Nutekreaker (ark)

In nutekraker is in stik (húshâldlik) ark om nuten mei iepen te meitsjen sadat de ynhâld iten wurde kin. In nutekreaker wurket meastentiids neffens it hevelpealprinsipe, mar der binne ek guons dy't mei moeren as in bankskroef (oandraaiend) kreakje.

Funksjes

Nuten waarden eartiids iepene mei in hammer en in ambyld, faaks makke fan stien. Guon nuten, lykas wâlnuten, kinne ek mei de hân iepene wurde, troch de nút yn 'e palm fan 'e hân te hâlden en druk út te oefenjen mei de oare palm of tomme, of troch in oare nút te brûken.

Fabrikanten produsearje moderne funksjonele nutekreakers dy't meastal wat op in tange lykje, mar mei it draaipunt oan de útein foarby de nút, ynstee fan yn’e midden. Dy wurde ek brûkt om de skulpen fan kraben en kreeften te kreakjen, sadat it fleis binnenyn iten wurde kin. Knierjende hevelpealnutekreakers, faaks in 'pear nutekreakers' neamd, waarden nei alle gedachten útfûn yn it âlde Grikelân en ûntwikkele yn de 4e iuw f.Kr. It wurd neamd troch Aristoteles. Yn Europa fan de 14e ieu waard al oer nutekrakers skreaun yn Ingelân, ûnder oaren yn de Canterbury Tales en yn Frankryk. In frijwat dekoratyf brûnzen model út om 300 f.Kr. BC waard fûn yn in grêf by Taranto. De legere klassen, dy't sok ark hiene, brûkten in stien, in hammer of harren tosken. Leonardo da Vinci soe ek wurke ha oan in apparaat om nuten te kreakjen. Hy ûntwikkele yn elk gefal in draaibank foar it draaien fan houten figueren. Der wiene al yn de 16e iuw oanwizings fan figuerlike nutekrakers. Kening Hindrik VIII fan Ingelân joech syn twadde frou Anne Boleyn in yngewikkeld sniene knaap. Yn dit ferbân beskriuwt Jacob Grimm dat nutekreaker-figueren har ûntjoegen út ôfgodsfigueren om hûsgeasten del te bêdzjen.

In tangeëftige nutekreaker
Aluminium kreaker
Funksjonele Nutekreaker

De bloeitiid fan de artistike nutekreakerfigueren begûn yn de 18e iuw, doe't se foar it earst útsnien waarden yn Val Gardena en Oberammergau. Yn Súd-Tirol waarden benammen grappige personaazjes makke fan minsken, yn Beieren oriïntaalske figueren. Fanút Sonneberg yn Thüringen kamen yn 1735 houten nutekreakers op de merk. Njonken de Sonneberg ruter waard de Sonneberg nutekreaker in symboalyske figuer fan 'e wrâldboartersguodstêd oant de jierren 1920.

Nei't de mynbou yn de 19e iuw stoppe wie, sochten de minsken yn it Ertsberchtme benammen yn de saneamde boartersguodtrijehoek tusken Seiffen, Drebach, Olbernhau en Neuhausen/Ertzberchtme nei nije boarnen fan ynkommen. Se konsintrearren har benammen op houtdraaien en de produksje fan dekorative foarwerpen fan hout, lykas stuollen en meubels, en ek de produksje fan houten boartersguod en finsterfigueren, lykas ingels en mynwurkers, kearsbôgen, smokers en nutekreakers. De populêrste figueren fan 'e 'hevelpealmannen' wiene gendarmes, soldaten en keningen. Om 1870 hinne makke Friedrich Wilhelm Füchtner de earste nutekreaker yn de foarm en kleureskema fan it Ertsberchtme dat wy hjoed de dei kenne. De figueren mei de mânske mûlen wiene bedoeld om respekt op te wekken. Nutekreakers waarden ek wolris makke as karikatueren. Bygelyks, nei de Slach by Leipzig waard Napoleon ôfbylde as in nutekreaker, en letter waard Bismarck ek ôfbylde.

De kleurich beskildere figueren wiene fansels ek populêr by bern; Se waarden ferkocht op krystmerken en waarden yn de 19e iuw ek as berneboartersguod beskôge. Mar de funksjonele nutekraker waard ek ûntdutsen troch ûntwerpers, bygelyks yn de Art Nouveau-faze.

Dekoraasje

In typyske nutekreaker út it Ertsberchtme, sa’t dy midden achttjinde iuw makke waard

Nutekrakers yn 'e foarm fan houtfykwurk fan in soldaat, ridder, kening of oar berop besteane al sûnt de 15e iuw. Figurative nutekrakers binne in symboal fan gelok yn Dútslân en in folksferhaal fertelt dat in poppespiler in nutekraker-útdaging wûn troch in marionet te meitsjen mei in mûle as hefboom om de nuten te kreakjen. Dizze nutekrakers ferbylden in persoan mei in grutte mûle dy't de betsjinner iepenet troch in hefboom oan 'e efterside fan it byldsje op te tillen. Oarspronklik koe men in nút yn de mûle mei de grutte tosken stekke, nei ûnderen drukke en dêrmei de nút kreakje. Moderne nutekrakers yn dizze styl tsjinje benammen bedoeld foar dekoraasje, benammen yn 'e krysttiid, in seizoen wêrfan't se al lang in tradisjoneel symboal binne. It ballet De Nutekreaker fan Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, basearre op in ferhaal fan E.T.A. Hoffmann, ûntlient syn namme oan dizze feestlike fakânsjedekoraasje.

Nutekreakersoldaten
Krystdekoraasje yn Singapore
Orizjinele nutekreakers yn it Nutekreakermuseum yn Neuhausen
Nutekreakermuseum

Nutekreakers yn literatuer en op it poadium

De Nutekreaker krige literêre bekendheid troch it krystmearke Nutekreaker en de Mûzekening, dat E.T.A. Hoffmann yn 1816 skreau. De figuer wie in huzaar: 'Hy droech in tige moaie, glânzjende poarperen huzarejas mei in protte wite fiters en knopen, deselde broek en de moaiste learzens dy't oait oan 'e fuotten fan in offisier kommen wiene.'

In krystferhaal Smoarge Piter fan Heinrich Hoffmann, dat er yn 1851 skreau ûnder de titel Kening Nutekreaker en earme Reinhold, is net goed bekend. Hoffmann hie earder de personaazjes út it Ertsberchtme kocht dy't yn dit boek steane en troch him tekene waarden as eksposysjeobjekten op de Krystmerk fan Neurenberg. It titelpersonaazje is in grutske kening dy't him foarstelt mei de wurden: 'Kening Nutekreaker, sa hjit ik, hurde nuten, ik byt se. Ik slok de swiete pitten fleurich troch, mar ik smyt de skulpen leavver nei oaren om't ik kening bin.' It ferhaal befettet ek in parody op it Keizerlike Folksliet, dat it wurk in tydlik publikaasjeferbod oplevere.

Op 6 desimber 1892 gie it ballet De Nutekreaker fan Pjotr Tsjaikovski yn premiêre yn Sint Petersburg. De literêre boarne is wer ETA Hoffmann syn Nutekreaker en en de Mûzekening.

Ferskaat

Op 29 augustus 2021 fleach de reizgjende Nutekreaker Wilhelm mei de befoarriedingsflecht nei it Internasjonaal Romte Stasjon Dragon CRS-23- yn de bagaazje fan ESA-astronaut Matthias Maurer.
De reizgjende nutekreaker reizget sûnt 2016 as houten ambassadeur foar Chemnitz, de Kulturele Haadstêd fan Europa 2025.

Literatuer

Jacob Grimm: Dútske mytology diel 1 en 2. Werprintinge fan de 4e edysje. Fourier, Wiesbaden 2003.
Chemnitzer Berufsfachschule für Tourismus (Hrsg.): Nussknacker des Sächsischen Erzgebirges. Husum Verlag, Husum 1998, ISBN 978-3-88042-864-5

Wikimedia Commons

Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Nutekreaker fan Wikimedia Commons.