iserlohn is it grutste Dútske museum oer grotten. It Deutsches Drahtmuseum yn Altena is de ienigste museum yn de wrâld oer de produksje fan izertriedden. Yn Dreislar docht it Schwerspatmuseum werom tinken oan de pleatslike skiednis fan de mynbou. It DampfLandLeute-Museum Eslohe is wijd oan de skiednis fan de technyk. Njonken in permaninte útstalling mei ferskate ûnderwerpen, hat it Schieferbergbau- und Heimatmuseum Holthausen yn Holthausen geregeldwei wikseljende tentoanstellingen en is ferbûn mei de Südwestfälsche Galerie.

Tal fan museumachtige foarsjenningen yn de regio geane oer it eardere kommersjele en yndustriële ferline fan it Sauerlân. bygelysk ’t Erlebnisbesucherbergwerk Ramsbeck yn Bestwig, it Historische Fabrikenanlage Maste-Barendorf yn Iserlohn. Mei de Wendener Hütte en de Luisenhütte Wocklum kinne inkele fan de âldste heechovens fan Dútslân besocht wurde. it fabryk De Luisenhütte yn Balve waard yn 1865 stillein, mar is dy't yn syn gehiel bewarre bleaun is, it fabryk wurke op sawol wetterkrêft en houtskoal.

De Märkische Museums-Eisenbahn rydt mei histoaryske treinen tusken Herscheid en Plettenberg. It Westfälische Landesmuseum für Handwerk und Technik yn it Mäckingerbachtal by Hagen is in iepenloftmuseum, mei de klam op de izerferwurkjende yndustry yn it Sauerlân.

Sport[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Bobslydbaan by Winterberg

Fan de sporten is benammen de wintersport yn it Sauerlân wichtich. Yn Hochsauerland, bygelyks yn Winterberg, binne der tal fan sky- en rodelpistes. Op de Bobslydbaan by Winterberg wurde al sûnt 1914 ynternasjonale wedstriden bobslydzjen organisearre de hjoeddeiske bobslydbaan waard yn 1977 boud.

Ek op de Mühlenkopfschanze yn Willingen wurde alle jierren ynternasjonale wedstriden organisearre mar dan foar it skânsspringen. De earste skâns op dit plak waard yn 1925 boud, en hie in K-punt (kritiek punt) fan 35 m. de Hjoeddeiske skâns waard om en de by it jier 2000 boud en had in K-punt fan 130 m.

In Iserlohn stiet in iisbaan foar iishockey yn dizze iishal de Eissporthalle Iserlohn traine en spylje de Iserlohn Roosters dy't yn de Deutsche Eishockey Liga de heechste divysje yn it iishockey yn Dútslân. De Eissporthalle Iserlohn waard yn 1971 boud.

De Sauerländische Gebirgsverein koartwei de SGV is de grutste kuierklup yn it Sauerlân mei hast 38.000 leden. De SGV waard al yn 1891 oprjochten yn Arnsberg en organisearret yn it hiele Sauerlân meardere eveneminten foar kuierders.

Sûnt 2000 nimt de populairiteit fan fytsen yn it Sauerlân ta, it giet dan net alline om hurdfytsen mar ek om mountainbiken en grevelfytsen. Der binne yn it Sauerlân ferskate pistes te finen foar in tal foarmen fan in mountainbiken mar benammen foar it downhill fytsen, in delgeande en ekstreem spektakulêr parkoers dat de hurdfytsers yndividueel ôflizze.

Sintra fan de hynstesport yn it Sauerlân binne Balve en Warstein. Yn Balve hat alle jierren meastal yn juny de Balve Optimum, in ynternasjonaal wichtige hynstesport toernooi plak, op it hynstesportterrein by paleis Wocklum yn de alver Orlebachtal. En bestiet út wedstriden foar springrúters en foar dressuerrútsers. Yn Warstein wurd jierliks it Warsteiner Champions Trophy organisearre op it terrein fan de Warsteiner bierbrouwerij. In toernooi foar benammen jonge springrútsers.

Kultuer[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De kultuer yn it Sauerlân wurdt sterk beynfloede troch it fikse ferankere katolisisme fan syn ynwenners. As ûnderdiel fan it kulturele gebiet fan Westfalen hat de kultuer fan it Sauerlân, ferdield yn Hochsauerlân dat ûnder ynfloed stien hat fan de Karfoarstendom Keulen, en it mear protestantske Märkisches Sauerland, him net unifoarm ûntwikkele.

Religy[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Sûnt de Reformaasje is it religeuze lânskip fan Sauerlân frijwat feroare. De Reformaasje fersprate him sûnt de jierren 1530 yn it greefskip Mark; it hertochdom Westfalen bleau yn wêzen katolyk. Dizze ferskillen binne ek hjoed-de-dei noch te sjen nettsjinsteande ymmigraasje yn ’e ôfrûne desennia. Al binne as gefolch fan dy migraasjebewegings, moslims sterker fertsjintwurdige yn it hjoeddeiske Märkischer Kreis as gemiddeld yn Westfalen.

Taal en literatuer[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Yn it Sauerlân waard oant yn de jierren sechstig noch aktyf in eigen dialekt sprutsen it Sauerländer Platt. It dialekt wurdt no noch wolris sprutsen troch de âldere generaasje. Nettsjinsteande de ynset fan klups en skoallen wurdt oannommen dat it Sauerländer Platt yn ’e folgjende generaasje útstoarn wêze sil.

It Christine-Koch-Gesellschaft ûnderhâldt in Sauerlânsk literatuerargyf yn Schmallenberg mei likernôch 2000 tydskriften en boeken. De biblioteek is húsfeste yn it "Schmalen Haus" njonken it Schmallenberger stedhûs. Der binne ek in pear legindes út it Sauerlân.

Feesten en gebrûken[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

It kulturele libben fan hast elke Sauerlânske mienskip omfettet benammen de jierlikse skuttersfeesten. Yn Iserlohn fynt jierliks it skuttersfeest fan de "Iserlohner Bürgerschützenverein" (IBSV) plak, dat as it grutste feest fan Súd-Westfalen beskôge wurdt.

Yn de eardere Karfoarstendom Keulen is karnaval in oar populêr feest. It hichtepunt fan it karnaval is de optocht op Rosenmontag. Ien fan de gruttere karnavalsoptochten yn it Sauerlân is yn Belecke.

Iepenloftteäters[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Op in tal plakken yn it Sauerlân lykas yn Elspe, Herdringen Arnsberg en Hallenberg binne iepenloftteäters te finen. De Balvergrot stiet ek bekend as teäterseal en lokaasje foar allerhanne konserten.

Iten en drinken[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De keuken yn it Sauerlân komt foar it grutste part oerien mei dy fan oare parten fan Westfalen. De gerjochten hawwe soms ûnderskate nammen en de resepten ferskille meastal allinnich yn details. Opmerklike spesjaliteiten út it Hochsauerlân binne lykwols Kröse (in woarstepuree makke fan bargebloed en fleis, groatten en speserijen) en Schlackerwurst (in soarte fan metwoarst mei nieren, dy't faak sean wurdt ta in Kleverige Stoofpot, net te betiizjen mei de bekende "Schlackwurst" út oare gebieten).

In âld Sauerlânsk ierappelgerjocht is de Potthucke, ek wolris puffer neamd. Eartiids waard it makke fan rauwe raspe ierappels, riezel en sâlt en waard it oeren yn in pot bakt. Hjoed-de-dei wurdt de Potthucke mei ekstra sipels, aaien, blom, Mettwurst-woarst of rikke fleis klearmakke. De saneamde kowewoarst is wiidferspraat yn it Sauerlân; piperwoarst wurdt ek makke fan kowefleis. In regionale spesjaliteit yn it Hochsauerlân is de beenwoarst.

It meast bekende Sauerlânske produkt is bier. Neist tal fan lytse brouwerijen binne Warsteiner yn Warstein en Veltins twa fan de grutste brouwerijen yn Dútslân.

Ynfrastruktuur[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Treinfiadukt by Willingen

Diken, lânpaadsjes, holle diken en sânpaden, bestiene faaks al foar de midsiuwen, bygelyks de mear as 1000 jier âlde en likernôch 500 km lange Heidenstraße, dy't fan Leipzig oer Kassel nei Keulen late, de Römerweg en de Kriegerweg, dy't Siegen mei Paderborn ferbûn.

Oant de 19e iuw laten de foarhinne ûnferhurde en amper ûnderholden "ferkearsrûtes" benammen oer de hichten, omdat de falleien troch it wetter faak ûnbegeanber wiene.

Beflourre diken, meast ferhurde mei grint, de saneamde stiendiken, waarden pas oan de ein fan de 18e iuw oanlein. De earste yn it Sauerlân wie de Holland-Frankfurt-Straße. Dy waard om 1780 hinne oanlein en dy't út Nederlân wei nei Frankfurt late oer Wesel, Essen, Hagen, Halver, Meinerzhagen, Drolshagen, Olpe, Kreuztal, Siegen, Dillenburg en Wetzlar.

Yn 1816 wiene der ôfsjoen fan Holland-Frankfurt-Strasse mar trije foar in part foltôge wegen yn it eardere hartochdom Westfalen: de hjoeddeistige B7 fan Canstein (Marsberg) fia Brilon, Meschede en Arnsberg nei Menden, de wei tusken Werl en Olpe fia Wickede, Neheim, Hüsten en Sundern en de wei fan Meschede nei Grevenbrück. Pas mei de oanlis fan de dyk Minden-Koblenzer Chaussee yn de jierren 1830 krige de regio in folslein nij netwurk mei ferhurde diken, dy't ek op de legere hellingen oanlein waarden. Tagelyk rekken in soad fan de âlde paden en koetsrûtes yn it ferjit en binne no allinnich noch werkenber as oerwoekere ravinen yn it lânskip.

De ûntwikkeling fan de hjoeddeiske sneldyken kaam yn it Sauerlân pas let op gong. Yn 1971 waard de A45 foltôge (Castrop-Rauxel-Mainhausen), yn 1976 folge troch de A4 (Aachen-Görlitz). Oan de 46 (Heinsberg-Olsberg) wurd noch altyd wurke. De oare wichtige dyk dy't it Sauerlân oandocht is de A44 (Aachen- Waldkappel).

Spoarnetwurk[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Bergisch-Märkische Eisenbahn-Gesellschaft[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

Net allinnich de oanlis fan ferhurde diken kaam yn it Sauerlân relatyf let op gong, ek dy fan it spoarnetwurk. Nettsjinsteande plannen dy’t weromgeane oant 1833, waard yn it Sauerlân it earste spoartrajekt Ruhr-Sieg, fan de Bergisch-Märkische Eisenbahn-Gesellschaft (BME), iepene yn 1859, folge troch de Biggetalbahn en de Volmetalbahn. Yn 1870 iepene de BME ek it noarden fan it Sauerlân mei de Boven-Ruhrtalbahn. De lêste spoarline yn it Sauerlân, dy’t noch troch de BME oanlein wie, fan Menden nei Hemer waard yn 1882 iepene en yn 1885 fia it nij boude Iserlohn Ostbahnhof nei Iserlohn trochlútsen.

Steats sydlinen[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De Reichsbahndirektion Elberfeld boude de Altenhundem-Wenhausen spoarline, de útwreiding fan de Volmetal spoarline en de Ardey spoarline. De spoarline Finnentrop-Wennemen, de spoarline Plettenberg-Herscheid, de spoarline Altenhundem-Birkelbach en de Hönnetalbahn waard ek boud.

Smelspoar[bewurkje seksje | boarne bewurkje]

De smelspoartrajekten wiene wichtich foar de regio. De Kreis Altenaer Schmalspur-Eisenbahn (KAS) ferbûn Lüdenscheid mei Altena en Werdohl en Schalksmühle mei Halver. De Iserlohner Kreisbahn (IKB) operearre benammen tusken Iserlohn, Hemer, Altena en Hohenlimburg. De Hohenlimburger Kleinbahn (HKB) operearre yn Hohenlimburg. Yn it súdlike Sauerlân stie de Plettenberger Kleinbahn (PKB). Dêrnei folgen it spoartrajekt Ruhr-Lippe, de Westdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft en it Kleinbahn Steinhelle–Medebach.

Yn de jierren nei 1948 waarden ferskate trajekten sletten, guon allinnich foar persoaneferfier en guon trajekten yn syn gehiel. De oerbleaune haadtrajekten binne yn hannen fan de Duetsche Bahn en in tal njonkenlinen wurde troch private ferfierders betsjinne.

Boarnen, noaten en referinsjes[boarne bewurkje]

Boarnen, noaten en/as referinsjes: