Besjoch de boarne foar Westgermaanske talen

{{Universele ynfoboks taalfamylje
| namme                        = Westgermaanske talen
| oare namme(n)                = 
| lokaasje                = fan oarsprong yn [[Noardwest-Jeropa|Noardwest]]-<br> en [[Midden-Jeropa]]
| tal talen                  = ±15
| tal sprekkers                = ±457 miljoen <small>(2004)</small>
| taalfamylje                  = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> &nbsp;&nbsp;● [[Germaanske talen|Germaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● '''Westgermaansk'''
| subgroepen                    = ● [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaansk]]<br> ● [[Súdwestgermaanske talen|Súdwestgermaansk]]
}}
De '''Westgermaanske talen''' binne in [[taalgroep]] fan likernôch fyftjin [[taal|talen]], dy't ien fan 'e beide noch libbene tûken foarmet fan 'e gruttere [[Germaanske talen|Germaanske taalfamylje]]. Hoewol't it oarsprongsgebiet fan 'e Westgermaanske talen yn [[Midden-Jeropa|Midden]]- en [[Noardwest-Jeropa]] leit, hawwe se har troch [[minsklike migraasje|migraasje]] en [[kolonisaasje]] yn 'e lêste fiifhûndert jier oer in grut part fan 'e wrâld ferspraat, sadat se no ek yn [[Noard-Amearika]], [[Austraalje (wrâlddiel)|Austraalje]], [[Nij-Seelân]] en [[Súdlik Afrika]] de dominante taalkloft foarmje. Dizze talen wurde hjoed de dei troch krapoan in heal miljard minsken as memmetaal sprutsen. Fierwei de grutste taal út dizze groep is it [[Ingelsk]], op ôfstân folge troch it [[Dútsk]]. Metten nei sprekkersoantal is it [[Nederlânsk]] de trêde Westgermaanske taal. Ek it [[Frysk]] heart ta dizze taalkloft.
[[File:Lânkaart lokaasje Westgermaanske talen.PNG|thumb|left|250px|De lokaasje fan 'e Westgermaanske taalkloft yn [[Jeropa]].]]

== Talen en dialekten ==
It is dreech en jou persiis oan út hoefolle talen oft de Westgermaanske kloft no eins bestiet. Dat leit oan 'e ûnienichheid oer de skiedsline tusken [[taal]] en [[dialekt]]. It is dúdlik dat [[Ingelsk]], [[Dútsk]], [[Nederlânsk]], [[Frysk]] en [[Jiddysk]] al fan âlds beskôge waarden as talen. Yn [[1925]] kaam dêr it [[Afrikaansk]] by en yn [[1984]] it [[Lúksemboarchsk]], doe't dat offisjele erkenning yn it [[Lúksemboarch (lân)|gruthartochdom]] krige. Sûnt [[1996]] genietsje ek it [[Nederdútsk]]/[[Nedersaksysk]] (yn [[Dútslân]] en [[Nederlân]]), en it [[Noardfrysk]] en it [[Sealterfrysk]] (beide yn Dútslân) erkenning as taal, yn in [[1997]] krigen ek it [[Limboarchsk]] yn Nederlân en it [[Skotsk]] yn [[Grut-Brittanje]] dy status.

Fierdersoan beskôgje in protte [[taalkundige]]n ek it troch neikommelingen fan Dútske migranten sprutsen [[Minnistedútsk]], [[Pennsylvaansk]], [[Hutteristedútsk]] en [[Wilamowytsersk]] ornaris as ôfsûnderlike talen. Fierders binne der dan noch in stikmannich taalfoarmen dy't dernei stribje om as taal erkend te wurden. Men kin dan bygelyks tinke oan it [[Siuwsk]]/[[Westflaamsk]] yn [[Nederlân]] en [[Belgje]] en it [[Biltsk]] yn [[Fryslân]]. En ta einbeslút binne der noch talen as it [[Jenysk]] (benammen yn Dútslân), dat sprutsen wurdt troch [[wenweinbewenners]], en it [[Anglo-Romany]], in [[Roma (folk)|Roma]]-taal yn [[Ingelân]].
[[File:Lânkaart Westgermaanske talen.PNG|thumb|right|350px|De fersprieding fan 'e Westgermaanske talen yn [[Jeropa]].]]

== Underferdieling ==
De Westgermaanske talen wurde ûnderferdield yn twa taalkloften, dy't sels ek wer út ûnderskate taalgroepkes besteane:
{| class="wikitable" style="width: 700px;"
|- style="vertical-align: top;"
| scope="row" style="width: 50%; background-color: White Smoke;" | {{Stambeam2}}
* de '''Westgermaanske talen'''
** de [[Noardwestgermaanske talen]] <small>(of Ingveoanske, Anglo-Fryske, Ingelsk-Fryske of Noardseegermaanske talen)</small>
*** de [[Angelsaksyske talen]] <small>(of Ingelske talen)</small>
**** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Ingelsk]], [[Skotsk]], [[Yola]] †, [[Fingaalsk]] †, [[Anglo-Romany]]
*** {{Stambeam2/ein tûke}}de [[Fryske talen]] 
**** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Westerlauwersk Frysk]], [[Noardfrysk]], [[Eastfrysk]] <small>(wêrfan't inkeld it [[Sealterfrysk]] noch oer is)</small>
** {{Stambeam2/ein tûke}}de [[Súdwestgermaanske talen]] <small>(of Nederlânsk-Dútske talen)</small>
*** de [[Nederfrankysk-Nedersaksyske talen]] 
**** de [[Nederfrankyske talen]] 
***** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Nederlânsk]], [[Afrikaansk]], [[Limboarchsk]]
**** {{Stambeam2/ein tûke}}de [[Nedersaksyske talen]] 
***** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Nederdútsk]]/[[Nedersaksysk]], [[Minnistedútsk]]
*** {{Stambeam2/ein tûke}}de [[Heechdútske talen]] 
**** de [[Dútske talen]] 
***** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Dútsk]], [[Lúksemboarchsk]], [[Longobardysk]] †, [[Wilamowytsersk]], [[Hutteristedútsk]], [[Pennsylvaansk]]
**** {{Stambeam2/ein tûke}}de [[Jiddysk|Jiddyske talen]] 
***** {{Stambeam2/ein tûke}}[[Jiddysk]], [[Jenysk]]
{{Stambeam2/ein}}
|-
|}
Der bestiet ek in alternative teory, wêrneffens oft de Westgermaanske talen opdield wurde moatte soene yn trije subgroepen: de Ingveoanske talen (yn boppesteande yndieling de Noardwestgermaanske en Nedersaksyske talen); de Istveoanske talen (de Nederfrankyske talen) en de Irminoanske talen (de Heechdútske talen).

== Skiednis ==
[[Taalkundige]]n achtsje it net botte wierskynlik dat de Westgermaanske talen weromgeane op ien mienskiplike oertaal, it [[Westgermaansk]]. Ynstee is men fan tinken dat dizze taalkloft by it ûntstean fuort al út ferskate talen bestie. Dat ûntstean fûn om 'e [[fyfde iuw]] hinne plak, doe't de taalienheid fan 'e [[Noardgermanen|Noard]]- en [[Westgermanen|Westgermaanske]] [[folk]]en útinoar foel yn in [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske]] ienheidstaal (it [[Oernoardsk]]) en dus in stikmannich ûnderskate Westgermaanske talen. Neitiid spjalten de Westgermaanske talen har wer op yn twa subgroepen: de [[Noardwestgermaanske talen]] (dêr't it [[Ingelsk]] en it [[Frysk]] út fuortkomme) en de [[Súdwestgermaanske talen]] (dêr't it [[Dútsk]] en it [[Nederlânsk]] út fuortkomme).
[[File:Skema Westgermaanske talen.PNG|thumb|left|450px|In skematyske werjefte fan 'e opbou fan 'e Westgermaanske taalkloft.]]

It [[Aldingelsk]] is oerlevere fan it begjin fan 'e [[achtste iuw]] ôf en it [[Aldheechdútsk]] fan 'e ein fan 'e achtste iuw ôf. It [[Aldsaksysk]], dêr't de [[Nederdútsk]]e en [[Nedersaksysk]]e [[dialekt]]en fan ôfstamje, is oerlevere fan 'e [[njoggende iuw]] ôf (it [[Aldsaksysk doopûnthjit]] út 'e achtste iuw net meirekkene). It [[Aldnederfrankysk]] (of [[Aldnederlânsk]]) is oerlevere fan 'e [[njoggende iuw|njoggende]] of [[tsiende iuw]] ôf en it [[Aldfrysk]] fan 'e [[trettjinde iuw]] ôf (útsein in fragmintaryske [[Psalmen|psalm]]oersetting út 'e [[tolfde iuw]]).

De ferskillen tusken de Noardwest- en Súdwestgermaanske taalkloften waarden yn en sûnt de [[Midsiuwen]] noch fergrutte troch de ynsulêre ûntwikkeling fan it [[Ingelsk]] oan 'e iene kant en de Twadde of [[Heechdútske Klankferskowing]] yn 'e [[Heechdútske talen]] oan 'e oare kant.

== Ingveonismen ==
De ferskillen tusken de Noardwest- en Súdwestgermaanske talen lizze foar in grut part oan in stikmannich saneamd [[ingveonismen]], [[taalkunde|taalkundige]] fernijings dy't har oer it algemien pas yn 'e twadde helte fan it earste milennium yn 'e Noardwestgermaanske talen foardiene. Ek yn 'e [[Nederfrankysk-Nedersaksyske talen|Nederfrankysk-Nedersaksyske]] subgroep fan 'e Súdwestgermaanske talen hawwe dy fernijings har foar in part oppenearre, mar yn 'e [[Heechdútske talen]] alhiel net.

De wichtichste ingveonismen binne:
* ienheidsmeartal fan [[tiidwurd]]en (it net mear foarkommen fan ferskillende ferbûgings fan 'e [[meartalsfoarming|meartalfoarmen]] fan tiidwurden):
{| class="wikitable"
|-
! Ingelsk
! Frysk
! Nederlânsk
! Dútsk
|-
|we '''have'''
|wy '''hawwe'''
|wij '''hebben'''
|wir '''haben'''
|- 
|you '''have'''
|jimme '''hawwe'''
|jullie '''hebben'''
|ihr '''habt'''
|- 
|they '''have'''
|sy '''hawwe'''
|zij '''hebben'''
|sie '''haben'''
|- 
|(ienheidsmeartal)
|(ienheidsmeartal)
|(ienheidsmeartal)
|(gjin ienheidsmeartal)
|}

* it ferlies fan in aparte foarm foar it [[weromwurkjend foarnamwurd]]:
{| class="wikitable"
|-
! Ingelsk
! Frysk
! Nederlânsk
! Dútsk
|- 
|he washed '''himself'''
|hy wosk '''him'''
|hij waste '''zich'''
|er wiesch '''sich'''
|- 
|(gjin aparte foarm)
|(gjin aparte foarm)
|(aparte foarm)
|(aparte foarm)
|}

* [[nasaalútfal]] (de útfal fan in [[nasaal (fonetyk)|nasale klank]] foar beskate [[plofklank|plof]]- en [[wriuwklank]]en):
{| class="wikitable"
|-
! Ingelsk
! Frysk
! Nederlânsk
! Dútsk
|- 
|five [útfal]
|fiif [útfal]
|vijf [útfal]
|fü'''n'''f
|- 
|soft [útfal]
|sêft [útfal]
|zacht [útfal]
|sa'''n'''ft
|- 
|other [útfal]
|oar [útfal]
|a'''n'''der
|a'''n'''der
|- 
|us [útfal]
|ús [útfal]
|o'''n'''s
|u'''n'''s
|- 
|goose [útfal]
|goes [útfal]
|ga'''n'''s
|Ga'''n'''s
|}

* [[assibilaasje]] (klankferskowing fan 'e [k] (k fan "kat") en de [ɡ] (g fan "goed") of [ɣ] (g fan "drage") yn posysjes foarôfgeande oan beskate [[fokaal|lûden]] ta [ʧ] (tsj fan "tsjûk") en [ʤ] (dzj fan "siedzje") of [j] (j fan "jas")):
{| class="wikitable"
|-
! Ingelsk
! Frysk
! Nederlânsk
! Dútsk
|- 
|bri'''dge''' [ass.]
|brê'''g'''e
|bru'''g'''
|Brü'''ck'''e
|- 
|mi'''dge''' [ass.]
|mi'''ch'''
|mu'''g'''
|Mü'''ck'''e
|- 
|he'''dge''' [ass.]
|ha'''g'''e
|he'''g'''
|He'''ck'''e
|- 
|'''ch'''urch [ass.]
|'''tsj'''erke [ass.]
|'''k'''erk
|'''K'''irche
|- 
|'''ch'''alice [ass.]
|'''tsj'''elk [ass.]
|'''k'''elk
|'''K'''elch
|- 
|'''ch'''eese [ass.]
|'''ts'''iis [ass.]
|'''k'''aas
|'''K'''äse
|- 
|'''ch'''aff [ass.]
|'''tsj'''êf [ass.]
|'''k'''af
|(Spreu)
|- 
|to '''ch'''urn [ass.]
|'''tsj'''ernje [ass.]
|'''k'''arnen
|(buttern)
|- 
|'''k'''ettle
|'''tsj'''ettel [ass.]
|'''k'''etel
|'''K'''essel
|- 
|'''y'''arn [ass.]
|'''j'''ern [ass.]
|'''g'''aren
|'''G'''arn
|- 
|'''y'''esterday [ass.]
|'''j'''uster [ass.]
|'''g'''isteren
|'''g'''estern
|- 
|to '''y'''ield [ass.]
|'''j'''ilde [ass.]
|'''g'''elden
|'''g'''elten
|- 
|to for'''g'''et
|fer'''j'''itte [ass.]
|ver'''g'''eten
|ver'''g'''essen
|}

== Taalferliking ==
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de [[telwurd]]en fan ien oant en mei tsien yn 'e Westgermaanske talen.
{| class="wikitable"
|-
! taal
! 1
! 2
! 3
! 4
! 5
! 6
! 7
! 8
! 9
! 10
|-
|[[Ingelsk]]
|one
|two
|three
|four
|five
|six
|seven
|eight
|nine
|ten
|- 
|[[Skotsk]]
|ane<br />yae
|twa
|thrie
|fower
|five
|sax<br />sex
|seiven
|aicht<br />aucht
|nyne<br />neen
|ten
|-
|[[Frysk]]
|ien
|twa
|trije
|fjouwer
|fiif
|seis
|sân
|acht
|njoggen
|tsien
|-
|[[Sealterfrysk]]
|aan
|twäi<br />twäin<br />twoo
|träi
|fjauwer
|fieuw
|säks
|soogen
|oachte
|njugen
|tjoon
|-
|[[Noardfrysk]] <small>(Mooring)</small>
|iinj<br />ån
|tou<br />tuu
|trii<br />tra
|fjouer
|fiiw
|seeks
|soowen
|oocht
|nüügen
|tiin
|-
| [[Nederdútsk]] <small>(Westfaalsk)</small>
| eein
| twei
| drai
| veier
| fief
| söss
| siewen
| acht
| niegen
| tein
|-
| [[Nederlânsk]]
| een
| twee
| drie
| vier
| vijf
| zes
| zeven
| acht
| negen
| tien
|-
| [[Afrikaansk]]
| een
| twee
| drie
| vier
| vyf
|ses
|sewe
|agt
|nege
|tien
|-
|[[Siuwsk]]
|èène
|twèèë
|drieë
|viere
|vuve
|zesse
|zeuvene
|achte
|negene
|tiene
|-
|[[Limboarchsk]]
|een
|tweej
|drai
|vier
|vaif
|zees
|zeeve
|aach
|neuge
|téin
|-
|[[Lúksemboarchsk]]
|een
|zwéi
|dräi
|fier
|fönnef
|sechs
|siwwe
|aachte
|néng
|zéng
|-
|[[Dútsk]]
|eins
|zwei
|drei
|vier
|fünf
|sechs
|sieben
|acht
|neun
|zehn
|-
| [[Jiddysk]]
|eyns
|tsvey
|dray
|fir
|finf
|zeks
|ziêben
|akht
|nayn
|tsen
|- 
| [[Pennsylvaansk]] <small>(''Amish'')</small>
|eens
|zwee
|drei
|viere
|fimfe
|sexe
|siwwe
|achte
|neine
|zehe
|- 
| [[Switserdútsk]] <small>(Bernsk)</small>
|eis
|zwöi
|drü
|viär
|füüf
|sächs
|sebe
|acht
|nün
|zäh
|}

{{boarnen|boarnefernijing=
* {{Aut|Crystal, David}}, ''The Penguin Dictionary of Language (Second Edition)'', Londen, 1999 (Penguin), ISBN 0 14 05 14 163.
* ――, ''Grote Winkler-Prins Encyclopedie'', Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.
* {{Aut|Hofstra, T.}}, ''Oudnoors I'', Grins, 1996.
* {{Aut|Nieuwenhuijsen, P.M.}}, ''Het Verschijnsel Taal'', Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894.
* {{Aut|Nooteboom, S.G., en Cohen, A.}}, ''Spreken en Verstaan: Een Nieuwe Inleiding tot de Experimentele Fonetiek'', Assen, 1995 (Van Gorcum), ISBN 9 02 32 29 835.
----
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/West_Germanic_languages ''Citations and Notes'' en ''References and Further reading'', op dizze side].
}}

[[Kategory:Westgermaanske talen| ]]
[[Kategory:Germaanske talen]]