Besjoch de boarne foar Frânsk

{{Taaltabel|
namme = Frânsk |
oare nammen = gjin |
Ingelske namme = French |
eigen namme = '''français''' |
sprutsen yn = [[Frankryk]], [[Kanada]] bynamme yn [[Quebec (provinsje)|Quebek]], [[Nij Brunswyk]] en foar in part yn [[Ontario]]; [[Belgje]]; [[Switserlân]]; [[Libanon]]; [[Lúksemboarch (lân)|Lúksemboarch]]; [[Monako]]; [[Marokko]]; [[Algerije]]; [[Tuneezje]]; [[Ivoarkust]]; [[Demokratyske Republyk Kongo|Kongo]]; [[Niger]]; [[Senegal]]; [[Haïty]]; [[Laos]]; [[Kambodja]]; [[Fietnam]]. |
taalgebiet = oer de hiele wrâld, bynamme yn Frankryk en Afrika |
tal sprekkers = 270.000.000, dêrfan sa'n 80 miljoen memmetaalsprekers| teljier = 2004 |
dialekten = [[Berrisjoansk]], [[Boerboneesk]], [[Orléaneesk]], [[Toerangaarsk]], [[Kebekaansk]] |
taalklassifikaasje = Yndo-Jeropeesk - Italo Keltysk -Italysk - Latynsk Faliskysk - Latynsk - Romaansk - Frânsk |
skrift = it Latynske alfabet |
bibeloersetting = 5e iuw |
taalstatus = yn tritich lannen in offisjele taal |
taalkoade ISO 639-1 = fr |
taalkoade ISO 639-2 =  fre (B) en fra (T)  |
taalkoade ISO 639-3/DIS = fra |
}}
It '''Frânsk''' (''français'') is tredde op 'e list fan oantal sprekkers op 'e [[Romaanske talen|Romaanske]] taallist, nei it [[Spaansk]] en [[Portegeesk]], wurdt it Frânsk sprutsen troch meiinoar 270 miljoen minsken. Foar sa'n 80 miljoen minsken is Frânsk de memmetaal. De boarne fan it Frânsk is it [[Latyn]], mar der binne ek in soad [[Aldgryksk]]e [[lienwurd]]en yn 'e taal. Histoarysk sjoen hat it Frânsk trije foarmen hân: it [[Aldfrânsk]], it [[Midfrânsk]] en it [[Nijfrânsk]].

== Taalgebiet ==
It Frânsk is yn 30 lannen op ierde in offisjele [[taal]].
[[Ofbyld:Distribution map of the French language in Europe.png|thumb|left|Taalkaart Frânsk yn Europa.]]
=== Frânsk yn Europa ===
Fierwei de measte memmetaalsprekkers fan it Frânsk wenje yn [[Frankryk]]. Yn grutte dielen fan [[Belgje]], [[Lúksemboarch (lân)|Lúksemboarch]], [[Switserlân]] en yn it uterste noardwesten fan [[Itaalje]] wurdt de taal troch memmetaalsprekkers sprutsen. De stedsteat [[Monako]] is folslein Frânsktalich.

Neffens in ûndersyk dat útfierd is yn opdracht fan de [[Europeeske Kommisje]], wurdt it Frânsk troch 12% fan de ynwenners fan de [[Europeeske Uny]] as memmetaal praat (2012). It Frânsk is dêrmei nei it Dútsk (16%), Ingelsk (13%) en Italjaansk (13%) de fjirdgrutste Europeeske taal.<ref>[[Europeeske Kommisje]] (Special Eurobarometer 386): [http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf Europeans and their Languages] (sjoen op 29 augustus 2016)</ref>

Mei it Ingelsk en Dútsk is Frânsk ien fan de wichtichste amts- en wurktalen fan de [[Europeeske Uny]]. Dat leit ûnder oaren oan de posysje fan Frankryk as oprjochtingslid en oan de sprieding fan de [[Ynstellings fan de Jeropeeske Uny|ynstituten fan de Europeeske Uny]] yn Frânsktalige stêden lykas [[Brussel]], [[Straasburch|Straasboarch]] en [[Lúksemboarch (stêd)|Lúksemboarch]]. Lykwols is it Ingelsk as wurktaal fanselssprekkender wurden as wurktaal. Dêrtroch wurde der hieltyd minder dokuminten direkt yn it Frânsk fêstlein.<ref>France Diplomatie: [http://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign-policy/european-union/france-and-the-european-union/article/the-french-language-in-european The French language in European institutions] (sjoen op 29 augustus 2016)</ref>

=== Frânsk bûten Europa ===
Bûten Europa wenje yn de Kanadeeske provinsje [[Kebek (provinsje)|Kebek]] in soad memmetaalsprekkers. Sa'n 6 miljoen minsken, sa'n 80% fan de ynwenners, hawwe it Frânsk as memmetaal. Yn de provinsjes [[Ontario]], [[Alberta]], [[Manitoba]], [[Nij-Breunswyk]] en [[Nij-Skotlân]] wenje noch mear Frânsketalige minderheden. Dêrtroch hat sa'n dik 20% fan de Kanadeeske befolking it Frânsk as memmetaal. Yn de [[Feriene Steaten]] wenje Frânsktalige minderheden yn [[Louisiana]] en [[Maine]], mei-inoar inkelde tsientûzenen memmetaalsprekkers.
[[Ofbyld:Map-Francophone World.svg|thumb|upright=1.5|It Frânsk yn 'e wrâld{{legend|#0C5EB1|Memmetaal}}{{legend|#0080FF|Bestjoerlike taal}}{{legend|#9FCEFF|Ferkearstaal}}{{legend|#00FF00|Minderheden}}]]
Yn Afrika hat it Frânsk noch hieltyd in belangrike status as ferkears- en hannelstaal. Yn in protte Afrikaanske lannen is it Frânsk de offisjele amtstaal en spilet in belangrike rol yn bygelyks bestjoer, rjochtspraak en ûnderwiis. Sa hat de [[Demokratyske Republyk Kongo]] wol mear as 200 talen, 4 ynterregionale talen en it Frânsk as neutrale amtstaal dy't ek yn it ûnderwiis brûkt wurdt. Yn fierwei de measte Frânstalige lannen yn Afrika is it Frânsk dus de twadde of tredde taal. Der binne stêden lykas [[Abidjan]] ([[Ivoarkust]]) en [[Libreville]] ([[Gabon]]) dêr't it Frânsk troch in mearderheid fan de befolking as memmetaal sprutsen wurdt.

Yn de ferskillende oerseeske gebieten dy't Frankryk hjoed de dei hat, is it Frânsk de iennichste amtstaal. 

=== Ynternasjonale amts- en wurktaal ===
It Frânsk is in amts- of wurktaal by ferskate ynternasjonale organisaasjes (bgl. de [[Europeeske Uny]], Ynternasjonnale Olympyske Kommisje, Wrâld Hannel Organisaasje, [[Noard-Atlantyske Ferdrachsorganisaasje]], FIFA, [[Afrikaanske Uny]], ESA, Ynterpol ensfh.) en it is ien fan de seis offisjele talen fan de [[Feriene Naasjes]] en syn organisaasjes. 

== Skiednis ==
[[Ofbyld:Map Gallia Tribes Towns.png|thumb|Galje yn de tiid fan [[Julius Caesar]] (58 f. Kr.)]]
Yn [[Galje]] wienen trije folken mei elk in eigen taal: De [[Kelten]] yn it midden (troch de Romeinen Galjers neamd), de Aquitani yn it súdwesten en de Belgjers yn it noarden. De Romanisearring fûn yn twa fasen plak. Mei it ûntstean fan de Romeinske provinsje [[Gallia Narbonensis]] waard it [[Latyn]] yn Súd-Frankryk yntroduseard. Fan 58 f. Kr. ôf ferovere [[Julius Caesar]] it noarden fan Galje yn de [[Gallyske Kriech]]. Nei de ferovering folge de fersprieding fan it Latyn nei it noarden.

De âldst oerlevere Frânske skriften komme út de [[9e iuw]]. It âldste dokumint yn it Frânsk is it ''Unthjit fan Straasboarch'', dy't nei alle wierskyn ek troch it gewoane folk begrepen wurde moast. Fan de [[12e iuw]] ôf is der sprake fan in literêre kultuer. De measte Frânske teksten fan foar de 14e iuw binne skreaun yn de súdlike dialekten, it [[Oksitaansk]] as ek de ''Langue d'Oc''. Yn it ''Edikt fan Villers-Cotterêts'', dat yn [[1539]] opsteld is, waard it Frânsk as ferplichte bestjoerstaal ynsteld. Dat wurke yn it foardiel fan de ''Langue d'Oïl'', de noardlike fariant fan it Frânsk, want it noardlike [[Parys]] wie doe al sa'n tûzen jier it nasjonale en sintrale bestjoerssintrum. Yn dy tiid waard, krekt as by oare Europeeske nasjonale talen, in begjin makke mei it standardisearjen fan de grammatika en it gearstallen fan wurdboeken.

Yn 1635 waard de [[Académie française]] oprjochte. Dêrmei krige de steat Frankryk it foech oer it standardisearjen fan de Frânske taal. De 'Gouden Iuw' fan it Frânsk wie de 17e iuw, benammen troch literêre wurken fan [[Pierre Corneille|Corneille]], [[Jean Racine|Racine]] en [[Molière]]. Yn de 18e iuw makke it Latyn yn wittenskiplike publikaasjes hieltyd mear romte foar it Frânsk, wat geunstich wurke op de helderheid en krektens fan de taal.

De moderne Frânske stavering ûntstie, krekt as de [[Ingelsk]]e, gruttendiels oan 'e ein fan de [[midsiuwen]]. Sûnt is de útspraak bot feroare, dat de skriuwwize komt faak net mear oerien mei de sprektaal. Hja ferdútst wol de talige sitewaasje fan de midsiuwen. Doe waarden alle einletters ek noch útsprutsen (''filles'' waard útsprutsen sa't it skreaun waard), de ''ai'' en de ''oi'' noch wienen noch wide twilûden en de ''ou'' klonk mear as ''oow''.

=== Tiidrekken === 
De histoaryske ûntwikkelingsfasen fan de Frânske taal wurde oanjûn mei trije tiidrekken:
* ''Aldfrânsk'' (sa likernôch oant de [[13e iuw]]);
* ''Midfrânsk'' (oant de [[16e iuw]])
* Nijfrânsk.

== Taalpriuwke ==
[[Universele Ferklearring fan de Rjochten fan de Minske]]:
: [[Ofbyld:Universal Declaration of Human Rights - frn - ezwa - Art1.ogg]]
{{cquote|<center>Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. 

Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité.}} 
„Alle minsken wurde frij en gelyk yn weardigens en rjochten berne. Hja hawwe ferstân en gewisse meikrigen en hearre har foar inoar oer yn in geast fan bruorskip te hâlden en te dragen.“

== Sjoch ek ==
* [[Frânske lienwurden yn it Frysk|List fan Frânske lienwurden yn it Frysk]]

== Keppeling om utens ==
{{commonsLyts|French language}}
* [http://www.dicovia.com/dico/francais-frison/lettre-C/0-59 Frânsk-Frysk] {{noat|Frânsk}}

{{YnterWiky|code=fr}}
{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
}}
{{DEFAULTSORT:Fransk}}
[[Kategory:Frânsk| ]]
[[Kategory:Oïlyske talen]]
[[Kategory:Frânsen]]
[[Kategory:Taal yn Frankryk]]
[[Kategory:Taal yn Andorra]]
[[Kategory:Taal yn Benyn]]
[[Kategory:Taal yn Boerkina Faso]]
[[Kategory:Taal yn Boerûndy]]
[[Kategory:Taal yn Belgje]]
[[Kategory:Taal yn Dzjibûty]]
[[Kategory:Taal yn Ekwatoriaal-Guinee]]
[[Kategory:Taal yn Fanûatû]]
[[Kategory:Taal yn it Fatikaan]]
[[Kategory:Taal yn de Feriene Steaten]]
[[Kategory:Taal yn Frânsk-Guyana]]
[[Kategory:Taal yn Frânsk-Polyneezje]]
[[Kategory:Taal yn Frânsk-Sint-Marten]]
[[Kategory:Taal yn de Frânske Súdlike en Antarktyske Lannen]]
[[Kategory:Taal yn Gabon]]
[[Kategory:Taal yn Gûadelûp]]
[[Kategory:Taal yn Guernsey]]
[[Kategory:Taal yn Guinee]]
[[Kategory:Taal yn Haïty]]
[[Kategory:Taal yn Yndia]]
[[Kategory:Taal yn Itaalje]]
[[Kategory:Taal yn Ivoarkust]]
[[Kategory:Taal yn Jersey]]
[[Kategory:Taal yn Kameroen]]
[[Kategory:Taal yn Kanada]]
[[Kategory:Taal yn de Komoaren]]
[[Kategory:Taal yn Kongo (Demokratyske Republyk)]]
[[Kategory:Taal yn Kongo (Republyk)]]
[[Kategory:Taal yn Laos]]
[[Kategory:Taal yn Libanon]]
[[Kategory:Taal yn Lúksemboarch]]
[[Kategory:Taal yn Madagaskar]]
[[Kategory:Taal yn Majot]]
[[Kategory:Taal yn Maly]]
[[Kategory:Taal yn Martinyk]]
[[Kategory:Taal yn Mauretaanje]]
[[Kategory:Taal yn Monako]]
[[Kategory:Taal yn Niger]]
[[Kategory:Taal yn Nij-Kaledoanje]]
[[Kategory:Taal yn Reünion]]
[[Kategory:Taal yn Rûanda]]
[[Kategory:Taal yn Senegal]]
[[Kategory:Taal yn de Seysjellen]]
[[Kategory:Taal yn Sint-Bartelemy]]
[[Kategory:Taal yn Sint-Pierre en Miquelon]]
[[Kategory:Taal yn de Sintraal-Afrikaanske Republyk]]
[[Kategory:Taal yn Switserlân]]
[[Kategory:Taal yn Togo]]
[[Kategory:Taal yn Tsjaad]]
[[Kategory:Taal yn Tuneezje]]
[[Kategory:Taal yn Wallis en Fûtûna]]