Roomsk-Katolike emansipaasje yn Nederlân
 Jo wurde útnûge om dêr in begjin mei te meitsjen |
|---|
Roomsk-Katolike emansipaasje yn Nederlân is it proses wêrby't katoliken yn Nederlân stadichoan gelikense rjochten op polityk, sosjaal en kultureel gebiet krigen. Dit proses rûn sawat parallel mei de opkomst fan 'e arbeidersbeweging. Dy twa ûntjouwings liede ta de ferpyldering fan Nederlân, mei protestanten, katoliken en ûnreligieuzen elk in eigen wrâld mei harren eigen skoallen, ferienings, winkels, buerten, politike partijen, mooglik tsjerken en letter omropferienings.
Histoarysk oersjoch
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Under de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen (1588-1795) waarden katoliken neidiel om't in protte publike funksjes foar harren net tagonklik wiene. De katolike emansipaasje kaam dêr yn opstân, wat harren yn de Frânske tiid (1795-1813) gelikense rjochten joech. By de oprjochting fan it Keninkryk fan de Nederlannen yn 1813 waarden de rjochten fan katoliken yn de Grûnwet fêstlein, mar de topposysjes bleaunen hast hielendal yn hannen fan protestanten. In protte fan harren hienen in sterk anty-katolike hâlding om't se Nederlân as in protestantsk lân beskôgen.
De kening hie noch wat tafersjoch oer de katolike tsjerke troch it pleatsrjocht, wat betsjutte dat er de pauselike regeljouwing goedkarre moast. De katolike politisy sloten har oan by de reformistyske liberalen dy't ûnder lieding fan Johan Rudolph Thorbecke dit soarte fan keninklike ynfloed ôfskaften. Yn 1853 ûntstie der opskuor mei de restauraasje fan 'e biskoplike hiërargy , dy't troch it regear goedkard waard, mar ferset waard troch konservative protestanten, dy't de Aprilbeweging neamd waard. Dy rôpen kening Willem III op om it beslút werom te draaien. Om 1870 hinne namen katoliken ôfstân fan de liberalen om't se oanstien op it ôfskaffen fan de pauselike ambassade.
Katoliken easke hieltyd mear it rjocht om har leauwen yn it iepenbier út te oefenjen. In wichtich skeelpunt tusken katoliken en protestanten wie it ferbod op optochten yn de Grûnwet fan 1848, dat letter oanskerpe waard. Dat late foaral yn de jierren 1870 ta grutte opskuor yn de polityk. It ferbod bleau fan krêft oant 1983, hoewol't 'yllegale' optochten meastentiids de eagen útkamen. De katolike befolking groeide, foar in part troch de ekonomyske ûntjouwing fan de jierren 1870, mei syn spoarbou en yndustrialisaasje. Dat late ta de oprjochting fan in protte nije tsjerken, meast yn neogoatyske styl en faak ûntwurpen troch Pierre Cuypers en Joseph Cuypers.
De skoalstriid is ûntstien út it pleiten fan de liberalen foar moderne ûntjouwings en neutraal ûnderwiis tsjin de ôfwizing dêrfan troch de konservative ensyklyk Quanta Cura (1864). De katoliken, tegearre mei de grifformearde kant mei de Anty-Revolúsjonêre Partij, kampanje foar kristlike skoallen. Sadree't de skoalslach wûn wie, waarden katolike skoallen yn rap tempo oprjochte.[1] Benammen de jezuïten spilen dêr in grutte rol troch it leverjen fan hegere kwaliteitsskoallen dy't it katolike ramt ûntwikkelje moasten. Dêrta stiften se kolleezjes mei kostskoallen lykas Katwijk de Breul (earst yn Katwijk, letter yn Zeist), it Ignatius College yn Amsterdam en it grutste, it Canisius College (internat) yn Nijmegen. Ferskate oare katolike kleasteroarders diene itselde, en per bisdom waarden ek lytse seminaarjes oprjochte, ek as kostskoallen, foar oansteande prysters. Foar famkes kaam dizze ûntwikkeling letter.
Yn 1880 kaam Herman Schaepman op it idee foar in katolyk partijprogramma. Benammen yn sosjaal opsicht wie er folle progressiver as de measte oare katolike politisy. Yn 1891 kaam foar it earst in soarte fan losse katolike fraksje yn de Twadde Keamer, dy't yn sosjale saken tige konservatyf wie. Schaepman waard pas lid yn 1896 en hy formulearre in programma dat, hoewol anty-sosjalistysk, dochs oplossingen foar it maatskiplike probleem bea. Op 5 maaie 1897 waard in lanlike organisaasje fan R.K. Kiesferienings, dêr't op 15 oktober 1904 de Algemiene Feriening fan Roomsk-Katolike Kiesferienings út ûntstien is. Dêrút waard yn 1927 de Roomsk-Katolike Steatspartij oprjochte. Om't Nederlân de Earste Wrâldkriich útwiisde koe, koe de katolike emansipaasje trochgean oant de beurskrach fan 1929, doe't de facto in posysje berikt waard dy't gjin ekstra ynspanning mear frege.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|