Besjoch de boarne foar Aldfrysk

{{Universele ynfoboks histoarysk taalstadium
| namme                        = Aldfrysk
| oare namme(n)           = 
| taalgebiet                    = [[Noardsee]]kust fan [[Noardwest-Jeropa|Noardwest-<br>Jeropa]]
| skrift                            = [[runen]], [[Latynsk alfabet]]
| taalfamylje     = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> &nbsp;&nbsp;● [[Germaanske talen|Germaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Fryske talen|Frysk]]<br>  &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● Aldfrysk
| dialekten                     = 
| tiidrek                          = ±[[7e iuw]] – [[1550]] <small>(oerlevere [[1150]]-[[1550]])</small>
| ûntstien út                   = [[Noardwestgermaansk]] <small>([[Proto-Frysk]])</small>
| ûntjûn ta                      = ● [[Midfrysk]]<br> ● [[Eastfrysk|Mideastfrysk]]<br> ● [[Noardfrysk|Midnoardfrysk]]
| ISO 639-1                   = 
| ISO 639-2                   = 
| ISO 639-3                   = ofs
}}
It '''Aldfrysk''' wie de [[Westgermaanske talen|Westgermaanske taal]] dy't yn 'e [[Midsiuwen]] oan 'e [[Noardsee]]kust fan [[Noardwest-Jeropa]] sprutsen waard troch de [[Friezen]]. It wie dêrmei de foarrinder fan 'e moderne [[Fryske talen]]. It Aldfrysk ûntjoech him rûchwei om 'e [[sânde iuw]] hinne út it [[Proto-Frysk]]e [[dialekt]] fan it [[Noardwestgermaansk]]. It wie in behâldende [[taal]], dy't pas tsjin [[1550]] sadanich feroare wie, dat fan [[Midfrysk]] sprutsen wurde kin. Om't de ierste Aldfryske tekst út 'e [[tolfde iuw]] datearret, wurdt it Aldfryske tiidrek ek wol omskreaun as duorjend fan [[1150]] oant [[1550]]. Dizze taal is benammen oerlevere yn 'e foarm fan [[oarkunde]]n en [[wet]]steksten. Wol besteane der âldere ynskripsjes dy't skreaun binne yn [[Anglofryske runen]], mar dy binne mar minmachtich, en boppedat faak foar mearderlei útlis fetber.

== Taalgebiet==
It Frysk waard yn 'e [[Midsiuwen]] yn in folle grutter gebiet sprutsen as dat hjoed de dei it gefal is. Doedestiden koe ta it Fryske taalgebiet hast it hiele kustgebiet fan [[Siuwsk-Flaanderen]] oant it [[lân Woersten]] oare kant de [[Wezer]]mûning rekkene wurde, mei dêropta de [[Waadeilannen]] fan [[West-Fryslân]] oant en mei [[Wangereach]], it isolearre [[eilân]] [[Hilgelân]], yn 'e [[Dútske Bocht]], de kust fan [[Noard-Fryslân]], it [[skiereilân]] [[Eiderstedt]] ynbegrepen, en alle [[Noardfryske Eilannen]].<ref>Hutterer, Claus Jürgen, ''Die Germanischen Sprachen'', s. 236.</ref> Oan 'e begjin fan 'e Aldfryske perioade sil it Frysk nei alle gedachten ek bûten dat gebiet yn gebrûk west hawwe as in hannelstaal en mooglik as ''[[lingua franca]]''.
[[File:Lânkaart terreinferlies Frysk Magna Frisia.png|thumb|right|350px|It terreinferlies fan it [[Frysk]] yn [[Nederlân]] en [[Dútslân]] troch de iuwen hinne]]

Geandewei it Aldfryske tiidrek waard it Fryske taalgebiet lykwols stadichoan lytser. Tsjin 'e ein fan dy perioade waard it Frysk bewesten it [[Fly]] inkeld noch sprutsen op [[Teksel]], yn [[Noard-Hollân]] boppe it [[IJ (wetter)|IJ]] (mar net yn [[Kennemerlân]]), yn [[Súd-Hollân]] yn 'e omkriten fan [[De Kaach]], en yn [[Seelân]] yn [[Sieriksee]] en omkriten. Fierders hearden doe ek [[Fryslân]] en [[Noard-Fryslân]] noch altyd ta it Fryske taalgebiet, mar wie dat yn 'e [[Grinzer Ommelannen]] en [[East-Fryslân]] al flink begûn ôf te broazeljen. Tsjin [[1600]] wie de tsjintwurdige provinsje [[Grinslân]] alhiel ûntfryske rekke, wylst yn East-Fryslân inkeld noch it noardlike [[Harlingerlân]], de measte [[Waadeilannen]], it [[lân Woersten]] en it [[Sealterlân]] oan it Frysk fêstholden. Underwilens hiene har doe ek it [[Eastfrysk]] en it [[Noardfrysk]] losmakke fan it [[Westerlauwersk Frysk]] en wiene dy beide talen begûn oan in eigen ûntwikkeling.

== Skiednis ==
De âldste oerlevere Fryske tekst wie lang in fragmintaryske [[Psalmen|psalm]]oersetting út 'e ein fan 'e [[tolfde iuw]], mar yn [[2015]] waard yn in fierders [[Latyn]]sktalich manuskript in koarte notysje yn it Aldfrysk ûntdutsen, besteande út 'e wurden ''Lesa mi, helpe mi'' ("Ferlos my, help my"), dy't datearret út 'e perioade [[1100]]-[[1125]].<ref>Boers, Erwin, ''[https://www.dekrantvantoen.nl/vw/article.do?v2=true&id=LC-20150623-NO01002006 Oudste Fries op perkament]'', yn: de ''Ljouwerter Krante'', 23 juny 2015.</ref> Alle oare oerlevere teksten, benammentlik [[rjochtshânskrift]]en, binne fan 'e [[trettjinde iuw]] of letter. De measten datearje út 'e [[14e iuw|fjirtjinde]] en [[fyftjinde iuw]], want tusken [[1300]] en [[1500]] belibbe it Frysk as skriuwtaal in grutte bloeitiid. It waard brûkt yn alle fasetten fan it bestjoer yn [[Fryslân]], en wie sa wichtich dat al om [[1485]] hinne it earste drukte boek yn it Frysk ferskynde, de saneamde ''[[Freeska Landriucht|Alde Druk fan it Fryske Lânrjocht]]''. Dat is foar sa'n lytse taal tige seldsum, mei't de [[boekdrukkeunst]] amper 35 jier earder útfûn wie.

Om [[1500]] hinne kaam oan 'e bloeitiid fan it Frysk lykwols abrupt in ein. Foar in grut part wie dat in gefolch fan 'e ferovering fan Westerlauwersk Fryslân troch [[Albrecht fan Saksen]], dy't de rjochten oer dat gebiet yn [[1498]] yn 'e hannen krigen hie. Dy loek neitiid in grut tal útlânske amtners oan en ferfong it Frysk as bestjoerstaal troch it [[Hollânsk]]. It Frysk waard weromkrongen nei it plattelân, dêr't it, relatyf isolearre fan it Hollânsk troch de minne ferbinings fan dy tiid, as sprektaal fan sawat de hiele befolking fuortlibbe. De ein fan 'e Aldfryske perioade, dy't ornaris om [[1550]] hinne lein wurdt, falt gear mei dy tebekfal fan skriuw- ta sprektaal. Dêrnei sprekt men fan [[Midfrysk]], in taalfoarm dy't pas om [[1820]] hinne stadichoan yn it moderne [[Nijfrysk]] oergean soe. Taalkundich sjoen is it grutste ferskil tusken it Aldfrysk en it Midfrysk it feit dat it Aldfrysk noch in [[namfal]]lesysteem hie, wylst dat by de oergong nei it Midfrysk weiwurden of alteast yn ûnbrûk rekke wie.

== Farianten fan it Aldfrysk ==
Yn it Aldfrysk kin in ferskil makke wurde tusken iere en lette foarmen. Om [[1400]] hinne is der datoangeande in stadige feroaring te fernimmen yn 'e skriftlike boarnen. Dat ferskil is sa grut dat de [[taalkundige]]n [[Reitze Johannes Jonkman|Reitze Jonkman]] en [[Arjen Versloot]] fan betinken binne dat al it skreaune Frysk fan nei it jier [[1450]] eins ta it [[Midfrysk]] rekkene wurde moatte soe.<ref>Jonkman, Reitze J., en Versloot, Arjen P., ''Tusken Talen''.</ref> 

Ferlykje yn 'e tabel hjirûnder de iere en lette Aldfryske foarmen mei-inoar:
{| class="wikitable"
|-
! wurd
! ier Aldfrysk (1300)
! let Aldfrysk (1450)
|-
| wêze
| align="center"|''wesa''
| align="center"|''wessa''
|-
| dat
| align="center"|''thet''
| align="center"|''dat''
|-
| hja
| align="center"|''hia''
| align="center"|''hyae''
|-
| wurd
| align="center"|''word''
| align="center"|''wird''
|-
| wat
| align="center"|''hwat''
| align="center"|''haet''
|-
| foar
| align="center"|''for''
| align="center"|''for''
|-
| wie
| align="center"|''was''
| align="center"|''wies''
|}

== Ferliking mei oare Westgermaanske talen ==
Oer it algemien komt it Aldfrysk sterk oerien mei it [[Aldingelsk]] (of Angelsaksysk). Sa dielt it bygelyks yn 'e [[palatalisaasje]] fan [[felêr]]e [[konsonant]]en, dy't krektlyk yn it Aldingelsk foarkomt. Dus wylst de [[Súdwestgermaanske talen]] [[Aldsaksysk]] en [[Aldnederlânsk]] it felêre bylûd oan 'e ein fan ''dag'' beholden, krige it Aldfrysk dêrfoar ''dei'', en it Aldingelsk ''dæġ'' (útspr.: [dæj]). [[Assibilaasje]] is in oar [[ingveonisme]], in [[taalkunde|taalkundige]] fernijing dy't wol yn 'e [[Noardwestgermaanske talen]] foarkamen, mar net yn 'e [[Heechdútske talen]], en mar sporadysk yn 'e [[Nederfrankyske talen]]. Dêrtroch waard de begjinklank fan "tsjerke" yn it Aldfrysk ''tziurke'' en yn it Aldingelsk ''ċiriċe'' (útspr. [ʧiriʧe]), wylst it yn it Aldsaksysk en it Aldnederlânsk (dat beide Nederfrankyske talen binne) ''kirika'' bleau. Fierders behold it Aldfrysk fan alle kontinintale Westgermaanske talen it langst de [[stimhawwende th]] (fan it Ingelske ''this'') en [[stimleaze th]] (fan it Ingelske ''thin''), oant de [[trettjinde iuw|trettjinde]] of mooglik de [[fjirtjinde iuw]] ta, wylst dy klank doe yn it Aldsaksysk en it Aldnederlânsk al lang ferskood wie ta in [d], in feroaring dy't al yn 'e [[njoggende iuw]] yn it [[Aldheechdútsk]] úteinset wie. 

Yn 'e tabel hjirûnder wurde ferskillende Aldfryske wurden mei oersettings fan oare [[Westgermaanske talen]] ferlike:<ref>Sjölin, Bo, "Das Altfriesische", s.&nbsp;15-18.</ref>
{| class="wikitable"
|-
! wurd
! Aldfrysk
! [[Aldingelsk]]
! [[Aldsaksysk]]
! [[Aldheechdútsk]]
|-
| fet
| ''fet''
| ''fæt''
| ''fat''
| ''faz''
|-
| man
| ''mon''
| ''mann''
| ''mon''<br> ''man''
| ''man''
|-
| moanne
| ''monath''
| ''monaþ''
| ''monath''<br> ''manuth''
| ''manod''
|-
| rêd
| ''red''
| ''ræd''
| ''red''<br> ''rad''
| ''rat''
|-
| oar
| ''othar''
| ''oðer''
| ''oðar''
| ''andar''
|-
| fiif
| ''fif''
| ''fif''
| ''fif''
| ''fimf''
|-
| ús
| ''us''
| ''ús''
| ''us''
| ''uns''
|-
| tsjerke
| ''tziurke''
| ''ċiriċe''
| ''kirika''
| ''kirihha''
|-
| lizze
| ''ledza''
| ''leċġan''
| ''leggian''
| ''legen''
|-
| hynder<br> hoars
| ''hors''
| ''hors''
| ''hors''<br> ''hros''
| ''hros''
|}

== Oerlevere teksten ==
[[Ofbyld:Freeska Landriucht.jpg|thumb|Earste side fan it ''[[Freeska Landriucht]]'', it earste printe boek yn it Aldfrysk, datearjend fan likernôch [[1485]].]]
It grutste part fan 'e geskriften dy't yn it Aldfrysk bewarre bleaun binne, binne rjochtsteksten. Dy binne benammen oerlevere yn sechtsjin kodeksen en ien printe boek.<ref>Vries, Oebele (red.), ''Asega, Is het Dingtijd?: De Hoogtepunten van de Oudfriese Tekstoverlevering'', s. 11-14.</ref> De teksten wurde almeast yndield op grûn fan geografysk komôf:

* tusken [[Lauwers]] en [[Wezer]]:
** ''[[Earste Riustringer Kodeks]]'' (R1)
** ''[[Twadde Riustringer Kodeks]]'' (R2)
** ''[[Brookmerbrief]]''
*** ''[[Earste Brookmer Hânskrift]]'' (B1)
*** ''[[Twadde Brookmer Hânskrift]]'' (B2)
** ''[[Earste Emsinger Hânskrift]]'' (E1)
** ''[[Twadde Emsinger Hânskrift]]'' (E2)
** ''[[Tredde Emsinger Hânskrift]]'' (E3)
** ''[[Fivelgoaër Hânskrift]]'' (F)
** ''[[Hunsingoäer Lânrjocht|Earste Hunsinger Koadeks]]'' (H1)
** ''[[Twadde Hunsinger Koadeks]]'' (H2)

* tusken [[Lauwers]] en [[Fly]]:
** ''[[Koadeks Unia]]'' (U)
** ''[[Jus Municipale Frisonum]]'' (J)
** ''[[Koadeks Aysma]]'' (A)
** ''[[Koadeks Roarda]]'' (Ro)
** ''[[Koadeks Parisiensis]]'' (P)
** ''[[Koadeks Furmerius]]'' (Fs)
** ''[[Freeska Landriucht]]'' (Alde Druk) (D)

* tusken [[Fly]] en [[It Swin (Brugge)|Swin]]
** út dit gebiet binne gjin teksten yn it Aldfrysk oerlevere.

== Priuwke ==
{| class="wikitable vatop"
! colspan="2"|Ut it ''Fivelgoaër Rjocht'':
|-
! Aldfrysk 
! moderne oersetting
|-
| 
1''. Hueth is riucht? List ende kenst riuchtis ande godis. 'Riuchtes', thet queth rethelika thinga ande riuchtelika thinga, alsa bithiut hit thi paws.''
''2. Hwet queth thet wird 'godis'? Nethelikera thinga and erlikera thinga, sprecht thi kaiser.''
''3. Hv monich riucht ister? Twa, en godelic ende en manslic; thet erste is thi onbern, thet other scoltu lernia; thet en hath naturalis, thet other ciuilis.''
| 
1. Wat is rjocht? Wittenskip en kennis fan it rjocht en it goede. 'Fan it rjocht', dat betsjut ferstannige dingen en rjochterlike dingen, alsa tsjut de paus it.
2. Wat betsjut it wurd 'fan it goede'? Nuttige dingen en earlike dingen, sprekt de keizer.
3. Hoemannich rjocht is der? Twa, in godlik en in minsklik; dat earste is dy oanberne, it oar silsto leare; it ien hjit ''naturalis'', it oar ''civilis''.
|}

== Keppeling om utens ==
* {{Wikiwurdboek}}
* [http://www.11en30.nu/global/fri/Artikel/21/ It Aldfrysk rjocht yn de kanon fan de Fryske skiednis]
* [http://wikisource.org/wiki/Main_Page:Frysk In tal Aldfryske teksten op Wikiboarne]

{{boarnen|boarnefernijing=
'''referinsjes''':<br>
<references/>
----
'''boarnen''':<br>
{{Kolommen2
|Kolom1=
* {{Aut|[[Krine Boelens|Boelens, K.]], et al.}}, ''Twataligens: Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens'', Ljouwert, 1981 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 27 30 086.
* {{Aut|Bremmer jr., Rolf H.}}, ''A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies'', Odense, 1992 (Odense University Press).
* {{Aut|Bremmer, Rolf H.; Johnston, Thomas S.B.; en Vries, Oebele, ûnder red. fan}}, ''Approaches to Old Frisian Philology'', Amsterdam/Atlanta, 1998 (Rodopi).
* {{Aut|Bremmer, Rolf H.; Laker, Stephen; en Vries, Oebele, ûnder red. fan}}, ''Advances in Old Frisian Philology'', Amsterdam/New York, 2007 (Rodopi).
* {{Aut|Bremmer, Rolf H.; Meer, Geart van der; en Vries, Oebele, ûnder red. fan}}, ''Aspects of Old Frisian Philology'', Amsterdam/Atlanta, 1990 (Rodopi).
* {{Aut|Bremmer, Rolf H.}}, ''An Introduction to Old Frisian: History, Grammar, Reader, Glossary'', Amsterdam/Philadelphia, 2009 (John Benjamins Publishing Company).
|Kolom2=
* {{Aut|Hofmann, Dietrich, en Popkema, Anne Tjerk}}, ''Altfriesisches Handwörterbuch'', Ljouwert, 2008 (Fryske Akademy).
* {{Aut|Hofstra, T.}}, ''Oudnoors I'', Grins, 1996, sûnder ISBN.
* {{Aut|[[Reitze Jonkman|Jonkman, Reitze J.]]}} en {{Aut|[[Arjen Versloot|Versloot, Arjen P.]]}}, ''Fryslân Land van Talen: Een Geschiedenis'', Ljouwert, 2018 (op 'e nij besjoene werútjefte), oarspr. printinge 2013 (Afûk), ISBN 978-9 06 27 39 264, s. 37-41.
* {{Aut|[[Reitze Jonkman|Jonkman, Reitze J.]]}} en {{Aut|[[Arjen Versloot|Versloot, Arjen P.]]}}, ''Tusken Talen'', Ljouwert, 2008 (Afûk).
* {{Aut|Sjölin, Bo}}, ''Das Altfriesische'', yn: Anthonia Feitsma, W. Jappe Alberts en Bo Sjölin, ''Die Friesen und ihre Sprache'' (''Nachbarn'', bân 32), 1987.
* {{Aut|[[Oebele Vries|Vries, Oebele]], ûnder red. fan}}, ''Asega, Is het Dingtijd?: De Hoogtepunten van de Oudfriese Tekstoverlevering'', Ljouwert/Utert, 2007 (Steven Sterk).
* {{Aut|Hutterer, Claus Jürgen}}, ''Die Germanischen Sprachen'', Wiesbaden, 1987 (2de printinge), ISBN 3 92 23 83 521.
}}
----
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Old_Frisian ''Notes'' en ''References'', op dizze side].
}}

[[Kategory:Aldfrysk| ]]
[[Kategory:Frysk]]
[[Kategory:Fryske talen]]