Argentynje

República Argentina


Flagge	Wapen

Federale republyk

Gebiet
% wetter

2.766.890 km²
1,1%

Ynwenners (2022)

47.327.407

Munt

Argentynske peso (ARS)

UTC -3

ARG

.ar

54

Argentynje of República Argentina (letterlik: "Argentynske Republyk"), is in lân yn Súd-Amearika. Argentynje is it twadgrutste lân yn Súd-Amearika en it achste grutste lân fan de wrâld.

Geografy

Lânskip

Argentynje is fan noard nei súd hast 3.700 km lang en likernôch 1.400 km fan east nei west. De haadstêd is Buenos Aires, ien fan de grutste stêden op 'e wrâld, oan de eastkust. It lân leit tusken de Andes berchrige yn it westen en yn it easten de súdlike Atlantyske Oseaan. It lân grinzget oan Paraguay en Bolivia yn it noarden, Brazylje en Urûguay yn it noardeasten, Sily leit west en eastlik fan Argentynje. It regear fan Argentynje hat besocht en besiket noch hieltyd de macht oer de Britske Falklâneilannen (Spaansk: Islas Malvinas) en de Súd-Geörgje en de Súdlike Sandwicheilannen te krijen.

Cerro Aconcagua, is mei in hichte fan 6960 meter de heechste berch fan noard en súd-Amearika. De wichtichste rivieren binne de Rio de la Plata, de Paraguay, Bermejo, Kolorada, Urûguay en de grutste rivier is de Parana.

Stêden en stêdekloften

Yn 2005 wienen neikommende stêden en stêdekloften de fyftjin grutste yn Argentynje:

Rang	Stêd	Provinsje	Tal ynwenners	Regio
1	Buenos Aires	(stêd en provinsje)	19,251,433	Pampean
2	Córdoba	Córdoba	1,513,200	Pampean
3	Rosario	Santa Fe	1,295,100	Pampean
4	Mendoza	Mendoza	1,009,100	Cuyo
5	La Plata	Buenos Aires	857,800	Pampean
6	San Miguel de Tucumán	Tucumán	833,100	NOA (northwest)
7	Mar del Plata	Buenos Aires	699,600	Pampean
8	Salta	Salta	531,400	NOA (northwest)
9	Santa Fe	Santa Fe	524,300	Pampean
10	San Juan	San Juan	456,400	Cuyo
11	Resistencia	Chaco	399,800	Gran Chaco
12	Neuquén	Neuquén	391,600	Patagonian
13	Santiago del Estero	Santiago del Estero	389,200	Gran Chaco
14	Corrientes	Corrientes	332,400	Mesopotamia
15	Bahía Blanca	Buenos Aires	310,200	Pampean

Skiednis

De namme Argentynje komt fan it Latynske argentum (sulver), neffens in Spaanske ekspedysje hie it gebiet sulver.

It âldste fynst fan oanwêzigens fan minsken is fûn yn Patagoanje (Piedra Museo, Santa Cruz), mear as 13.000 jier âld. Yn 1480 ferôvere it Inka Ryk it noardwesten fan Argentynje, dat dernei in part fan it ryk wie.

De Spanjerts ûntdutsen Argentynje yn 1502. De stêd Buenos Aires is stifte yn 1580, Viceroyalty of the Río de la Plata yn 1776. Yn 1806 en 1807 besocht Grut-Brittanje de macht fan de Spanjerts oer te nimmen, mar it folk befjochte de Britten en slagge. Op 25 maaie 1810 nei de delfal fan Napoleon, setten de pommeranten fan Buenos Aires útein mei it Earste Regear Jûnta. Op 9 july 1816 waard de ûnôfhinklikens fan Spanje útroppen. Sintralisten en federale groepen (Spaansk: Unitarios and Federales) hienen in kriich oant yn 1853 it útstel fan 'e grûnwet akseptearre waard.

Polityk

De Argentynske grûnwet fan 1853 (wersjoen yn 1994), betsjut in skieding fan machten (Trias Politika) tusken útfierende, wetjouwende en rjochtsprekkende macht, sawol lanlik as provinsjaal. De presidint en vise-presidint wurde direkt keazen foar in rite fan fjouwer jier. Beide kinne maksimaal foar twa riten tsjinje, mar harren nei in skoft fan op syn minst 1 amtsperioade werkiesber stelle foar in tredde perioade. De presidint beneamt de ministers. De grûnwet jout him aardich wat macht mei in dûbelfunksje as steats en regearslieder. Hy hat û.ô de mooglikheid yn "driuwende en needsaaklike" situaasjes presidinsjele dekreten út te feardigjen en in feto tsjin ûnderdielen út te sprekken.

It Argentynsk parlemint (Nasjonaal Kongres/Congreso Nacional) hat in Senaat (Senado) mei 72 sitten en in Keamer mei Fertsjinwurdigers (Cámara de Diputados) mei 257 sitten. Sûnt 2001 wurde de senatoaren direkt keazen, wêrby't eltse provinsje, de federale haadstêd ynbegrepen, fertsjintwurdige wurdt troch trije senatoaren. Senatoaren sitte seis jier, fertsjinwurdigers fjouwer jier. Eltse twa jier wurde der ferkiezings hâlden foar in tredde fan de senaat en de helte fan de fertsjinwurdigerssitten.

Bestjoerlike ôfdielings

Argentynje is opdield yn 23 provinsjes (provincias; singular: provincia), en ien autonome stêd (yn it generaal ferneamd as capital federal):

Demografy

Befolking

Der wenje sa likernôch 47 miljoen minsken yn Argentynje (2022). Spaansk is de wichtichste taal, mar der is likegoed in ferskaat oan talen. Guon dêr fan binne Gûarany, Mapudungum en Kuechûa en yn Patagoanje binne sels in tal Welsk praters.

Ekonomy

In grut tal natoerlike helpboarnen dogge Argentynje fertuten, elkenien kin skriuwe en ek de kombinaasje fan yndustry en lânbou soarget derfoar dat Argentynje in ekportlân is. Om 1980 hinne hie Argentynje in waaksende ynternasjonale skuld. As it regear jild nedich hie, liet hja ienfâldich nije pesos printsje. Dêrtroch skêt de ynflaasje rap omheech oant likernôch 200% en de produksje stoarte yn troch min behear en korrupsje. Om eat tsjin de ekonoamyske krisis te dwaan, kaam it regear ta it beslút him yn te setten foar de frije hannel, deregulearring en privatisearring. Yn 1991 fûn in radikale monetêre werfoarming plak, dy't de wearde fan de peso ferbûn oan de Amerikaanske dollar en de jildwaakst beheinde ta de waakst fan de nasjonale reserves.

Dy herfoarmings hawwe fertuten dien. De ynflaasje gie omleech en it bruto nasjonaal produkt waakste. Mar oare neikommende ekonomyske krisissen yn Meksiko, Aazje, Ruslân en Brazylje laten ta in gruttere ekonoamyske delgong nei 1999. It regear gie oer ta it ferheegjen fan de belêstings en besocht minder út te jaan mei as doel it lytser meitsjen fan it begruttingstekoart, dat woeksen wie ta in 2,5% fan it bruto nasjonaal produkt yn 1999. Ynlânske en ynternasjonale ynfestearders wienen der net wis fan oft it regear de skulden wol betelje koe en de fêste wikselkoers tusken de peso en de US-dollar wol oan koe.

Yn 2001 wie it noch minder steld mei de situaasje troch in waakst fan it tal obligaasjes, it opnimmen fan in soad jild by banken en in fierdere delgong yn it konsuminten- en produsintenbetrouwen. Pogingen fan it regear om in slútende begrutting te meitsjen om sa ta it stabilisearjen fan it banksysteem te kommen en ekonomyske waakst werom te krijen, hie net al tefolle opsmiten. De nij-keazen presidint Eduardo Duhalde wist fan it Ynternasjonale Monetêr Fûns 20 miljard dollar te lienen, mar fierdere konsekwinsjes hienen der net west. Yn jannewaris 2002 waard de peso loskeppele fan de dollar.

Ferfier

Argentynje hat in goed ûntwikkeld sneldyk systeem en ferhurde diken troch it hiele lân. Der is hast 640.000 kilometer sneldyk en normale diken. De grutte stêden binne meiïnoar ferbûn troch mearspoarige sneldiken en mear binne no ûnder konstruksje.

It treinnetwurk wie ien fan de grutste op 'e wrâld, mei mear as 40.000 kilometer spoar. Nei desennia fan minne tsjinsten en mei likemin ûnderhâld, kaam der in ein oan it iepenbear ferfier. Yn 1992 is de trein organisaasje privatisearre, en tûzenen kilometers spoar wurde reparearrre. Op dit stuit ride der wer treinen tusken ferskate stêden.

It lân hat likernôch 3.000 kilometer wetterrûtes, meast nijsgjirrich binne de Río de la Plata, Paraná, Urûguay en Paraguay rivieren.

Ferneamde Argentynjers

Presidint Juan Domingo Perón
Presidintsfrou Eva Duarte de Perón
fuotballer Diego Armando Maradona
fuotballer Lionel Messi
fuotballer Alfredo Di Stefano
fuotballer Angel Di Maria
autokûreur Juan Manuel Fangio
komponist Astor Piazzolla
minister fan Lânbou en heit fan in Nederlânsk prinses Jorge Horacio Zorreguieta
Nederlânsk keninginne Máxima Zorreguieta
skriuwer Jorge Luis Borges
tennisster Gabriela Sabatini
tenniser Guillermo Vilas
frijdomstrider Ernesto 'Che' Guevara
swimmer José Meolans
haadoankleier foar it Ynternasjonaal Strafhôf: Luis Moreno Ocampo
Formule 1 Carlos Reutemann

Keppeling om utens

Gobierno Electrónico - Offisjele webside fan it regear Spaansk
Secretaría de Turismo de la Nación - Offisjele toerisme webside Ingelsk en Spaansk

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Argentina fan Wikimedia Commons.