Eastfrysk (Nederdútsk): ferskil tusken ferzjes
No edit summary |
No edit summary Lebels: Mobile bewurking Bewurking mobile webstee |
||
Rigel 90: | Rigel 90: | ||
==== Haadwurden ==== |
==== Haadwurden ==== |
||
====== ''Meartalsfoarming'' ====== |
====== ''Meartalsfoarming'' ====== |
||
Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in ''-en'' taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal ''-et'' of ''-t'', soms wurdt der yn it Nederdútsk gebrûk makke fan de [[Umlaut]] om it meartal oan te jaan. It wurd 'beam' hat yn it Eastfrysk Plat de meartalsfoarm '' |
Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in ''-en'' taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal ''-et'' of ''-t'', soms wurdt der yn it Nederdútsk gebrûk makke fan de [[Umlaut]] om it meartal oan te jaan. It wurd 'beam' hat yn it Eastfrysk Plat de meartalsfoarm ''bōmen'' en yn de measte Nederdútske dialekten is it ''Bööm''. |
||
====== ''Namfallen'' ====== |
====== ''Namfallen'' ====== |
De ferzje fan 19 jun 2020 om 12.23
Eastfrysk of Eastfrysk Nederdútsk (ek: Eastfrysk Plat, Eastfrysk: Ōstfräisk of Ōstfräiske tóól[1]) wurdt sprutsen yn East-Fryslân en is in Friso-Saksyske dialekt. It hat yn 'e lette midsiuwen de oarspronklike Fryske taal fan East-Fryslân ferdreaun.
Klassifikaasje
It Eastfrysk Plat is ûnderdiel fan it Nederdútsk. Lykwols is de oarsprong fan de taal net it Aldnederdútsk, krekt as by de oare Nederdútske tongfallen (útsein it Grinslânsk) wol it gefal is. Yn de midsiuwen wie it Aldfrysk yn Grinslân en Eastfryslân de algemiene omgongstaal. Yn dy sin is it Eastfrysk, krekt as it eardere Eastnederdútsk, in saneamd „koloniaal dialekt“. It Grinslânsk en Eastfrysk Plat hienen yn de tiid fan it Middelnederdútsk ien mienskiplik skriuwdialekt.[2] It Eastfrysk Plat is ien fan de Friso-Saksyske dialekten.
Troch ferskillende histoaryske faktoaren hawwe it Nederlânsk en Frânsk fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. Sa binne der ferskillende wurden dy't fan Nederlânske of Frânske komôf binne.
Hoewol't men it Grinslânsk en Eastfrysk Plat as ien dialekt sjen kin, wurde de beide talen dochs oars skreaun. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.
Skiednis
De oarspronklike taal tusken Lauwers en Wezer wie it Aldfrysk. Sûnt de 15e iuw waard it Middelnederdútsk hieltyd belangriker yn Eastfryslân. Ubbo Emmius skriuwt oan 'e ein fan de 16e iuw oer it Aldfrysk as de taal fan Eastfryslân, mar liket dan al yn grutte dielen fan Eastfryslân ferdwûn.[3] Om 1600 binne grutte dielen fan Eastfryslân oergong op it Eastfrysk Plat, in eigen fariant fan it Nederdútsk. Der binne om 1600 hinne noch wat Fryske taaleinlantsjes yn Harlingerlân, Sealterlân, Lân Wûrsten en Wangereach.[4] Om 1700 hinne stjert de Fryske taal yn it Lân Wûrsten út, om 1800 yn it Harlingerlân en om 1950 hinne stjert ek it Wangereachsk út. It nije Middelnederdútsk waard stadich troch hieltyd gruttere dielen fan de befolking oernommen, mar de nije taal waard ek bot beynfloede troch it Frysk. Sels de dialektskieding fan it Iemsfrysk en Wezerfrysk, dy't der yn it Aldfrysk wie, is hjoed-de-dei ek yn it Eastfrysk Plat oanwêzich.
It Eastfrysk Plat hie net allinnich in sterk Frysk substraat, mar behold ek in protte âlde Middelnederdútske wurden dy't yn oare Nederdútske dialekten net bewarre waarden. It Middelnederdútsk dat nei Eastfryslân kaam is in westlike fariant fan it folle gruttere Nederdútske taalgebiet, dêrom binne der ek Westfaalske ynfloeden yn de taal oanwêzich.
Yn de Reformaasje waarden grutte dielen fan Eastfryslân evangelysk. Eastfryslân luts in protte religieuze flechtlingen út de Nederlannen oan en dêrmei begûn de ynfloed fan it Nederlânsk op it Eastfrysk Plat. Oan 'e 19e iuw ta bleau it Nederlânsk de tsjerketaal yn it súdwesten fan Eastfryslân. Dêrneist wie de ôfstân ta it Nederlânske taalgebiet fan belang foar de ûntwikkeling fan it Eastfrysk Plat, want de talen wienen konstant mei elkoar yn kontakt. Yn de Frânske tiid hearde Eastfryslân by it Keninkryk Hollân en it Eastfrysk Plat hat doe frijwat Frânske wurden út it Frânsk opnommen.
Tal sprekkers
Troch hegere ynfloed fan it Heechdútsk nimt it tal sprekkers njonkelytsen ôf. Likernôch 50% fan de Eastfriezen kin Eastfrysk Plat ferstean en prate. Under de jeugd kin likernôch 20 persint Eastfrysk Plat prate, en 50 persint fan de jongerein kin it ferstean.[5]
Ferskillen mei it Nederdútsk
Fonologyske ferskillen
Yn alle Germaanske talen bestiet der in ferskil tusken koarte en lange fokalen. It Eastfrysk Plat hat kin sawol de koarte as ek de lange fokaal in taheaksel krije. Sa kin der oan in koarte fokaal in sjwa taheakke wurde, mar dat makket de koarte fokaal noch net lang. Lange fokalen kinne noch in stikje ferlinge wurde, dus noch langer as it lange fokaal al is. By ferlingde lange fokalen wurdt de lange fokaal noch in stik fierder útsprutsen. Sa wurdt der in ferskil makke tusken „lange fokalen“ en „ferlinge lange fokalen“. It ferskil yn útspraak hat ornaris ek in ferskil yn betsjutting fangefolgen.
Leksikale ferskillen
It Eastfrysk Plat ferskilt in soad fan de oanbuorjende Nederdútske dialekten, útsein it Grinslânsk. Sa is der it bekende ferskil fan proten ynstee fan snacken, tûn ynstee fan gaarn en mōj ynstee fan schön/scheun, ensafh.
Frysk | Eastfrysk | Grinslânsk | Noardnederdútsk | Nederlânsk | Ingelsk | Dútsk |
---|---|---|---|---|---|---|
har | höör | heur | ehr | haar | her | ihr |
moai, kreas | mōj | mooi, schier | scheun | mooi | beautiful, nice, fine | schön |
barren | geböören | gebeurn | passeern | gebeuren | to happen | geschehen |
prate | prōten | proaten | snakken | praten | to talk, to prate | sich unterhalten |
net | näit | nait | nich | niet | not | nicht |
wie | was | was | wer | was | was | war |
Grammatikale ferskillen
Der binne ek grammatikaal frijwat ferskillen mei it Nederdútsk sa't dat yn Dútslân praat wurdt troch de oanbuorjende dialekten fan it Eastfrysk Plat. De grutste systematyske ferskillen mei it Nederdútsk binne:
Haadwurden
Meartalsfoarming
Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -en taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -et of -t, soms wurdt der yn it Nederdútsk gebrûk makke fan de Umlaut om it meartal oan te jaan. It wurd 'beam' hat yn it Eastfrysk Plat de meartalsfoarm bōmen en yn de measte Nederdútske dialekten is it Bööm.
Namfallen
It Nederdútsk dat yn Dútslân praat wurdt hat foar it artikel de de manlike namfal den. It Eastfrysk Plat hat gjin namfallen.
Ferlytsing
Krekt as yn it Nederlânsk en Westlauwersk Frysk brûke ek de sprekkers Eastfrysk Plat gauris in ferlytsingswurd. De ferlytsingssuffiksen binne -je, -tje en -ke. Bgl. Footjes = fuotsjes, Kluntje = sûkerklontsje, Lüüntje = sweltsje (Passer domesticus), Tüütje = hintsje. Yn it Grinslanner Plat hawwe se deselde wurden: voutjes (vout), klontje (klont). luntje (lunt). tuutje (tuut).
Foarnamwurden
Persoanlike foarnamwurden
By de persoanlike foarnamwurden wurdt hör (har) brûkt ynstee fan it Nederdútsk eer en hüm/hum (him) foar it Nederdútske eem brûkt.
Freegjende foarnamwurden
By de persoanlike foarnamwurden wurdt well (wa) ynstee fan it Nederdútsk wokeen en wo (hoe) ynstee fan it Nederdútsk woneem brûkt.
Tiidwurden
Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -en taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -t. Eastfrysk Plat: Wir komen, Nederdútsk: wi koomt.
List mei Fryske substraatwurden
It Frysk tusken Lauwers en Wezer hat allinnich yn it Sealterlân oerlibje kind. Dochs binne der yn it Eastfrysk ek frijwat oarspronklik Fryske wurden bewarre bleaun. Yn de list hjirûnder wurde Eastfryske wurden ferlike mei Fryske wurden dy't op skrift oerlevere binne út it Harlingerlân, Lân Wûrsten en it eilân Wangereach[6] :
Eastfryk | Dútsk | Frysk (Harlingerlân) | Frysk (Wangereach) | Frysk (Lân Wûrsten) | Aldfrysk |
---|---|---|---|---|---|
bâb | Väterchen | babbe | bab | ||
bâu | Viehbremse | bawen | |||
bäep | Großmutter | ||||
öj | Mutterschaf | ai | |||
Eide | Egge | eyde/ihde | eide | ||
flöystern | umziehen | flóster | |||
fôn | fohn | faun | fámne | ||
grīnen | schmerzen | gryhnen | grín | grinda | |
graum | Fischeingeweide | graum | |||
heller | Außendeichsland | ||||
hemmel | sauber | ||||
hemmel | Reinigung | ||||
hemmelig | reinlich | ||||
hemmeln | reinigen | ||||
hemschen | reinigen | ||||
hoek | Mantel | hokka | |||
hüüdel | Kloß | hühdels | |||
jier | Jauche | jere | |||
koeb | Möwe | kâb | |||
käil | geronnene Milch | kehl | kêl | kerl | |
klâmp | Steg | klampe | klamp | ||
krueb | Mauerassel | ||||
lājen | blitzen | ||||
lâjd | Biltz | layde | leith / leid | ||
lēp | Kiebitz | leep | |||
lîw | Austernfischer | lîv | |||
lauğ | Dorf | lauch | lōch / lōch | ||
mäem | Mutter | mem | mäm | ||
prâl | Hoden | pralling | |||
kwinken / kwinkōgen | zwinkern | quink | quinka | ||
rêw | Gerät | rêv | |||
rîf | Harke | Hrīve | |||
sğuenk | Schenkel | skunk / skunka | |||
sğūrsğot | Libelle | schûrschot | |||
berselm | Vorderkante des Wandbettes | beddeselma | |||
smäint | kleine Ente | ||||
stōm | Dampf | ||||
sūpen | Buttermilch | suhpe | |||
tōm | Nachkommenschaft | tâm | |||
tûn | Garten | thuen | tûnn | tūn | |
tusk | Zahn | tusck | tusk | tusk | |
wâğ | Wand | waage | wôch | wâg / wâch | |
wâl | Striemen | ||||
wāj | Molke | wôi | hwajja / hwajjô | ||
wîk | Kanal | ||||
wiers | Reihe gemähtes Gras | wirsene | |||
hēf | die See | hef | |||
ieng | Wiese | ||||
jüdder / jadder / jidder | Euter | jader | |||
gunder | Ganter / Gänserich | gôner | gunder / gonder | ||
tuelğ / täelğ | Ast / Zweig | tulg | |||
wīf | Weib | wuff | wīf | ||
móót | Scheibe Fleisch | māte | |||
gâsp | Schnalle | ||||
gâst | Geest | gâst | |||
mând | Gemeinschaft | manda | |||
óóek | zusätzliches Stück Land | âka | |||
mār | Grenzgraben | mâr | |||
äis | Aas / Köder | ês | |||
äit | Speise | ēt | |||
mäied | Wiese | mēde | |||
täik | Treibsel / Angespültes | ||||
wäil | Kolk / Brake | ||||
gräied | Grünland | grēd | |||
tæmen | Heu in Haufen schieben | ||||
nītel | stößig | nîtel | |||
kīwer | lebhaft | quîver | |||
kwivern | gedeihen | ||||
rim | Einfassung | rima | |||
stīkel | steil | ||||
stīkel | Stachel | stîkel | |||
tîk | Käfer | ||||
trîm | Leitersprosse | ||||
în | Granne | ||||
hîl | Ferse | hiell | hîl | heila | |
d'mäied | ein Flächenmaß | deimēth / dîmēth | |||
lôn | Gasse | lone | |||
rôp | Seil | raap | râp | ||
rōf | ein Garnmaß | ||||
haide | Haut | heude | haid | hēd / heid / heide | |
stierts | erstkalbende Kuh | stirtze / sterkiō | |||
bitse | Xanthippe | bitze | |||
blets | Dreck | bletz | blets | bletza | |
til | Brücke | till | thille | ||
dīlen | Dielenlage | ||||
tjoó | Wasserzug | tiā | |||
jäipkes | Mehlbeeren | ||||
tjüch | (in Flurnamen) | tioche / tioche | |||
tjukken | stoßen | ||||
tjukseln | schlagen / stolpern | ||||
tüddern | anpflokken |
Keppeling om utens
- Ostfreeske Taal
- Ostfriesische Landschaft
- Wurdboek foar it Eastfrysk (Dútsk-Eastfrysk)
- Wurdboek foar it Eastfrysk fan 'e Jongfryske Mienskip (Eastfrysk-Dútsk)
Wiky-projekten yn it Eastfrysk
- Incubator: Wikipedia
Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|