Magma (stiente): ferskil tusken ferzjes
→Sjoch ek: red |
wurkleas |
||
Rigel 1: | Rigel 1: | ||
[[Ofbyld:Aa large.jpg|thumb|''Magma'']] |
[[Ofbyld:Aa large.jpg|thumb|''Magma'']] |
||
[[Ofbyld:Hackert, Der Ausbruch des Vesuv im Jahre 1774, 1774.jpg|thumb|''Magma streamt as [[lava]] út by de [[fulkaanútbarsting|útbarsting]] fan de [[Vesuvius (fulkaan)|Vesuvius]] yn 1774. [[Oaljeferve]] troch de |
[[Ofbyld:Hackert, Der Ausbruch des Vesuv im Jahre 1774, 1774.jpg|thumb|''Magma streamt as [[lava]] út by de [[fulkaanútbarsting|útbarsting]] fan de [[Vesuvius (fulkaan)|Vesuvius]] yn 1774. [[Oaljeferve]] troch de Dútske lânskipsskilder [[Jacob Philipp Hackert]] (1737-1807).]] |
||
'''Magma''' is it floeibere stiente dat ûnder it ierdoerflak fan it oerflak fan in oare [[ierdske planeet]] sit. De measte magma's yn de Ierde binne komplekse [[silika]]-oplossings mei (ornaris) [[temperatuer|temperatueren]] tusken de 650 [[Celsius|°C]] en 1200 °C. As magma stjurret ûntstiet [[stjurringsstiente]]. As magma oan it oerflak omheech komt wurdt it raande stiente gjin magma mar [[lava]] neamd. |
'''Magma''' is it floeibere stiente dat ûnder it ierdoerflak fan it oerflak fan in oare [[ierdske planeet]] sit. De measte magma's yn de Ierde binne komplekse [[silika]]-oplossings mei (ornaris) [[temperatuer|temperatueren]] tusken de 650 [[Celsius|°C]] en 1200 °C. As magma stjurret ûntstiet [[stjurringsstiente]]. As magma oan it oerflak omheech komt wurdt it raande stiente gjin magma mar [[lava]] neamd. |
||
== Eigenskippen == |
== Eigenskippen == |
||
[[Ofbyld:Viscosity of magma NL.svg|thumb| |
[[Ofbyld:Viscosity of magma NL.svg|thumb|''De [[fiskositeit]] fan [[wetter]]leas ("droech") magma by ferskillende temperatuer en komposysje. Op de horizontale as stiet it massapersintaazje SiO<sub>2</sub>; op de fertikale as ([[logaritme|logaritmysk]]) de fiskositeit (η).<ref>Hess (1989)</ref>'']] |
||
Magma bestiet meastal út floeibere silika mei dêryn oploste [[ion (dieltsje)|ioanen]] fan [[alkalimetaal|alkalimetalen]] (llykas natrium en kalium), [[ierdalkalimetaal|ierdalkalimetalen]] (lykas magnesium en kkalsium) en izer. Magma's wurde krektas lava's ferdield nei [[pH|soergraad]], fan [[felsysk]] ([[soer (gemy)|soer]]) oant [[mafysk]] ([[base (skiekunde)|basysk]). De pH fan in raand stiente hinget ôf fan it persintaazje raande silika. |
Magma bestiet meastal út floeibere silika mei dêryn oploste [[ion (dieltsje)|ioanen]] fan [[alkalimetaal|alkalimetalen]] (llykas natrium en kalium), [[ierdalkalimetaal|ierdalkalimetalen]] (lykas magnesium en kkalsium) en izer. Magma's wurde krektas lava's ferdield nei [[pH|soergraad]], fan [[felsysk]] ([[soer (gemy)|soer]]) oant [[mafysk]] ([[base (skiekunde)|basysk]). De pH fan in raand stiente hinget ôf fan it persintaazje raande silika. |
||
It silikaat-ion foarmet op molekulêre skeal in [[tetraëder]], wêrby't in [[silisium]]-ion |
It silikaat-ion foarmet op molekulêre skeal in [[tetraëder]], wêrby't in [[silisium]]-ion omjûn wurdt troch fjouwer [[Okside|soerstof-ioanen]]. Yn silikaten mei in heech gehalte oan SiO<sub>2</sub> sille de tetraëders keatlings foarmje, wêrby't ien of meardere soerstof-ioanen op de hoeken fan de tetraëders dield wurde. Yn in magma sitte de tetraëders fansels net fêst, mar de molekulêre struktuer yn de raan komt ticht by de struktuer fan fêste stoffen mei fergelykbere gearstalling, as de temperatuer oant flak boppe it raanpunt sakket. Yn relatyf koel magma foarmje de silika-tetraëders dêrom faak losse binings. Yn in mafysker magma sit minder silika as yn in felsysker magma, sadat de silika-tetraëders faker los lizze. Dit makket in felsysk magma [[fiskositeit|fiskeuzer (sjerperiger)]] as mafysk magma; en relatyf koel magma sjerperiger as relatyf hjit magma. As de earste mineralen útkristallisearje, ûntstiet in mingsel fan magma en kristallen, dat him noch sjerperiger gedraacht.<ref name="winter46">Winter (2001), p 46</ref> |
||
Net allinnich it persintaazje silika hat ynfloed op de |
Net allinnich it persintaazje silika hat ynfloed op de fiskositeit. [[Wetter|Water (H<sub>2</sub>O)]] en de ioanen fan [[alkalimetaal|alkalimetalen]] kinne yn it magma ek biningen oangean mei silika-tetraëders. Magma dat ryk is oan dizze bestândielen, is dêrom relatyf minder fiskeus.<ref name="winter46"/> |
||
{{wurk}} |
|||
De |
De fiskositeit fan magma hat grutte ynfloed op hoe't it [[yntrúzje|yntrudearje]] kin of útfloeie kin by in erupsje. Fiskeus felsysk magma (mei hege konsintraasjes silika) beweecht traach en sjerperich. Wetter en gassen (volatiles) dy't by it omheechkommen frijkomme troch it ôfnimmen fan de druk, kinne minder maklik ûntsnappe út it raande stiente. Dêrtoch ûntsteane eksplosive erupsjes lykas by [[stratofulkanen]]. Oer it generaal ferrint in erupsje rêstiger nei gelang it magma mafysker is. |
||
Eigenskippen fan de ferskillende magma's |
== Eigenskippen fan de ferskillende magma's == |
||
:''Ultramafysk magma'' |
:''Ultramafysk magma'' |
||
Rigel 19: | Rigel 19: | ||
::Fe-Mg >8% tot 32% MgO |
::Fe-Mg >8% tot 32% MgO |
||
::Temperatuer: oant 1500 °C |
::Temperatuer: oant 1500 °C |
||
:: |
::Fiskositeit: leech oan tige leech |
||
::Erupsjes: rêstich |
::Erupsjes: rêstich |
||
::Fynplakken: [[diverginte plaatgrins|divergearjende plaatrânen]], [[hotspot (geology)|hot spots]] en [[konverginte plaatgrins|konvergearjende plaatrânen]]. [[Pikryt]]en en [[boninyt]]en wurde fûn yn saneamde ''[[back-arc basin]]s'', gebieten efter subduksjesônes, dêr't [[oseanyske koarste]] raant yn in wetterrike omjouwing. [[Komatiyt]] en oare ultramafyske lava's waarden foarme by in hegere geotermyske gradiïnt (de temperatueren yn de ierdkoarste leinen eartiids heger) en foar safier bekend |
::Fynplakken: [[diverginte plaatgrins|divergearjende plaatrânen]], [[hotspot (geology)|hot spots]] en [[konverginte plaatgrins|konvergearjende plaatrânen]]. [[Pikryt]]en en [[boninyt]]en wurde fûn yn saneamde ''[[back-arc basin]]s'', gebieten efter subduksjesônes, dêr't [[oseanyske koarste]] raant yn in wetterrike omjouwing. [[Komatiyt]] en oare ultramafyske lava's waarden foarme by in hegere geotermyske gradiïnt (de temperatueren yn de ierdkoarste leinen eartiids heger) en foar safier bekend wurde dizze stienten tsjintwurdich net mear foarme. |
||
De temperatuer yn de mantel is tsjintwurdich net heech genôch om magma fan dizze gearstalling te produsearjen. Dat komatiïten fûn waarden is in belangrike reden wêrom't oannomd wurdt dat de mantel eartiids folle hjitter wie. |
De temperatuer yn de mantel is tsjintwurdich net heech genôch om magma fan dizze gearstalling te produsearjen. Dat komatiïten fûn waarden is in belangrike reden wêrom't oannomd wurdt dat de mantel eartiids folle hjitter wie. |
||
Rigel 29: | Rigel 29: | ||
::Fe-Mg ~4% |
::Fe-Mg ~4% |
||
::Temperatuer: oant ~1200 °C |
::Temperatuer: oant ~1200 °C |
||
:: |
::Fiskositeit: leech |
||
::Erupsjes: rêstich |
::Erupsjes: rêstich |
||
::Fynplakken: [[diverginte plaatgrins|divergearjende plaatrânen]], [[hotspot (geology)|hot spots]] en [[konverginte plaatgrins|konvergearjende plaatrânen]]. Magma mei de gearstalling fan [[Basalt (stiente)|basalt]] wurdt fûn yn gebieten dêr't oseanyske koarste raand wurdt; dizze koarste |
::Fynplakken: [[diverginte plaatgrins|divergearjende plaatrânen]], [[hotspot (geology)|hot spots]] en [[konverginte plaatgrins|konvergearjende plaatrânen]]. Magma mei de gearstalling fan [[Basalt (stiente)|basalt]] wurdt fûn yn gebieten dêr't oseanyske koarste raand wurdt; dizze koarste befet in soad izer. |
||
:''Yntermediêr magma'' |
:''Yntermediêr magma'' |
||
Rigel 45: | Rigel 45: | ||
::Fe-Mg: ~2% |
::Fe-Mg: ~2% |
||
::Temperatuer: 700 °C |
::Temperatuer: 700 °C |
||
::Fiskoasiteit: |
::Fiskoasiteit: heech |
||
::Erupsjes: eksplosyf |
::Erupsjes: eksplosyf |
||
::Fynplakken: hot spots |
::Fynplakken: hot spots yn [[kontinintale koarste]] ([[Yellowstone National Park]]); dit type magma is benammen te finen op plakken dêr't kontininale koarste raant, omdat dizze koarste út in soad silika bestiet. |
||
== Sjoch ek == |
== Sjoch ek == |
De ferzje fan 24 okt 2010 om 17.52
Magma is it floeibere stiente dat ûnder it ierdoerflak fan it oerflak fan in oare ierdske planeet sit. De measte magma's yn de Ierde binne komplekse silika-oplossings mei (ornaris) temperatueren tusken de 650 °C en 1200 °C. As magma stjurret ûntstiet stjurringsstiente. As magma oan it oerflak omheech komt wurdt it raande stiente gjin magma mar lava neamd.
Eigenskippen
Magma bestiet meastal út floeibere silika mei dêryn oploste ioanen fan alkalimetalen (llykas natrium en kalium), ierdalkalimetalen (lykas magnesium en kkalsium) en izer. Magma's wurde krektas lava's ferdield nei soergraad, fan felsysk (soer) oant mafysk ([[base (skiekunde)|basysk]). De pH fan in raand stiente hinget ôf fan it persintaazje raande silika.
It silikaat-ion foarmet op molekulêre skeal in tetraëder, wêrby't in silisium-ion omjûn wurdt troch fjouwer soerstof-ioanen. Yn silikaten mei in heech gehalte oan SiO2 sille de tetraëders keatlings foarmje, wêrby't ien of meardere soerstof-ioanen op de hoeken fan de tetraëders dield wurde. Yn in magma sitte de tetraëders fansels net fêst, mar de molekulêre struktuer yn de raan komt ticht by de struktuer fan fêste stoffen mei fergelykbere gearstalling, as de temperatuer oant flak boppe it raanpunt sakket. Yn relatyf koel magma foarmje de silika-tetraëders dêrom faak losse binings. Yn in mafysker magma sit minder silika as yn in felsysker magma, sadat de silika-tetraëders faker los lizze. Dit makket in felsysk magma fiskeuzer (sjerperiger) as mafysk magma; en relatyf koel magma sjerperiger as relatyf hjit magma. As de earste mineralen útkristallisearje, ûntstiet in mingsel fan magma en kristallen, dat him noch sjerperiger gedraacht.[2]
Net allinnich it persintaazje silika hat ynfloed op de fiskositeit. Water (H2O) en de ioanen fan alkalimetalen kinne yn it magma ek biningen oangean mei silika-tetraëders. Magma dat ryk is oan dizze bestândielen, is dêrom relatyf minder fiskeus.[2]
De fiskositeit fan magma hat grutte ynfloed op hoe't it yntrudearje kin of útfloeie kin by in erupsje. Fiskeus felsysk magma (mei hege konsintraasjes silika) beweecht traach en sjerperich. Wetter en gassen (volatiles) dy't by it omheechkommen frijkomme troch it ôfnimmen fan de druk, kinne minder maklik ûntsnappe út it raande stiente. Dêrtoch ûntsteane eksplosive erupsjes lykas by stratofulkanen. Oer it generaal ferrint in erupsje rêstiger nei gelang it magma mafysker is.
Eigenskippen fan de ferskillende magma's
- Ultramafysk magma
- SiO2 < 45%
- Fe-Mg >8% tot 32% MgO
- Temperatuer: oant 1500 °C
- Fiskositeit: leech oan tige leech
- Erupsjes: rêstich
- Fynplakken: divergearjende plaatrânen, hot spots en konvergearjende plaatrânen. Pikryten en boninyten wurde fûn yn saneamde back-arc basins, gebieten efter subduksjesônes, dêr't oseanyske koarste raant yn in wetterrike omjouwing. Komatiyt en oare ultramafyske lava's waarden foarme by in hegere geotermyske gradiïnt (de temperatueren yn de ierdkoarste leinen eartiids heger) en foar safier bekend wurde dizze stienten tsjintwurdich net mear foarme.
De temperatuer yn de mantel is tsjintwurdich net heech genôch om magma fan dizze gearstalling te produsearjen. Dat komatiïten fûn waarden is in belangrike reden wêrom't oannomd wurdt dat de mantel eartiids folle hjitter wie.
- Mafysk magma
- SiO2 < 50%
- Fe-Mg ~4%
- Temperatuer: oant ~1200 °C
- Fiskositeit: leech
- Erupsjes: rêstich
- Fynplakken: divergearjende plaatrânen, hot spots en konvergearjende plaatrânen. Magma mei de gearstalling fan basalt wurdt fûn yn gebieten dêr't oseanyske koarste raand wurdt; dizze koarste befet in soad izer.
- Yntermediêr magma
- SiO2 ~60%
- Fe-Mg: ~3%
- Temperatuer: ~1000 °C
- Fiskoasiteit: gemiddeld
- Erupsjes: eksplosyf
- Fynplakken konvergearjende plaatrânen.
- Felsysk magma
- SiO2 >70%
- Fe-Mg: ~2%
- Temperatuer: 700 °C
- Fiskoasiteit: heech
- Erupsjes: eksplosyf
- Fynplakken: hot spots yn kontinintale koarste (Yellowstone National Park); dit type magma is benammen te finen op plakken dêr't kontininale koarste raant, omdat dizze koarste út in soad silika bestiet.
Sjoch ek
Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|