Besjoch de boarne foar Keulen

{{Universele ynfoboks stêd
| namme                       = Keulen <br/>Köln <br/><small><small>[[List fan grutste stêden yn Dútslân|Stêd yn Dútslân]]</small></small> 
| ôfbylding                   = Kdom.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 260px
| ôfbyldingstekst             = [[Dom fan Keulen]]
| wapen                       = [[Ofbyld:Flagge_Köln.svg|100px|border]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ofbyld:DEU_Koeln_COA.svg|80px]]
| ynwennertal                 = 1.073.096 <small>(2021)</small>
| oerflak                     = 405,16 km&sup2;
| befolkingstichtens          = 2.619 km&sup2;
| stêdekloft                  = 3.500.000
| hichte                      = 53 m
| lân                         = {{Flagge DE}} [[Dútslân]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Dielsteat
| namme bestjoerlike ienheid 1= {{Flagge DE NRW}} [[Noardryn-Westfalen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = 
| namme bestjoerlike ienheid 2= 
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 
| stifting                    = [[38 f.Kr.]]
| postkoade                   = 50441–51149
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = {{Koördinaten yn tekst|50_56_0_N_6_57_0_E_type:city_zoom:11_region:DE|50° 56' NB, 6° 57' EL</small>}}
| webside                     = [http://www.stadt-koeln.de/ www.stadt-koeln.de]
| ôfbylding2                  = 12-09_WLM_Cologne_40.JPG
| ôfbyldingstekst2            = ''Fischmarkt''
| ôfbylding3                  = River_Concerto_(ship,_2000)_003.jpg
| ôfbyldingstekst3            = Sicht op it sintrum
| mapname                     = Noardryn-Westfalen
| mapwidth                    = 260
| lat_deg                     = 50
| lat_min                     = 56
| lat_sec                     = 0
| lat_dir                     = N
| lon_deg                     = 6
| lon_min                     = 57
| lon_sec                     = 0
| lon_dir                     = E
| tekst by posysjekaart       = 
| ôfbylding99                 = North rhine w K.svg
| ôfbyldingstekst99           = Lizzing fan it stedsdistrikt Keulen yn it Regierungsbezirk Keulen yn Noardryn-Westfalen
| ôfbyldingsbreedte99         = 260
}}
'''Keulen''' (útsprutsen yn 't Frysk as ''Keuln'', [[Dútsk]]: ''Köln''  [kœln], [[Keulsk]]/[[Ripuarysk]]: ''Kölle''  [ˈkœlə]) is in stedsdistrikt (''[[kreisfreie Stadt]]''), [[metropoal]] en in stêd yn [[Dútslân]], yn de dielsteat [[Noardryn-Westfalen]], oan de [[Ryn]], 25 km noardlik fan [[Bonn]] en 35 km súdlik fan [[Düsseldorf]]. It sintrum leit op de lofterigge. Keulen is mei in goed 1 miljoen ynwenners de fjirde stêd fan Dútslân en de grutste fan Noardryn-Westfalen. Yn de hiele Keulske stêdekloft wenje likernôch 3,5 miljoen minsken. 

It is de haadstêd fan de [[Regierungsbezirk Keulen|Keulske regio]] en de offisjeuze haadstêd fan it [[Rynlân]], en de sted spile fan de [[Midsiuwen]] ôf in wichtige tsjerklike en politike rol. De stêd is it sit fan it [[Aartsbisdom Keulen]]

De stêd is ferneamd om syn rike skiednis, it kulturele en arsjitekturale erfgoed en ferskate grutte en ynternasjonale eveeminten, lykas it [[karnaval]] en de hannelsbeurzen. Keulen hat in [[universiteit]], de [[Universiteit fan Keulen]], dy't ien fan de âldsten fan Jeropa is, en in [[lofthaven]], dy't er dielt mei [[Bonn]].

== Skiednis ==
=== Romeinsk Keulen ===
[[Ofbyld:Roman Cologne, reconstruction.JPG|thumb|left|It Romeinske ''Colonia'' yn de 4e iuw]]
De earste delsetting op it plak fan it hjoeddeistige Keulen wie ''Oppidum Ubiorum'' dat yn [[38 f.Kr.]] troch de [[Ubiërs]], in [[Germaanske stamme]] dy't oan de lofterouwer fan de [[Ryn]] wenne, stifte waard. Yn [[50]] n.Kr. ferheften de [[Romeinen]] de stêd ta status fan ''[[Colonia (Rome)|colonia]]'' en stiften se ''[[Colonia Claudia Ara Agrippinensium]]''. De stêd waard yn [[85]] de haadstêd fan de Romeinske provinsje [[Neder-Germaanje]]. In grut ferskaat oan Romeinske resten waarden fûn oan de âlde haven oan de Ryn, dêr't 1900 jier âlde Romeinske boat yn 2007 ûntdutsen waard. Parten fan it oarspronklike Romeinske rioelsysteem binne noch yntakt ûnder de stêd. Pas yn [[1890]] waard it moderne rioelsysteem yn gebrûk nommen.

Fan [[260]] oant [[271]] wie Keulen de haadstêd fan it [[Gallo-Romeinske Ryk]]. Yn [[310]] waard ûnder keizer [[Konstantyn de Grutte]] by Keulen in brêge oer de Ryn boud. Keulen wie de residinsje fan Romeinske provinsjale gûverneurs en de stêd wie ien fan de wichtichste hannels en produksjesintrums noardlik fan de [[Alpen]].

Nei't de Joadske timpel yn [[Jeruzalim]] ferneatige waard, ûntstie in Joadske diaspoara oer it gânse [[Romeinske Ryk]]. Der is bewiis fûn fan in Joadske mienskip yn Keulen. Yn [[321]] stie keizer Konstantyn it fêstigjen fan in Joadske mienskip ta mei deselde frijheden as Romeinske boargers. It Edikt fan Konstantyn is it âldste dokumint yn Dútslân.

Maternus waard keazen ta biskop yn [[313]] en wie de earste biskop fan Keulen. De stêd waard troch [[Ripuaryske Franken]] yn [[462]] oermastere.

=== Midsiuwen ===
De Ripuaryske Franken stiften harren ryk oan de ouwers fan de Ryn en de [[Mûzel (Ryn)|Mûzel]] en makken Keulen ta harren haadstêd. De befolking fan Keulen dy't út [[Galloromanen]] en romanisearre Ubiërs bestie, waarden stadichoan assimilearre troch de Franken en it [[Latyn]] dat dêr sprutsen waard ferfongen troch it Germaanske [[Aldfrankysk]]. Yn 'e [[6e iuw]] feriene de [[Merovingen|Merovingyske]] kening [[Klovis I]] de [[Salyske Franken]] dy't yn Noard-Galje wennen en de Ripuaryske Franken en stifte winliken it [[Frankyske Ryk]]. De Franken koene harren macht oer gâns [[Galje]] útwreidzje. Keulen waard de haadstêd fan [[Austraasje]], sa't it stamlân fan de Franken neamd waard. Yn [[623]] waard Kunibert biskop fan Keulen, dy't tagelyk ek in wichtige adviseur fan de Merovingyske kening [[Dagobert I]] wie. 

Yn [[714]] nei't de Frankyske kening [[Pepyn fan Herstal]] stoar, rekke it Frankyske Ryk tangele yn in boargerkriich. By de [[Slach by Keulen]] yn [[716]] tusken kening [[Gilperik II]] fan [[Neustrje]] mei help fan de Fryske kening [[Redbad]], dy't de kâns seach de ferlerne gebieten fan [[690]] werom te pakken en de Franken in goede slach te slaan, waard [[Karel Martel]], de oerwinneling fan Pepyn, ferslein. Karel flechte nei it [[Eifel]]berchtme ta dêr't er in grutte hoemannichte troepen byinoar sammele. Nei't Redbad al wer werom nei Fryslân ferfearn wie mei syn buit, koe Karel Gilperik ferslaan yn de [[Slach by Amel]] en koe er Keulen fannijs ynnimme.

Keulen hat sûnt de Romeinske tiid in biskopsit west en yn [[795]] ûnder it bewâld fan kening [[Karel de Grutte]], waard biskop Hildebold, dy't kânselier en aartskapelaan oan it hof fan Karel de Grutte wie, de earste [[Aartsbisdom Keulen|aartsbiskop fan Keulen]]. By it [[Ferdrach fan Ferdun]] yn [[843]] kaam Keulen ta it [[Midfrankyske Ryk]], dat letter [[Loataringen]] waard.

Yn [[953]] krigen de aartsbiskoppen fan Keulen ek in soad sekuliere macht doe't biskop [[Bruno de Grutte|Bruno]] troch syn broer [[Otto I fan it Hillige Roomske Ryk|Otto I]], [[Keninkryk Dútslân|kening fan Dútslân]] as hartoch fan Loataringen beneamd waard. Om de sekuliere adel dy't syn macht bedrige, te ferswakjen, joech Otto Bruno en syn aartsbiskoplike opfolgers de foarrjochten fan sekuliere foarsten en stifte dêrtroch suver it [[Karfoarstedom Keulen]], dat foarme waard troch de tydlike besittings fan it aartsbisdom en omfieme letter in grutt stripe lân oan de lofter Rynouwer eastlik fan [[Gulik]] en westlik fan it [[hartochdom Westfalen]] foarby it [[greefskip Mark]] en it [[hartochdom Berch]]. Oan 'e ein fan de [[12e iuw]] wie de aartsbiskop fan Keulen ien fan de sân [[karfoarst]]en fan it [[Hillige Roomske Ryk]]. Njonken karfoarst wie er ek aartskânselier fan Itaalje fan [[1238]] oant [[1803]].

[[Ofbyld:Makroaufnahme des großen gotischen Kölner Stadtsiegels am Verbundbrief von 1396.jpg|120px|thumb|left|Goatyske stedssegel fan Keulen fan 1396]]
Nei de [[Slach by Worringen]] yn [[1288]] helle Keulen syn ûnôfhinklikens fan de aartsbiskoppen en waard doe in [[frije ryksstêd]]. Aartsbiskop [[Siegfried fan Westerburg]] waard twongen en ferhúzje nei [[Bonn]]. De aartsbiskop hold lykwols it rjocht op it útsprekken fan de [[deastraf]]. It stedsbestjoer, dy't op polityk mêd rjocht foar de aartsbiskop oer stie, wie ôfhinklik fan him yn alle saken oangeande it strafrjocht. Dat befette marteljen, dy't allinnich útsprutsen mocht wurde troch de biskoplike rjochter. Dy juridyske sitewaasje duorre oant de Frânske oermastering fan Keulen. 

Njonken syn ekonomyske en politike betsjutting waard Keulen ek in wichtich midsiuwsk [[beafeart]]soarde, doe't de Keulske biskop [[Reinald fan Dassel]] yn [[1164]] de [[relikwy]]en fan de Trije Wizen oan de [[Dom fan Keulen]] joech. Dêrnjonken bewarret Keulen ek de relikwyen fan de hillige [[Ursula fan Keulen|Ursula]] en [[Albertus Magnus]].

Troch syn lizzing oan de Ryn lei Keulen op ien fan de wichtichste hannelskrúspunten fan east nei west en fan Súd-Jeropa nei Noardwest-Jeropa. Al sûnt de [[10e iuw]] stiene keaplju yn de stêd al bekend om harren woltierigens omreden de beskikking fan de hannelsmooglikheden. Dat hannelskrúspunt soarge ek foar it waaksen fan Keulen. Oan 'e ein fan de [[12e iuw]]  liet aartsbiskop Filip fan Heinsberg in [[stedsmuorre]] om gâns de stêd hinne bouwe. Om 1300 hiine hie de stêd al mear as 50.000 ynwenners. Yn [[1475]] waard Keulen lid fan it [[Hânze]]ferbûn, doe't keizer [[Freark III fan it Hillige Roomske Ryk|Freark III]] de [[ryksûnmidlikens]] fan de stêd befêstige. Keulen waard tige ynfloedryk yn de regionale hannel, dat syn systemen fan mjitten en gewichten yn gâns Jeropa brûkt waarden.

Mei de bou fan de [[Dom fan Keulen]] waard op [[15 augustus]] [[1248]] úteinset. Yn de iuwen dêrnei waard der stadichoan wurke oan it projekt, mar yn de [[15e iuw]] waard de bou stillein. Under ynfloed fan de [[Romantyk]] yn de [[19e iuw]] waard de bou fannijs oppakt en foltôge yn [[1880]].

[[Ofbyld:Cologn1411.jpg|500px|thumb|center|Keulen yn 1411]]

=== Iere moderne tiid ===
De ekonomyske struktuer fan it Keulen yn de midiuwen en iere moderne tiid waarden karakterisearre troch de status fan de stêd as in wichtige haven- en ferfiersmulpunt oan de Ryn. De ambachten waarden organisearre troch gilden, dêr't guon fan allinnich foar froulju gouwen.

[[Ofbyld:Rekonstruktion der Stadt Köln im 17. Jahrhundert.webm|thumb|Rekonstruksje fan Keulen yn de 17e iuw]]
[[Ofbyld:Kölner-Dom-Justus-Finkenbaum-um-1665.jpg|thumb|De noch net foltôge Dom yn 1695]]
As frije ryksstêd wie Keulen in selsstannige steat yn it Hillige Roomske Ryk mei [[ryksstannen]] dy't in sit en stim yn de [[Ryksdei (Hillige Roomske Ryk)|Ryksdei]] hie as sadwaande it rjocht en plicht hie by te dragen oan de ferdigening fan it Ryk en in eigen legermacht te ûnderhâlden. Om't hja in read unifoarm droegen, stiene dy striidkrêften bekend as de ''Rote Funken'' (reade fonken). De soldaten wiene part fan it [[Ryksleger (Hillige Roomske Ryk)|Ryksleger]]. Ha fochten yn de krigen fan de [[17e iuw|17e]] en de [[18e iuw]], lykas dy tsjin it revlúsjonêre Frankryk dêr't de lytse striidmacht hast folslein yn fuortfage waard. De tradysje fan de troepen is bewarre bleaun as in militêre persiflaazje troch de meast opmerklike [[karnaval]]sferiening yn Keulen, de ''Rote Funken''.

De Frije Ryksstêd Keulen moat net betiisd wurde mei it Karfoastedom Keulen, dat ek in selsstannige steat yn it Hillige Roomske Ryk wie. Sûnt de twadde helte fan de 16e iuw wiene de measte aartsbiskoppen ôfkomstich út it Beierske [[Hûs Wittelsbach]]. Fanwegen syn status as frije ryksstêd mochten de aartsbiskoppen de stêd almeast net ynkomme. Dêrom fêstigen se harren yn Bonn en letter yn [[Brühl]]. As leden fan in machtige en ynfloedrike famylje, benammen as harren status as karfoarsten, bestriden en narren de aartsbiskoppen fan Keulen yn de 17e en 18e iuw gauris de frije ryksstêd Keulen, itjinge late ta yngewikkelde saken dy't ôfhannele wurde moasten fia diplomatike middels troch de heechste rjochthôven fan it Hillige Roomske Ryk.

=== Nije tiid oant de Twadde Wrâldkriich ===
[[Ofbyld:Hängebrücke - Köln (1).tif|thumb|Hingbrêge om 1900 hinne]]
Yn [[1794]] waard Keulen beset troch Frânske troepen en ferlear syn status as frije ryksstêd. Neffens de [[Frede fan Lunéville]] yn [[1801]] waard oerienkommen dat alle gebieten fan it Hillige Roomske Ryk oan de lofterkant fan de Ryn nei Frankryk ta gean soene. Letter waard de stêd part fan it [[Earste Frânske Keizerryk]] ûnder keizer [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]]. Keulen waard part fan it departemint fan de [[Roer (departemint)|Roer]], dêr't [[Aken]] de haadstêd fan wie. De Frânske fernijden it iepenbier libben, lykas juridyske fernijings neffens de ''[[Code Napoléon]]'' yn te fieren en âlde eliten de macht te ûntnimmen. De tsjerklike machten waarden sekularisearre.It Napoleontysk rjocht bleau yn gebrûk yn it [[Rynlân]] oant [[1900]] doe't in unifoarm wetboek (''Bürgerlich Gesetzbuch'') yn it [[Dútske Keizerryk]] ynfierd waard.

By it [[Kongres fan Wenen]] yn [[1815]] nei de delfal fan [[Napoleon]] waard Keulen [[Prusysk]], mar it Frânsk rjocht bleau jildich. Keulen waard earst part fan de provinsje [[Gulik-Kleef-Berch (provinsje)|Gulik-Kleef-Berch]] oant dy yn [[1822]] opgie yn de [[Rynprovinsje]].

De algeduerigen spannings tusken it [[Roomsk-Katolike Tsjerke|Roomsk-katolike]] Rynlân en it foar it grutste part [[Protestantisme|protestantske]] [[Prusen]] lôgen gauris op, mei Keulen as brânpunt fan it konflikt. Yn [[1837]] waard aartsbiskop Clemens August von Droste-Vischering arrestearre en twa jier lang finzen set nei in skeel oer de wetlike status fan houliken tusken protestanten en roomsken (''Mischehenstreit''). Yn [[1874]] by de ''[[Kulturkampf]]''  waard aartsbiskop Paul Melchers finzennommen ear't er asyl krige fan [[Nederlân]]. Dy konflikten droegen by ta in djip anty-Pusysk gefoel by de katolike befolking, dy't noch hieltyd oanwêzich wie nei de [[Twadde Wrâldkriich]], doe't de eartiidske boargemaster fan Keulen, [[Konrad Adenauer]] de earste [[West-Dútslân|Westdútske]] [[bûnskânselier]] waard.

Yn de [[Nije Tiid]] fermindere de ynfloed fan Keulen bûten it Rynlân, mar bleau dochs fierhinne ekonomysk, [[kultuer|kultuereel]] en steatsrjochtlik de wichtichste stêd oant de [[Yndustriële revolúsje]]. Om 1900 hinne hat Keulen al in stikmannich omlizzende stêden anneksearre en tsjin de [[Earste Wrâldkriich]] hie de stêd al 700.000 ynwenners. De yndustrialisaasje feroare de stêd en bot en joech de oanset ta groei. Benammen de produskje fan reauwen en motors waard in sukses, alhoewol't de swiere yndustry minder fertsjintwurdige wie as yn it [[Ruhrgebiet]]. De Dom fan Keulen waard lang om let foltôge yn [[1880]] en gou net allinnich as in pla foar it oanbidden mar ek ta in Dútsk nasjonaal monumint ta eare fan it kreklyn oprjochte Dútske Keizerryk en de kontinuïteit fan de Dútske naasje sûnt de midsiuwen. In part fan de stedske groei wie lykwols yn it neidiel fan it histoarysk erfguod, dêr't in soad  by sloopt waard, lykas de âlde stedsmuorre en gebouwen om de Dom hinne dy't troch moderne gebouwen ferfongen waarden.

[[Ofbyld:Köln Fortifikatorische Entwicklung.svg|thumb|De fortifikaasje om Keulen hinne yn de 19e iuw]]
Keulen waard oanwiisd as ien fan 'e fêstings fan de [[Dútske Bûn]] en it waard in swier bewapene fêsting, foar de Frânske en Belgyske fêstings [[Ferdun]] en [[Luik (stêd)|Luik]] oer, mei twa fersterke gurdlen om de stêd hinne dêr't de oerbliuwsels fan noch hieltyd te sjen binne. Troch dy militêre fersterking om de stêd hinne, beheinde dat grutte útwreiding en stedske ûntjouwing. Mei forten, bunkers en brede ferdigeningsfuorgen dy't de stêd alhiel omjoegen beheinde dat stedsútwreiding, itjinge late ta dat de stêd sels tige tichtbeboud waard.

Yn de [[Earste Wrâldkriich]] late Keulen in bytsje skea fan yn lyts tal loftoanfallen. Nei de kriich waard Keulen oant [[1926]] beset troch it [[Britske Rynleger]] mei de betingst fan de wapenstilstân en it dêropfolgjende [[Ferdrach fan Versailles]]. De Britten wiene lykwols mylder foar de Dútske befolking oer ta tsjinstelling fan de Frânske besettingstroepen yn it [[Rynlân]]. Konrad Adenauer, de boargemaster fan Keulen fan [[1917]] oant [[1933]] en letter Westdútsk kânseler erkende de politike ympakt fan dy oanpak, benammen om't [[Grut-Brittanje]] him tsjin de Frânske easken foar in permaninte Alliearde besetting fan it gânse Rynlân fersette. 

As part fan 'e demilitarisaasje fan it Rynlân moast it fêstingwurk om 'e stêd hinne ûntbûn wurde. Dat wie in kâns en foarmje de twa griene gurdlen om de stêd hinne ta iepenbiere parken en dat kaam yn 1933 ree. Yn [[1919]] waard de [[Universiteit fan Keulen]], dy't yn [[11798]] troch de Frânsken sletten waard, fannijs iepene. Dat waard beskôge as in ferfanging foar it ferlies fan de universiteit fan [[Straasburch]], oan de westigge fan de Ryn dy't mei de rest fan 'e [[Elzas]] wer werom nei Frankryk gie. Keule makke in ekonomyske foarútgong yn de tiid fan 'e [[Weimarrepublyk]] (1919-1933) en benammen op it mêd fan iepenbier bestjoer, stedsplanning, húsfêsting en sosjale saken waard foarútgong makke. Sosjale wentebouprojekten waarden foarbylden foar oare Dútske stêden. Keulen die mei oan de [[Olympyske Spullen]] fan [[1936]] en yn Müngersdorf waard in modern sportstadiumboud. Doe't de Britske besetting einige, waard it ferbod op 'e boargerloftfeart opheft lofthaven Keulen-Butzweilerhof waard al gau in knooppunt foar nasjonaal en ynternasjonaal loftferkear, nei Berlyn-Tempelhof.

Yn maart [[1933]] ferlearen de demokratyske partijen fan de [[NSDAP]] en oare rjochtsekstremistyske partijen by de pleatslike ferkizings yn Keulen. De [[nazy]]s arrestearren dêrnei de [[kommunistysk]]e en [[Sosjaaldemokrasy|sosjaaldemokratyske]] gemeenteriedsleden en boargemaster Adenauer krige dien. Ferlike mei oare stêden yn Dútslân krigen de nazys lykwols nea grutte stipe yn Keulen.  Keulen hie yn [[1939]] goed 770.000 ynwenners.

=== Twadde Wrâldkriich ===
[[Ofbyld:Koeln 1945.jpg|thumb|250px|Keulen yn 1945]]
[[Ofbyld:Warning sign in cologne.jpg|thumb|left|In Amerikaanske soldaat stiet op 4 april 1945 foar de Dom fan Keulen mei in ferneatige Dútske pantsertank]]
De stêd rekke yn de [[Twadde Wrâldkriich]] swier skeind. De [[Alliearden]] smieten 44.923,2 ton bommen op de stêd dêr't 61% fan it beboude gebiet by ferwoastge rekke. By it [[Operaasje Millennium|Bombardemint op Keulen]] ûndergie de stêd 262 loftoanfallen fan de westerske alliearden, dy't likernôch 20.000 boargerslachtoffers feroarsaken en it sintrum fan de stêd hast folslein fuortfage hie. Yn 'e nacht fan [[31 maaie]] [[1942]] wie Keulen it doelwyt fan [[Operaasje Millennium]], de earste bommesmitersoanfal troch de [[Royal Air Force]] yn de Twadde Wrâldkriich. 1.046 swiere bommesmiters foelen harren doel oan mei 1.455 ton eksplosiven, dêr't twatred brângefaarlik fan wie. Dy oanfal duorre likernôch 75 minuten en ferwoastge 243 hektare beboud gebiet (61%). 486 boargers kamen om en 59.000 minsken rekken dakleas. 

Keulen waard begjin maart [[1945]] troch it Amerikaanske [[Earste Leger (Feriene Steaten)|Earste Leger]] ynnommen. By de ein fan de kriich wie de befolking fan Keulen mei 95% redusearre, om't de befolking massaal evakuearre wie nei it omlizzende plattelân. Itselde barde yn oare Dútske stêden yn de lêste twa kriichsjierren. Oan 'e ein fan [[1945]] wie de befolking al wer oprûn ta 450.000. Keulen hei foar de kriich in Joadske mienskip fan 11.000. Dy binne allegear omkommen yn ferneatigingskampen en de seis [[synagoge]]n fan de stêd waarden ferneatige. De synagoge oan de Roonstraße waard yn [[1959]] weropboud.

=== Neikriichske ûntjouwings ===
[[Ofbyld:2013-08-10 07-18-55 Ballonfahrt über Köln EH 0626.jpg|thumb|Keulen yn 2013]]
Nei de kriich kaam Keulen yn de [[Alliearde besettingssônes fan Dútslân|Britske besettingssône]] te lizzen. Yn [[1946]] waard de dielsteat [[Prusen]], allyk syn [[Rynprovinsje]] opheft en waard de dielsteat [[Noardryn-Westfalen]] oprjochte. Nettsjinsteande dat Keulen de grutste stêd wie, waard it tichteby lizzende [[Düsseldorf]] as haadstêd dêrfan keazen. Doe't [[Bonn]] foarearst as federale haadstêd (''provisorische Bundeshauptstadt'') en sit fan de [[Bûnsrepublyk Dútslân]] (doe [[West-Dútslân]]), profitearre Keulen dêrfan, dat er ynklamme lei tusken twa wichtige politike sintrums. De stêd waard, en is hjoed-de-dei noch hieltyd, de thúsbasis fan in tal federale agintskippen en organisaasjes. Nei de [[Dútske weriening (1990)|Dútske weriening]] waard [[Berlyn]] fannijs de haadstêd fan Dútslân.

Yn 1945 neamde arsjitekt en stêdeboukundige Rudolf Schwarz Keulen de "grutste púnheap fan 'e wrâld". Schwarz ûntwurp it masterplan foar it weropbouwen fan de stêd, dat it oanlizze fan ferskate nije trochgeande diken troch it stedssintrum omfieme, benammen de ''Nord-Süd-Fahrt'' (noard-súd-dyk). It masterplan hold der al rekken mei dat al rillegau nei de kriich ferwachte wurde kin dat it autoferkear in bot tanimme soe. It nazybewâld hie al guon plannen ûntwikkele foar nije diken, mar no't it grutste part fan de binnenstêd yn pún lei, wie it makliker en lis de nije diken oan.

De ferwoastging fan 95% fan de binnenstêd, wêrûnder de ferneamde tolve Romaanske tsjerken lykas de [[Sint-Gereontsjerke (Keulen)|Sint-Gereontsjerke]], [[Grutte Sint-Martentsjerke]] en de [[Hillige Marije yn it Kapitoal]] en ferskate oare monuminten yn de kriich betsjutte in ûnbidich grut ferllies oan kultuerskatten. It weropbouwen fan dy tsjerken en oare monuminten lykas de evenemintehal Gürzenich waard lykwols net ûngelyk oer tocht ûnder foaroansteande arsjitekten en keunsthistoarisi, dochs yn de measte gefallen wûn it boargerlik foarnimmen. It weropbouwen duorre oant yn de [[1990-er jierren]] doe't de romaanske [[Sint-Kuniberttsjerke]] ree kaam.

Yn [[1959]] berikte de befolking fan de stêd wer it oantal fan foar de kricch. Yn [[1975]] waard de 1 miljoen helle en nei in jier sakke it justjes dêrûnder oant de mid [[2010-er jierren]] doe't de miljoen fannijs helle waard.

Yn de 1980-er en 1990-er jierren bloeide de Keulske ekonomy om twa wichtige redens. De earste reden wie it waaksen fan it tal mediabedriuwen yn beide de partikuliere en publike sektor. Dy bedriuwen binne benammen te finen yn it nije ûntwikkele ''Media Park'', dat in sterk fisueel mulpunt yn it sintrum fan Keule foarmet dêr't ek de ''Kölnturm'' ta heart, ien fan de meast promininte heechbouwurken yn Keulen. De twadde reden wie de permaninte ferbettering fan de ferkearsynfrastruktuer, dêr't Keulen ien fan de bêst te berikken metropoalen fan Sintraal-Jeropa fan waard.

== Fryske bining mei Keulen ==
Al yn de [[3e iuw]] kamen Keulske munten yn [[Fryslân]] foar. [[Redbad]] ûndernaam yn [[716]] mei súkses in fjildtocht nei Keulen. Keulen wie de merke foar diggelguod út [[Pingsdorf]] en Siegsburg, [[dowestien]] út Andernach, swurden út [[Solingen]], en dat alles hiet 'Keulsk'. Om [[900]] hinne wie der Fryske koloanje oan de [[Ryn]] en by [[Sankt Goar]]. Foar de hannel bleau Keulen wichtich: 'Keulske pinning' yn de âlde wetten, Keulsk gewicht grûnslach foar de Fryske gewichten (1504).

Dat Keulen in wichtich hannelsplak foar Fryske hannelers wie, bewiist it ''Friesenplatz'' (Friezeplein), ''Friesenstraße'' (Friezestrjitte) en ''Friesenwall'' (Friezewâl) yn de Keulske binnenstêd dêr't de Friezen in hannelskertier hiene.<ref>[https://www.frisiacoasttrail.com/post/little-prayers-at-the-lorelei-rock ''Little prayers at the Lorelei rock'']{{aut|Hans Faber}} 25 oktober 2022 [https://www.frisiacoasttrail.com/ frisiacoastrail.com] Oproppen op 12 desimber 2023</ref><ref>L. van der Tuuk, 2013</ref>

Ek as sit fan de aartsbiskop en fan provinsjaals fan guon oarders hie Keulen betsjutting. De universiteit luts Fryske studinten, û.o. [[Anske Bockes Bruynsma]]. Sirka [[1550]] kamen der protestantske flechtlingen, yn [[1580]] roomske ([[Cunerus Petri]], [[Douwe Benediks]] [[Julius fan Dekema]], Espelbach). Yn de [[17e iuw]] kamen út Keulen [[Fransiskanen|fransiskaanske]] misjonarissen. Dêrnei fermindere de betsjutting fan Keulen foar Fryslân.

== Geografy ==
=== Topografy ===
Keulen leit yn de dielsteat [[Noardryn-Westfalen]] op goed 85 km fan de [[Nederlân]]ske grins. Keulen leit oan wjerskanten fan de [[Ryn]] en hat in wichtige binnenhaven oan de rivier. Keulen hat in totaal oerflak fan 405,15 km², dêr't 230,25 km² lofts fan de Ryn en 174,87 km² rjochts fan de Ryn fan leit. It heechste punt leit op 118,04 meter yn it natoergebiet Königsfrost, wylst it leechste punt yn de [[Worringen|Worringer Bruch]], in âlde [[ôfspjalting]] fan de Ryn dy't  mei in hichte fan 37,5 boppe seenivo, dochs ûnder it Keulske Rynpeil leit.

{{Panorama|Panorama_cologne_20050114.jpg|1500px|Sicht op de [[Ryn]] yn Keulen fan de ''Deutzer Brücke'' ôf. Alhiel lofts yn de fierte de tv-toer, dan de tsjerke ''[[Grutte Sint-Martentsjerke|Groß St. Martin]]'' en de [[Dom fan Keulen|Dom]], it blauwe dak fan it musicalgebou, de brêge [[Hohenzollernbrücke]], oan de oare kant de Ryn de toer fan de ''Messe'', en uterst rjochts de ''Kölnturm'' (doe noch yn oanbou).}}

=== Geology ===
Keulen leit foar it grutste part yn de legere [[rivierterras]]sen fan de Ryn, dy't winliken as brede treppen út de rivier wei oprinne.

De ûndergrûn is foar it grutste part yn it [[Tertiêr]] en foar in part yn it [[Kwartêr]] ûntstien en bestiet út ferskate lagen rivier[[sedimint]]. In útsûndering is it uterste easten fan de stêd dat oan de foat fan it [[Rynlânsk Laaiplato]] leit. It [[Berchske Lân]] leit deun oan de eastkant fan de stêd.

=== Stadtbezirken en -teilen ===
De stêd Keulen hat 86 [[Ortsteil|stedsdielen]] ferparte oer 9 stedsdistrikten (Dútsk: ''[[Stadtbezirk]]e''):

{| class="toccolours" style="margin:0 auto; backgrond:none;"
| style="padding-right:1em;" |
; Innenstadt (Stadtbezirk 1)
: Altstadt-Nord, Altstadt-Süd, Neustadt-Nord, Neustadt-Süd, [[Deutz (Keulen)|Deutz]]
; Rodenkirchen (Stadtbezirk 2)
: Bayenthal, Godorf, Hahnwald, Immendorf, Marienburg, Meschenich, Raderberg, Raderthal, Rodenkirchen, Rondorf, Sürth, Weiß, Zollstock
; Lindenthal (Stadtbezirk 3)
: Braunsfeld, Junkersdorf, Klettenberg, Lindenthal, Lövenich, Müngersdorf, Sülz, Weiden, Widdersdorf
; Ehrenfeld (Stadtbezirk 4)
: Bickendorf, Bocklemünd/Mengenich, Ehrenfeld, Neuehrenfeld, Ossendorf, Vogelsang
; Nippes (Stadtbezirk 5)
: Bilderstöckchen, Longerich, Mauenheim, Niehl, Nippes, Riehl, Weidenpesch
| [[Ofbyld:Koeln bezirke1.png|300px]]
|
; Chorweiler (Stadtbezirk 6)
: Blumenberg, Chorweiler, Esch/Auweiler, Fühlingen, Heimersdorf, Lindweiler, Merkenich, Pesch, Roggendorf/Thenhoven, Seeberg, Volkhoven/Weiler, [[Worringen]]
; Porz (Stadtbezirk 7)
: Eil, Elsdorf, Ensen, Finkenberg, Gremberghoven, Grengel, Langel, Libur, Lind, Poll, Porz, Urbach, Wahn, Wahnheide, Westhoven, Zündorf
; Kalk (Stadtbezirk 8)
: Brück, Höhenberg, Humboldt/Gremberg, Kalk, Merheim, Neubrück, Ostheim, Rath/Heumar, Vingst
; Mülheim (Stadtbezirk 9)
: Buchforst, Buchheim, Dellbrück, Dünnwald, Flittard, Höhenhaus, Holweide, Mülheim, Stammheim
|}

=== Klimaat ===
{{Tabel waargemiddelden
| lokaasje=Lofthaven Keulen-Bonn
| boarne
| jan_gem=3.0 | jan_gem_ns=61.7
| feb_gem=3.6 | feb_gem_ns=53.8
| mrt_gem=6.7 | mrt_gem_ns=55.0
| apr_gem=10.4 | apr_gem_ns=48.2
| mei_gem=14.1 | mei_gem_ns=62.1
| jun_gem=17.1 | jun_gem_ns=86.3
| jul_gem=19.0 | jul_gem_ns=87.4
| aug_gem=18.5 | aug_gem_ns=83.3
| sep_gem=14.8 | sep_gem_ns=66.9
| okt_gem=10.8 | okt_gem_ns=64.7
| nov_gem=6.7 | nov_gem_ns=63.5
| dec_gem=3.8 | dec_gem_ns=69.2
| jaar_gem=10.7 | jaar_gem_ns=802.1
| jan_gem_min=0.0 | jan_gem_max=5.9
| feb_gem_min=0.1 | feb_gem_max=7.2
| mrt_gem_min=2.0 | mrt_gem_max=11.4
| apr_gem_min=4.5 | apr_gem_max=16.1
| mei_gem_min=8.1 | mei_gem_max=19.7
| jun_gem_min=11.2 | jun_gem_max=22.7
| jul_gem_min=13.3 | jul_gem_max=24.9
| aug_gem_min=12.8 | aug_gem_max=24.5
| sep_gem_min=9.7 | sep_gem_max=20.4
| okt_gem_min=6.8 | okt_gem_max=15.2
| nov_gem_min=3.5 | nov_gem_max=9.8
| dec_gem_min=1.0 | dec_gem_max=6.5
| jaar_gem_min=6.1 | jaar_gem_max=15.4
| jan_a_min=-23.4 | jan_a_max=16.2
| feb_a_min=-19.2 | feb_a_max=21.0
| mrt_a_min=-13.4 | mrt_a_max=25.3
| apr_a_min=-8.8 | apr_a_max=30.8
| mei_a_min=-2.9 | mei_a_max=34.4
| jun_a_min=-0.5 | jun_a_max=36.8
| jul_a_min=2.9 | jul_a_max=40.3
| aug_a_min=1.9 | aug_a_max=38.8
| sep_a_min=-1.3 | sep_a_max=33.1
| okt_a_min=-6.0 | okt_a_max=27.6
| nov_a_min=-10.4 | nov_a_max=20.2
| dec_a_min=-18.0 | dec_a_max=17.9
| jaar_a_min=-23.4 | jaar_a_max=40.3
}}
<center><small>Gegevens fan 1991-2020, utersten fan 1957-no <br>Boarne 1: Wrâld Meteorologyske Organisaasje <ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20231012161345/https://www.nodc.noaa.gov/archive/arc0216/0253808/1.1/data/0-data/Region-6-WMO-Normals-9120/Germany/CSV/Koeln-Bonn_10513.csv|titel="World Meteorological Organization Climate Normals for 1991–2020|wurk=National Oceanic and Atmospheric Administration|opropdatum=22 novimber 2023|argyfurl=https://www.nodc.noaa.gov/archive/arc0216/0253808/1.1/data/0-data/Region-6-WMO-Normals-9120/Germany/CSV/Koeln-Bonn_10513.csv|argyfdatum=12 oktober 2023}}</ref><br> Boarne 2: ''Deutscher Wetterdienst''<ref>{{Cite web|url=https://www.dwd.de/DE/klimaumwelt/cdc/cdc_node.html|titel="Wetter und Klima|wurk=Deutscher Wetterdienst|opropdatum=22 novimber 2023|argyfurl=https://web.archive.org/web/20220619232425/https://www.dwd.de/DE/klimaumwelt/cdc/cdc_node.html|argyfdatum=19 juny22}}</ref></small></center>

== Demografy ==
Troch ferskate weryndielingen hie Keulen op 1 jannewaris 1975 mear as 1 miljoen ynwenners. Doe't de stêd [[Wesseling]] op 1 july 1976 troch in beslút fan de rjochter wer selsstannich waard, lei it tal ynwenners wer ûnder de 1 miljoen minsken. Sûnt 31 maaie 2010 is Keulen neffens de offisjele telling wer in stêd mei mear as 1 miljoen ynwenners. Op 31 desimber 2015 hie Keulen 1.060.582 ynwenners.<ref>Sifers fan it ''[https://www.it.nrw.de/ Landesbetrieb Information und Technik Nordrhein-Westfalen]''</ref> De kommende desennia sil it ynwennertal fierder tanimme. It ''Landesbetrieb Information und Technik Nordrhein-Westfalen'' hat berekkene dat Keulen yn 2040 20 prosint mear ynwenners hat, mei-inoar sa'n 1.243.000 persoanen.

Keulen is de grutste Dútske stêd dy't gjin eigen dielsteat hat en ek gjin haadstêd is fan in dielsteat.

=== Untjouwing ynwennertal ===
{| class="wikitable" style="width:450px"
|-
! style="text-align:left;"| Jier || 1400 || 1801 || 1840 || 1880 || 1900 || 1910 || 1920 || 1930 || 1940    
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left;"| '''Ynwenners''' || 40.000 || 42.024 || 75.858 || 144.722 || 372.229 || 516.527 || 740.082 || 733.500
|-
! style="text-align:left;"| Jier || 1950 || 1960 || 1970 || 1975 || 1980 || 1990 ||  2000 ||  2010 || 2020 
|- style="text-align:center;"
|style="text-align:left;"| '''Ynwenners''' || 603.283 || 803.616 || 847.037 || 1.013.771 || 976.694 || 953.551 || 962.884 || 1.007.119 || 1.088.040 
|}

== Kultuer ==
Keulen is foaral bekend fan syn [[karnaval]], it [[Kölsch]]-bier dat dêr broud wurdt en syn museums. It Romeinsk [[museum]] stiet flakby de [[Dom fan Keulen]] en hat in moaie samling Romeinske foarwerpen, mei ûnder oaren in grut flier-[[mozayk]]. It Ludwig Museum is wijd oan de [[moderne keunst]] en besit in grut oantal wurken fan [[Pablo Picasso|Picasso]], lykas ek in tal wurken fan de Dútske [[ekspresjonisme|ekspresjonisten]]. Keulen hat teffens in [[Universiteit fan Keulen|universiteit]] en de [[Lofthaven Keulen-Bonn]], dy't de stêd dielt mei [[Bonn]].

=== Religy ===
Keulen is fanâlds in [[Roomsk-Katolike Tsjerke|Roomsk-katolike]] stêd. [[Irenaeus]] fan Lyon miende dat it [[kristendom]] troch Romeinske soldaten en hannelslju nei Keulen brocht waard. Sûnt 313 is Keulen in [[Aartsbisdom Keulen|bisdom]] dat sûnt 794 it [[Aartsbisdom Keulen]] foarmet. [[Tomas fan Akwine]] hat yn [[1244]] ûnder [[Albertus Magnes]] yn Keulen studearre. Hjoed-de-dei is 35,5% fan de befolking noch hieltyd katolyk, wylst 15,5% [[protestantsk]] is.<ref name="stadt-koeln.de-2016">{{cite web|url=http://www.stadt-koeln.de/politik-und-verwaltung/statistik/jahrbuecher|titel=Statistisches Jahrbuch 2016|datum=1 febrewaris 2016|útjouwer=stadt-koeln.de|opropdatum=25 septimber 2017|argyfdatum=7 oktober 2017|argyfurl=https://web.archive.org/web/20171007090926/http://www.stadt-koeln.de/politik-und-verwaltung/statistik/jahrbuecher/}}</ref> 

Neffens in sensus fan 2011 wie 2,1% fan de befolking [[Eastersk-otterdoksy|Eastersk-otterdoks]], en goed 5% fan oare religyen. Keulen is ien fan de âldste Joadske mienskippen yn Dútslân<ref>{{cite news|url=http://www.dw-world.de/dw/article/0,,1684525,00.html|titel=Cologne: Germany's Oldest Jewish Community|efternamme=Serup-Bilfeldt|foarnamme=Kirsten|datum=19 augustus 2005|wurk=[[Deutsche Welle]]|opropdatum=6 septimber 2011}}</ref>, dêr't 0,3% fan de befolking yn 2011 Joadsk wie.<ref name="Census_2011_Reli">{{cite web |url=https://ergebnisse.zensus2011.de/#StaticContent:053150000000,BEG_4_2_6,m,table |titel=Zensus 2011: Bevölkerung im regionalen Vergleich nach Religion (ausführlich) in % |opropdatum=22 augustus 2019 |argyfdatum=21 juny 2013 |argyfurl=https://web.archive.org/web/20130621101339/https://ergebnisse.zensus2011.de/#StaticContent:053150000000,BEG_4_2_6,m,table |deadeurl=ja }}</ref> 11,2% fan de befolking wie dat jiers [[moslim]]..<ref>{{cite web |url=https://kartenseite.files.wordpress.com/2017/04/brd_muslime_in_den_grossstaedten_beim_zensus2011_sortiert_nach_regionalschluessel1.pdf |titel=Muslime in den Großstädten beim Zensus 2011 |opropdatum=19 desimber 2018 |argyfurl=https://web.archive.org/web/20181219230456/https://kartenseite.files.wordpress.com/2017/04/brd_muslime_in_den_grossstaedten_beim_zensus2011_sortiert_nach_regionalschluessel1.pdf |argyfdatum=19 desimber 2018 |deadeurl=ja }}</ref> Der steane ferskate moskees yn de stêd.

=== Sport ===
Yn [[2006]] wie Keulen ien fan de spylstêden fan it [[Wrâldkampioenskip fuotbal 2006|WK fuotbal]]. It [[Rheinenergiestadion]] (fuotbal) en de [[Lanxess Arena]] (multyfunksjoneel) binne de grutste stadions yn Keulen. De bekendste fuotbalteams binne [[1. FC Köln]], dy't trije kear Dútsk lânskampioen wie, [[SC Fortuna Köln]] en [[FC Viktoria Köln]].

== It besjen wurdich ==
==== Tsjerken ====
* [[Dom fan Keulen]]
* De tolve grutte [[Romaanske arsjitektuer|romaanske]] [[Basilyk (boufoarm)|basiliken]]:  St. Severin, Sint-Marije Lystsjerke, Basilika St. Andreas, [[Aposteltsjerke (Keulen)|St. Aposteln]], Sint-Gereon, St. Ursula, St. Pantaleon, Hillige Marije yn it Kapitoal (Sankt Maria im Kapitol), Grutte Sint-Martentsjerke, St. Georg, Sint-Kuniberttsjerke en Sint-Sesiliatsjerke. Dy 12 tsjerken waarden yn midsuwske sakrale styl boud. Mei útsûndering fan de Sint-Marije Lystsjerke rekken dy tsjerken swier skeid yn de Twadde Wrâldkriich dêr't by guon allinnich de bûtenmurren mar fan oerbleaune. It weropbouwen kaam yn 1985 pas ree. Dêrnjonken is de Jehannes de Dopertsjerke fan de midsiuwen.
* De [[Ryn]] mei ferskate brêgen dy't dêr oerhinne rinne dêr't de ''Hohenzollernbrücke'' en ''Deutzerbrücke'' de bekendsten fan binne.
* ''Altstadt'': de histoaryske binnenstêd oan de westkant fan de Ryn, dy't lykwols foar it grutste part yn de Twadde Wrâldkriich swier skeind waard. Neitids weropboud, foar in part yn oarspronklike steat lykas de pleinen ''Alter Markt'', ''Heumarkt'' en ''Fischmarkt''.
* ''Rathaus'', it Keulske stedhûs dy't yn 1135 stifte waard. It stedhûs rekke yn de Twadde Wrâldkriich swier skeind en baarnde hast folslein ôf.
* ''Praetorium'', in ûndergrûnske Romeinske timpelruïne ûnder it ''Rathaus''.
* De âlde [[stedsmuorre]]. Hy waard al in skoft lyn foar in grut part sloopt, mar hjir en dêr steane noch oerbliuwsels. Dy oerbliuwsels binne it bêste te besjen by de âlde stedspoarte ''Ulrepforte'' en tusken de ''Hansaring'' en de ''Christophstraße''.
* ''Glockengasse 4711'' is it adres dêr't eartiids de ferneamde ''[[eau de cologne]]'' produsearre waard. 
* ''[[Friesenviertel]]'' (Friezewyk), mei de ''[[Friesenplatz]]'' (Friezeplein) dêr't eartiids de ''[[Friesentor]]'' (Friezepoarte) stien hat. Dêr wennen yn de midsiuwen Fryske hannelers.

== Keppelings om utens ==
* {{de}} [https://www.stadt-koeln.de/ Hiemside fan de gemeente Keulen]
* {{de}}{{en}} [https://www.koelntourismus.de/ Offisjele side foar besikers - koelntourismus.de]
* {{de}} [https://www.stadtpanoramen.de/koeln/index.html Köln StadtPanoramen - Panoramafoto's fan Keulen]
* {{de}} [http://www.wdr.de/themen/global/webcams/domcam.jhtml LiveCam WDR - Dom fan Keulen]

{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
}}
{{CommonsBalke|Cologne|Keulen}}

{{Koördinaten|50_56_0_N_6_57_0_E_type:city_zoom:11_region:DE|50° 56' NB, 6° 57' EL}}

{{Noardryn-Westfalen}}
[[Kategory:Keulen| ]]
[[Kategory:Hânzestêd]]
[[Kategory:Plak yn Noardryn-Westfalen]]
[[Kategory:Gemeente yn Noardryn-Westfalen]]
[[Kategory:Plak stifte yn 38]]