Proto-Yndo-Jeropeesk
| Proto-Yndo-Jeropeesk | ||
| algemien | ||
| oare namme(n) | Proto-Yndogermaansk | |
| taalgebiet | de Koeban en de Kaspyske Leechflakte | |
| skrift | gjint | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | ● Yndo-Jeropeesk ● Proto-Yndo-Jeropeesk | |
| skaaimerken | ||
| tiidrek | ? – ±3.500 f.Kr. | |
| ûntstien út | ? | |
| ûntjûn ta | ● Proto-Anatoalysk ● Proto-Armeensk ● Proto-Balto-Slavysk ● Proto-Germaansk ● Proto-Gryksk ● Proto-Illyrysk ● Proto-Yndo-Iraansk ● Proto-Italysk ● Proto-Keltysk ● Proto-Tochaarsk ● Proto-Trasysk | |
It Proto-Yndo-Jeropeesk is de oertaal dêr't alle Yndo-Jeropeeske talen (en inkeld de Yndo-Jeropeeske talen) op weromgeane. Foarhinne waard dizze taal ek wol Proto-Yndogermaansk neamd, mar yn 'e tweintichste iuw is dy term besmodge rekke doe't de nazys dermei oan 'e haal giene foar harren rasse-ideology. Der binne gjin skriftlike boarnen oerlevere fan dizze Yndo-Jeropeeske oertaal, mar op grûn fan yndirekt bewiismateriaal (d.w.s. troch de hjoeddeistige Yndo-Jeropeeske talen mei-inoar te ferlykjen) hawwe taalkundigen it Proto-Yndo-Jeropeesk dochs rekonstruëarje kinnen.
Stúdzje
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It bestean fan it Proto-Yndo-Jeropeesk waard foar it earst útsteld yn 'e achttjinde iuw troch sir William Jones, in Britsk koloniaal amtner yn Britsk-Ynje dy't yn syn frije tiid mei taalkunde ompielde, en dêrby oerienkomsten opmurk tusken it Latyn, it Aldgryksk en it Sanskryt. It ûndersyk nei it Proto-Yndo-Jeropeesk en syn direkte dochtertalen (lykas it Proto-Germaansk) hat in ûnbidich grutte ynfloed hân op 'e moderne taalkunde. It Proto-Yndo-Jeropeesk wie feitliken de earste rekonstruëarre proto-taal wêrfan't it histoaryske bestean yn taalkundige fermiddens algemien akseptearre waard.
Om't hast alle moderne talen fan Jeropa út it Proto-Yndo-Jeropeesk fuortkomme, is der nei dizze proto-taal folle mear ûndersyk dien as nei oare proto-talen, mei as gefolch dat it Proto-Yndo-Jeropeesk fierwei de bêst begrepen taal fan syn tiidrek is. It ûndersyk dernei foarme it grutste part fan it wurk dat yn 'e njoggentjinde iuw op taalkundich mêd ferrjochte waard, en de measte techniken oangeande taalkundige rekonstruksje en histoaryske taalkunde binne dêrby ûntwikkele. Tsjin 1900 wie de rekonstruksje fan it Proto-Yndo-Jeropeesk fierhinne foltôge, al binne der yn 'e tweintichste iuw noch guon ferbetterings en ferfinings trochfierd, wêrfan't de measten te krijen hiene mei de ûntdekking fan (oerlevere teksten yn) 'e Anatoalyske talen en Tochaarske talen, en de ynpassing fan dy beide taalgroepen yn 'e Yndo-Jeropeeske taalfamylje.
Skiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Saakkundigen geane der oer it algemien fan út dat it Proto-Yndo-Jeropeesk oarspronklik sprutsen waard yn 'e Koeban, it gebiet benoarden de Kaukasus, en yn 'e oangrinzgjende Kaspyske Leechflakte. Dy kontreien wurde sadwaande foar de Urheimat (it oarspronklike wengebiet) fan 'e Yndo-Jeropeänen oanmurken. Dêrwei soene hja har fan it fjirde milennium f.Kr. ôf ferspraat hawwe oer Jeropa, it Heine Easten en it Yndiaaske subkontinint. Dit wurdt de Kurgan-hypoteze neamd, en waard foar it earst foarsteld troch de Litousk-Amerikaanske archeologe Marija Gimbutas, yn 'e jierren fyftich fan 'e tweintichste iuw. Dêrby wurdt oannommen dat it tiidrek dat it Proto-Yndo-Jeropeesk sprutsen waard, oant rûchwei 3500 f.Kr. rûn, doe't dy taal útinoar foel yn in tsiental dochtertalen (lykas it Proto-Germaansk en it Proto-Keltysk) dêr't neitiid de ûnderskate Yndo-Jeropeeske taalkloften (lykas de Germaanske talen en de Keltyske talen) wer út fuortkamen.
Wannear't it Proto-Yndo-Jeropeesk sels ûntstien is, dat is noch altyd ûndúdlik, krekt as út hokker taal oft it ûntstien is. Dàt it út in oare taal fuortkommen wêze moat, dat is wis, want gjin taal ûntstiet út it neat, dus ek Proto-Yndo-Jeropeesk net. De swierrichheid sit him deryn dat men dêrfoar safier werom yn 'e tiid moat, dat der gewoan gjin brûkbere bewizen te finen binne – itsij taalkundige, itsij archeologyske – om in teory te ûnderstypjen. Net dat wittenskippers har dêrtroch tsjinhâlde litten hawwe om teoryen te formulearjen. Sa oppenearre de Britske archeolooch Colin Renfrew yn 1987 syn Anatoalyske teory, dy't hawwe wol dat de út it Proto-Yndo-Jeropeesk fuortkommen Yndo-Jeropeeske taalfamylje en de útstoarne Anatoalyske taalkloft op ien hichte steane. Ornaris wurdt dy lêste taalgroep, mei as wichtichste taal it Hettitysk, dat yn 'e Aldheid yn Lyts-Aazje sprutsen waard, ýn 'e Yndo-Jeropeeske famylje pleatst, mar Renfrew hold út dat it hjir om in susterrelaasje gie ynstee fan om in mem-dochterrelaasje. De oertaal fan 'e beide kloften, dat dus de taal wêze soe dêr't it Proto-Yndo-Jeropeesk fan ôfstamme, neamde er it Proto-Yndo-Hettitysk. Refrew syn teory is lykwols fier fan algemien akseptearre.
Oare taalkundigen hawwe oerienkomsten tusken de Yndo-Jeropeeske talen en oare grutte taalfamyljes socht, en hawwe op grûn fan harren teoryen hypotetyske taalfamyljes gearstald. De bekendste dêrfan is de saneamde Nostratyske taalfamylje, dy't yn 1903 foarsteld waard troch de Deenske taalkundige Holger Pedersen. Behalven de Yndo-Jeropeeske talen soene dêrta ek hearre moatte: de Afro-Aziatyske, Dravidyske, Oeralyske, Altayske en Súdkaukazyske talen. Neffens dizze hypoteze soe it Proto-Yndo-Jeropeesk dus ûntstien wêze út it Proto-Nostratysk. De Nostratyske teory is lykwols tige kontroversjeel, krekt as de soartgelikense Jeraziatyske teory fan Joseph Greenberg en de Proto-Pontyske fan John Colarusso. Dat wol net sizze dat dy teoryen net op wierheid berêste kinne; der binne allinnich gjin stekhâldende bewizen foar.
Taalkundige skaaimerken
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Saakkundigen binne fan tinken dat it Proto-Yndo-Jeropeesk karakterisearre waard troch in yngewikkeld systeem fan wurdmorfology. Sa moatte har ferbûgings foardien hawwe troch de tafoegjen fan bgl. efterheaksels (lykas yn "wa" – "waam"[1] – "waans"), wylst der teffens ablautferskynsels (klankferoarings) foarkamen (lykas yn "rin" – "rûn" of "draach" – "droech"). Fierders wie ek de ferbûging fan haadwurden en de ferfoeging fan tiidwurden tige kompleks.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
noaten:
boarnen:
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: Notes en References, op dizze side. |