Romeinske Republyk

De Romeinske Republyk wie in eardere perioade yn de skiednis fan de Romeinen, tusken it Romeinske Keninkryk en it Romeinske Ryk yn. Yn dat tiidrek waakste Rome út fan in stêd dy't lokale oarloggen mei buorstêden útfocht, ta in wrâldryk. De republyk sette útein mei de earste ferkiezing fan konsuls yn 509 f.Kr. en einige 478 jier letter doe't Oktavianus de earste keizerlike dynasty fêstige. It tiidrek moat net betize wurde mei de Romeinske republiken út de Moderne Tiid, dy't lettter koarte tiid bestien hawwe (sjoch dêrfoar de Romeinske Republyk fan 1798-1799 en de Romeinske Republyk fan 1849).

It ûntstean fan de Republyk

It begjin fan de Romeinske skiednis leit yn de ienwurding fan de Palatyn (Latyn: 'Palatinus') mei de Quirinaal (Latyn: 'Quirinalis'), de âldst bewenne heuvels fan Rome. De stêd dy't dêrút ûntstie, kaam al gau ûnder Etruskyske hearskippij te lizzen. Nei't de Romeinen de Etruskyske kening Tarkwinius yn 496 f.Kr. ferdreaun hiene, sleaten Romeinen en Latinen in ferbûn. Nei de ferovering fan Feji (396 f.Kr.) wreide Rome syn macht út oer de omkriten, nettsjinsteande de ûnderlinge striid tusken patrisiërs en pebejers. De ekspânsje stagnearre lykwols yn 387 f.Kr., doe't ynfallende Galjers Rome oermasteren en de Romeinen in fernederjende frede opleine. It gefolch wie dat de buorfolken yn opstân kamen. De opstân waard betwongen nei jierrenlange striid. Yn de Samnityske Oarloggen (326-304 en 298-290 f.Kr.) slagge it de Romeinen om, nettsjinsteande nederlagen yn it begjin (bgl. de slach by pas fan Caudium, 321 f.Kr.), harren macht fierder út te wreidzjen yn Kampanje en Samnium. Sy rekken dêr yn konflikt mei Tarente, dat de help ynrôp fan kening Pyrrus fan Epirus, dy't yn 275 f.Kr. by Beneventum ferslein waard. Fan dat stuit ôf stie it Súd- en Midden-Itaalje ûnder Romeinske hegemony.

Troch in systeem fan it oanlizzen fan wegen en it stiftsjen fan koloanjes koene de Romeinen harren gesach hanthavenje. De ûnderwurpen folken waarden 'socii' (bûnsmaten). Oan inkelde Latynske stêden waard it boargerrjocht takend. Troch de feroverings yn Súd-Itaalje kaam Rome yn kontakt mei de Kartagers. Nei de Earste Punyske Oarloch (264-241 f.Kr.) krigen de Romeinen Sisylje en anneksearren se Sardynje en Korsika (238 f.Kr.). Nei de Twadde Punyske Oarloch waard Kartago en Korinte ferwoastge; Masedoanje en Grikelân waarden ien Romeinske provinsje. Pergamum (westlik Lyts Aazje) waard de provinsje Aazje (133 f.Kr.).

Reformaasje fan de Republyk

Troch in hiele rige oermasterings feroare stadichoan de sosjale struktuer fan it ryk. De belêstingpachters yn de provinsjes (de 'publicani') waarden ryk en kochten lân, benammen yn Itaalje. De boerebefolking teach nei Rome en foarme it proletariaat dat mei sosjale maatregels yn libben holden wurde moast.

It besykjen fan de bruorren Grakkus ('Gracchus') om herfoarmings troch te fieren, mislearre (133-121 f.Kr.) en it die al gau bliken dat de Senaat gjin oerwicht mear hie. Yn de oarloch tsjin Jugarta (111-105 f.Kr.) dy't troch Marius wûn waard, waarden proletariërs as beropssoldaten yn it leger opnommen. Nei de Bûnsmate-oarloch (91-89 f.Kr.) krigen se it boargerrjocht. De Earste Boargeroarloch (88-81 f.Kr.) tusken de oanhingers fan de populêre Marius en dy fan Sulla, dy't de Senaat tige tagedien wie, einige yn in oerwinning fan Sulla.

Trijemanskippen en Diktatuer

Nei de dea fan Sulla yn 79 f.Kr. besochten Pompejus en Grakkus ('Gracchus') om mei stipe fan it folk de macht te krijen. Pompejus fersloech Mitridates VI fan Pontos en wreide it Romeinske grûngebiet út oant de Eufraat. By syn weromkomst yn Rome yn 63 f.Kr. kaam it Earste Trijmanskip tusken Grakkus, Pompejus en Julius Caesar ta stân.

Hja wisten de senaat nei harren hân te setten. Caesar gie yn 59 f.Kr. nei Galje, dat er yn tsien jier tiid ûnderwurp. Grakkus sneuvele tsjin de Parten (53 f.Kr.). It oerheljen fan Pompejus troch de senaat late ta de saneamde Twadde Boargeroarloch (49-45 f.Kr.). Pompejus waard troch Caesar ferslein, dy't dêrtroch de allinnehearskippij krige en sadwaande 'autokraat' waard. Hy soe de basis lizze foar it lettere keizerskip. Nei't Caesar fermoarde waard troch in stikmannich senators, kaam yn 43 f.Kr. it Twadde Trijemanskip ta stân tusken Oktavianus, Lepidus en Markus Antonius. Lepidus waard oan de kant skood, Oktavianus krige it westen, Antonius it easten. Antonius rekke ûnder ynfloed fan de Egyptyske keninginne Kleopatra en foar har ferstate er syn eigen frou, dy't in suster fan Oktavianus wie. In Tredde Boargeroarloch briek út yn 31 f.Kr. en Antonius en Kleopatra waarden ferslein troch Oktavianus. No waard it hiele ryk in autokrasy (allinnehearskippij) en dat soe de ein betsjutte fan de Republyk.

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Literatuer:

Tom Holland, Rubicon, Het einde van de Romeinse Republiek, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010.