Besjoch de boarne foar Súdhollânsk

{{Universele ynfoboks taal
| namme           = Súdhollânsk
| oare namme(n)   = 
| eigen namme     = ''Zuid-Hollands''
| lânseigen yn    = [[File:Flag of the Netherlands.svg|20px]] [[Nederlân]]
| tal sprekkers   = 500.000 <small>(2005, skatting)</small>
| skrift          = [[Latynsk alfabet]]
| taalfamylje     = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> &nbsp;&nbsp;● [[Germaanske talen|Germaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Súdwestgermaanske talen|Súdwestgermaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Nederfrankysk-Nedersaksyske talen|Nederfr.-Nedersaks.]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Nederfrankyske talen|Nederfrankysk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Nederlânsk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● [[Hollânsk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● '''Súdhollânsk'''
| dialekten       = <small>[[Amsterdamsk]], [[Delflânsk]], [[Delftsk]],<br> [[Doardtsk]], [[Foarne-Putstersk]], [[Goudsk]],<br> [[Haachsk]], [[Haarlimsk]], [[Hoeksk]],<br> [[Katwyksk]], [[Krimpenerwaardsk]], [[Leisk]],<br> [[Noardwyksk]], [[Rynlânsk]], [[Rotterdamsk]],<br> [[Skeveningsk]], [[Skylânsk]], [[Westiselmûnsk]],<br> [[Westlânsk]] e.o.</small>
| offisjele status= 
| erkenning as minderheidstaal = 
| ISO 639-1       = 
| ISO 639-2       = 
| ISO 639-3       = 
}}
It '''Súdhollânsk''' (Súdhollânsk: ''Zuid-Hollands'') is it [[Hollânsk]]e [[dialekt|haaddialekt]] dat fan âlds sprutsen wurdt yn hast de hiele provinsje [[Súd-Hollân]], mei noch in súdlike stripe fan [[Noard-Hollân]] en in stikje fan [[Utert (provinsje)|Utert]] deropta. Dit dialekt falt útinoar yn in grut tal subdialekten, dêr't it [[Amsterdamsk]], it [[Rotterdamsk]] en it [[Haachsk]] nei alle gedachten de bekendsten fan binne. It Súdhollânsk ûnderskiedt him fan 'e (measte) Noardhollânske dialekten trochdat it net in (dúdlik) [[Frysk]] [[substraat]] hat. Fan alle [[Nederlânsk]]e dialekten hat it Súdhollânsk fierwei de grutste bydrage levere oan 'e [[Nederlânske standerttaal]]. 

==Taalgeografy==
It dialektgebiet fan it Súdhollânsk omfiemet it grutste part fan 'e provinsje [[Súd-Hollân]], útsein it uterste easten en suden. Eastlik fan in tinkbyldige line fan [[Sânhoven]] nei [[Gouda]], en fierders yn 'e [[Fiifhearelannen]], de [[Alblasserwaard]] en it eastlike part fan 'e [[Krimpenerwaard]] wurde nammentlik [[Utertsk-Alblasserwaardsk]]e dialekten sprutsen. Yn it uterste suden fan 'e provinsje hearre fierders it eardere eilân [[Goeree-Oerflakkee]] en it doarp [[Eastfoarne]] en omkriten op westlik [[Foarne-Putten]] ta it [[Siuwsk]]e taalgebiet. Yn [[Noard-Hollân]] heart de hiele stripe besuden it [[IJ (wetter)|IJ]] ta it Súdhollânske dialektgebiet, de stêden [[Amsterdam]] en [[Haarlim]] ynbegrepen, mar útsein [[it Goai]], dêr't Utertsk-Alblasserwaardsk sprutsen wurdt. Fierders heart dan ek noch it uterste noardwestlike puntsje fan 'e provinsje [[Utert (provinsje)|Utert]] ta it Súdhollânske dialektgebiet, rûchwei it plak [[Mijdrecht]] en omkriten.
[[File:Lânkaart lokaasje Súdhollânsk.PNG|left|thumb|250px|De lokaasje fan it Súdhollânsk yn it gruttere [[Hollânsk]]e taalgebiet.]]

==Taabesibskip==
It Súdhollânsk liket sterk op it [[Utertsk-Alblasserwaardsk]], en giet yn it easten stadichoan oer yn dat Nederlânske haaddialekt, krekt sa't it yn it suden ek stadichoan oergiet yn it [[Siuwsk]]. Op [[Foarne-Putten]] en yn 'e [[Hoekske Waard]] is de ynfloed fan it Siuwsk dan ek frij grut. Besuden it [[Hollânsk Djip]] wurdt yn [[Noard-Brabân]] in oar Hollânsk dialekt sprutsen, it saneamde [[Westhoeksk (Hollânsk)|Westhoeksk]], dat de oergong foarmet fan it Súdhollânsk nei it [[Brabânsk]]. Yn Noard-Hollân foarmje trije lytse streektalen, it [[Kennemerlânsk]], it [[Saansk]] en it [[Wetterlânsk]], de oergong nei de [[Westfryske dialekten]]. Fan dy trije hat it Kennemerlânsk noch it measte gemien mei it Súdhollânsk.

==Skiednis==
Oarspronklik waard der yn hiele [[Hollân]] [[Frysk]] sprutsen. It is net alhiel dúdlik hoe't de súdlike en sintrale parten fan [[Hollân]] ûntfryske rekke binne; mooglik waarden de [[Friezen]] dêre troch [[Nederfrankyske dialekten|Nederfrankysk]] sprekkende kolonisten hieltyd fierder weromkrongen. Oanhingers fan dy "ferkringingsteory" ferwize gauris nei de saneamde [[Grutte Untginning]] yn 'e [[Hollânsk-Utertske Leechflakte]], yn 'e perioade fan 'e [[11e iuw|alfde]] oant de [[trettjinde iuw]], dy't in protte folk út oare kontreien oanlutsen hawwe soe. It kin lykwols ek wêze dat de Fryske bewenners fan Hollân stadichoan Nederfrankyske foarmen oernommen en sa it Frysk ferlern hawwe. Yn elts gefal hat him yn 'e [[Midsiuwen]] út dat Nederfrankysk wei it Hollânsk, en dêrmei ek it Súdhollânsk, ûntjûn.

Mei't yn 'e [[Midsiuwen]] de súdlike [[Nederlannen|Nederlânske]] gewesten, lykas [[Flaanderen]] en [[Brabân]], de grutste [[ekonomy]]ske en sadwaande ek politike macht hiene, oefenen it [[Flaamsk]] en it [[Brabânsk]] doedestiden grutte ynfloed út op it Súdhollânsk, dat troch syn [[geografy]]ske posysje hieltyd ien fan 'e earste Hollânske dialekten wie dy't de [[taalkunde|taalkundige]] fernijings út it suden oernaam. Men kin dêrby sels sprekke fan in beskate ferbrabânsing, mei't bygelyks [[twalûd]]en lykas de [[lange ij]] en de [[ui (twalûd)|ui]] oarspronklik net yn it Hollânsk foarkamen, mar út it Brabânsk oernommen waarden. It krappe materiaal dat út dy tiid oerlevere is wiist derop dat [[Doardt]] by dy ûntwikkeling it foartou naam, wat, de lizzing fan dy stêd yn acht nommen, fansels ek gjin grutte ferrassing is.
[[File:Amsterdam P1080183.JPG|right|thumb|200px|Strjitbyld yn [[Amsterdam]] mei op 'e eftergrûn de [[Westertoer]].]]

Hoewol't dy taalferoaring yn 'e Midsiuwen en de [[Renêssânse]] oer it generaal nommen tuike-tuike ferrûn wêze sil, kaam der ûnder de [[Tachtichjierrige Oarloch]] in skokeffekt, doe't de stêd [[Antwerpen (stêd)|Antwerpen]] yn [[1585]] troch de [[Spanje]]rts ynnommen waard en fan gefolgen tsientûzenen [[Brabanners]] en [[Flamingen]] nei [[Hollân]] ta flechten. Om't dy harren frijwol allegear yn 'e stêden fêstigen, ûntstie dêr in sprektaal dy't in ferminging west hawwe moat fan 'e oarspronklike Hollânske stedsdialekten en it [[Brabânsk]] en [[Flaamsk]] fan 'e nijynkommelingen. Mei't de oarspronklike dialekten mar fragmintarysk oerlevere binne, is no net mear nei te gean hoe grut oft de relative bydrage fan 'e beide groepen oan 'e nije sprektaal west hat. Wol is dúdlik dat dizze flugge taalferoaring him net inkeld yn 'e Súdhollânske stêden foardie, mar ek yn [[Amsterdam]] en [[Haarlim]], dêr't foartiid dialekten sprutsen wiene mei in folle sterker [[Frysk]] [[substraat]].

Mei it ûntstean fan in [[Nederlânsk]]e standerttaal, yn 'e [[santjinde iuw]], begûn yn it Hollânske suderkertier in proses fan diverginsje, wêrby't de dialekten fan stêd en plattelân almar fierder útinoar rekken. De stedsdialekten groeiden nammentlik hieltyd mear nei de standerttaal ta, oant se har der yn 'e [[njoggentjinde iuw]] inkeld noch fan ûnderskaten troch in beskaat [[aksint (útspraak)|aksint]] en in pear taaie ôfwikings, lykas it bekende ''kenne'' ("kinne") foar Ned. ''kunnen'', en ''legge'' ("lizze") foar Ned. ''liggen''. Yn it ûnderwiis waarden sokke útspraken oan 'e ein fan 'e [[tweintichste iuw]] ta betitele as "taalflaters" dêr't it near op lein wurde moast. Mei't de Hollânske elite tsjin 'e njoggentjinde iuw útslutend noch de standerttaal spriek en it dialekt dus beheind rekke wie ta it sljochtwei folk, rekken de stedsdialekten foar in grut part fan 'e befolking assosjearre mei de ûnderlagen fan 'e maatskippij en mei brekme oan ûnderwiis.

Underwilens kamen der yn dyseldichste tiid op it Súdhollânske plattelân en yn 'e isolearre [[fisker]]sdoarpen oan 'e kust dialekten foar dy't sterk fan 'e standerttaal ôfwykten. It is net dúdlik wêr't dy grutte ferskillen weikamen. It soe kinne dat de sitewaasje in gefolch wie fan it ferrinnewearjen fan 'e oarspronklike stedsdialekten troch de ynfloed fan 'e standertskriuwtaal, wat betsjutte soe dat de plattelânsdialekten oerbliuwsels wiene fan it oarspronklike Súdhollânsk. Mar it is likegoed mooglik dat de ynfloed fan 'e skriuwtaal krekt de ûntwikkeling fan 'e stedsdialekten remme hie (trochdat eardere stadia skriftlik fêstlein wiene en men him fan taalferoaring bewust waard en dat proses doe besocht tsjin te kearen), wylst de minder mei de skriuwtaal yn kontakt steande plattelânsdialekten almar fierder begûn wiene ôf te wiken. Yn dat gefal soene de stedsdialekten dus it oarspronklike Súdhollânsk werjaan.

Yn 'e [[tweintichste iuw]], en dan fral sûnt de midden fan 'e iuw, hat der, frjemd genôch, in tsjinstelde ûntwikkeling plakfûn. De plattelânsdialekten kamen sterk ûnder ynfloed fan it Standertnederlânsk te stean en ferlearen gauris har meast ôfwikende foarmen, wylst de stedsdialekten troch opname fan [[bargoensk]]e, [[Ingelsk]]e en oare útlânske wurden en eigen [[neologisme]]n krekt wer wat mear ôfstân mei de standerttaal ynbouden.

==Taalgebrûk==
Troch de swiere Standertnederlânske ynfloed binne sûnt it begjin fan 'e [[tweintichste iuw]] in protte Súdhollânske dialekten sterk ûnder druk kommen te stean. Guon wurde allinnich noch mar troch de âlderein sprutsen en balansearje op it rântsje fan it útstjerren. De grutste dialekten, lykas it [[Amsterdamsk]], it [[Rotterdamsk]], it [[Haachsk]] en it [[Leisk]], hawwe noch mear as genôch sprekkers, ek ûnder de jongerein, mar dy hawwe wer te krijen mei in grutte ynfluks fan [[Ingelsk|Ingelske]] [[lienwurd]]en.
[[File:Leiden - Rapenburg met Academiegebouw en Nonnenbrug.jpg|left|thumb|200px|It Akadeemjegebou, it âldste gebou fan 'e [[Ryksuniversiteit Leien]].]]

It is net bekend hoefolle sprekkers oft it Súdhollânsk krekt hat, mar in skatting op basis fan ynformaasje út [[2005]] kaam út op in oantal fan sa'n 500.000, wêrfan't de grutte mearderheid dan socht wurde moat yn stêden as [[Amsterdam]], [[Rotterdam]], [[De Haach]], [[Leien]], [[Delft]], ensfh. In oare skatting, út [[1999]], kaam út op likernôch 1 miljoen sprekkers. Sokke ferskillen kinne allicht ferklearre wurde troch de kritearia dy't men steld by it tellen fan dialektsprekkers, want yn Hollân wurdt in protte "licht dialekt" sprutsen. Dêrby ûnderskiedt it dialekt him inkeld noch fan it Standertnederlânsk troch klankferskillen lykas [ɛ:] (ê fan "bêd") foar de Standertnederlânsk [ɛ.i̭] (de [[Wâldfrysk]]e ei fan "dei") en [ʌ:] (eu fan "freule", [[Frânsk]]e útspraak) foar de Standertnederlânske [ʌi̭] (ui fan "bui"). Hoelang't men yn sokke gefallen noch sprekke kin fan in dialekt en wêr't de grins lutsen wurde moat mei in regionaal kleure Nederlânsk ([[regiolekt]]), dêr sille in soad minsken grif ferskillende mienings oer hawwe.

==Taaleigenskippen==
It Súdhollânsk ûnderskiedt him fan it Standertnederlânsk troch de ôfwêzichheid fan it út it [[Heechdútsk]] ôfkomstige [[weromwurkjend foarnamwurd]] ''zich''. Oarspronklik brûkte men ynstee it wurd ''hem'', krekt sa't it Frysk dat ek docht, mar tsjintwurdich is hjirfoar de foarm ''z'n eige'' yn gebrûk: ''hij waste z'n eige'' ("hy wosk him"; Ned.: ''hij waste zich''). Fierders binne yn it Súdhollânsk de [[tiidwurd]]en "kinne" en "kenne" ferraand ta ''kenne'' (wylst it Nederlânsk de aparte foarmen ''kunnen'' en ''kennen'' hat), en de tiidwurden "lizze" en "dellizze" ta ''legge'' (Ned.: ''liggen'' en ''leggen''). No binne dit allegear frij algemiene skaaimerken, dy't yn (hast) it hiele [[Hollânsk]]e taalgebiet foarkomme. Fan 'e oare Hollânske dialekten ûnderskiedt it Súdhollânsk him û.o. troch de ferfoeging fan tiidwurden yn 'e twadde persoan inkeltal mei de [[suffiks|útgong]] ''-t'' of mei in nulútgong (''je haalt'' of ''je haal''), wêr't bgl. it [[Westfryske dialekten|Westfrysk]] ''je hale'' ("do hellest") hat. Ek de [[hoflikheidsfoarm]] ''u'' ("jo") is typysk Súdhollânsk, mei't sa'n foarm yn 'e Noardhollânske dialekten oarspronklik ûntbriek.

==Subdialekten==
It Súdhollânsk falt útinoar yn in grut tal subdialekten fan stêd en plattelân, en in Súdhollânsksprekker sil nei syn dialekt altyd ferwize mei in lokale namme; nea as "it Súdhollânsk". De subdialekten kinne op twa manearen yndield wurde: in noardlike groep foar in súdlike groep oer, of de stêden fersus it plattelân (wêrby't sein wurde moat dat de lytsere stêden dan ta it plattelân rekkene wurde). As men útgiet fan in noard-súdtsjinstelling, dan kin men yn it noarden in [[Westfryske dialekten|Westfryske]] ynfloed gewaarwurde, wylst der yn it suden in [[Siuwsk]]e ynfloed bestiet. Nei de midden ta nimme dy beide ynfloeden stadichoan ôf en geane se yninoar oer. By de tsjinstelling stêd-plattelân kin men de stedsdialekten oer it algemien werom oan 'e [[breikjende r]] en oan it grutte tal wurden fan [[bargoensk]], [[Ingelsk]] en oar útlânsk komôf.

It noarden fan it Súdhollânske dialektgebiet wurdt yn sterke mjitte behearske troch it [[Amsterdamsk]] en it [[Haarlimsk]], de stedsdialekten fan [[Amsterdam]] en [[Haarlim]]. Taalkundigen binne fan betinken dat it Amsterdamsk foàr de [[Tachtichjierrige Oarloch]] in [[Wetterlânsk]] dialekt wie, wylst it Haarlimsk doe wierskynlik ûnder it [[Kennemerlânsk]] foel. Dat komôf is noch in bytsje oan 'e útspraak en de [[wurdskat]] ôf te hearren, mar dizze dialekten binne no sa fersúdhollânske, dat de folkswiisheid ûntstean koe dat men yn Haarlim it "suverste" Hollânsk praat.
[[File:Rotterdam Erasmus bridge.jpg|right|thumb|250px|De [[Erasmusbrêge]] yn [[Rotterdam]].]]

By de kust lâns bestiet der in noard-súdbesibskip fan 'e konservative dialekten fan 'e ûnderskate [[fisker]]sdoarpen, lykas it [[Noardwyksk]] en it [[Skeveningsk]], dy't mei-inoar ûnder de term [[Strânhollânsk]] beflapt wurde. Dêrby nimt it frijwat ôfwikende [[Katwyksk]] in útsûnderingsposysje yn. Dizze kustdialekten en teffens dy út 'e [[Bollestreek]] lykje nochal op it Haarlimsk. Op it plattelân fan sintraal Súd-Hollân hawwe it [[Rynlânsk]] en it [[Skylânsk]] de grutste fersprieding, mar ek wurde dêr it [[Delflânsk]], it [[Westlânsk]] en it [[Krimpenerwaardsk]] sprutsen.

Yn dyselde krite sprekt men yn 'e stêden dialekten as it [[Haachsk]], it [[Delftsk]], it [[Leisk]] en it [[Goudsk]]. It Haachsk, dat sûnt de jierren santich yn 'e stedskultuer sterk popularisearre is, karakterisearret him troch in nochal ôfwikende útspraak. It Leisk hie dêrfoaroer lange tiid ferskate argayske skaaimerken bewarre en teffens in pear foar it Hollânsk folslein unike klankûntwikkelings trochmakke, mar dy ferskillen binne yn 'e tweintichste iuw troch de ynfloed fan it Standertnederlânsk marginalisearre rekke.

Fierder súdlik wurde yn 'e stêden it [[Rotterdamsk]] en it [[Doardtsk]] sprutsen. Troch de útwaaiende stedsbefolking is it Rotterdamsk him sûnt de jierren tachtich yn 'e omkriten sterk oan it fersprieden. Yn it Doardtsk klinkt fan alle Súdhollânske dialekten it dúdlikst de ynfloed fan it [[Brabânsk]] troch. Om [[Rotterdam]] hinne, yn 'e regio dy't wol [[Súd-Hollân-Súd]] neamd wurdt, wurde dan noch ferskate sterk ôfwikende plattelânsdialekten sprutsen. Dêrby giet it om it [[Hoeksk]] (of ek wol Waardsk) út 'e [[Hoekske Waard]], it [[Foarne-Putstersk]] op [[Foarne-Putten]] en it [[Westiselmûnsk]] yn [[Iselmûne]].

{{boarnen|boarnefernijing=
* {{Aut|Bree, Corry van}}, ''Zuid-Hollands'', De Haach, 2004 (Sdu Uitgevers), ISBN 978-9 01 20 90 216.
* {{Aut|Sijs, Nicoline van der}}, ''Taal als Mensenwerk: Het Ontstaan van het ABN'', De Haach, 2004 (Sdu Uitgevers), ISBN 978-9 01 21 05 873.
}}

{{DEFAULTSORT:Sudhollansk}}
[[Kategory:Hollânsk dialekt]]
[[Kategory:Taal yn Nederlân]]