Galchje

In spul Galchje yn folle gong.

Galchje, yn it Ingelsk bekend as Hangman (hingjende man) is in spultsje dêr ’t in wurd ret wurde moat troch it rieden fan yndividuele letters. Spilers dy ’t it wurd riede moatte meie mar in beheind tal fouten meitsje. De fouten wurde werjûn troch in galge mei dêroan in hingjend mantsje (in stokfiguer), dat by elke fout hieltiten fierder opboud wurdt. It tal ûnderdielen de galge is ferskillend mar leit meastentiids om de tsien.

Der besteane offisjele, yn de boartersgoudwinkel te krijen edysjes fan it spul, mar it kin ek mei allinnch penne en papier spile wurde. Yn rûnten fan programmeurs wie it spul populêr as kompjûterspul yn de perioade dat der noch in soad yn BASIC programmearre waard, omdat it betreklik ienfâldich te skriuwen is.

Opset

De útdager (spiler 1) nimt in wurd yn gedachten en set in rychje mei like folle stippen op papier as dat der letters yn it wurd sitte. Spiler 1 kin hjirby foar himsels it hiele wurd opskriuwe op in apart papierke dat net te sjen is troch spiler 2. It kin ek op de efterside fan it papier sadat sjoen wurde kin oft de troch spiler 2 neamde letters yn it wurd foarkomme. Spiler 1 kin der ek foar kieze om it wurd gewoan te ûnthâlden.

De tsjinstanner (spiler 2) neamt in letter. At dy yn it wurd foarkomt set spiler 1 op alle stippen dêr’t yn it wurd de letter foarkomt de rieden letter. Mar komt de troch spiler 2 neamde letter net foar yn it wurd, dan tekent spiler 1 in ûnderdiel fan de galge op it papier. Soms wurdt, om it maklik te hâlden, de foute letter ek earne oars op it papier skreaun sadat spiler 2 sjen kin hokker letters al ret binne, mar it kin ek wêze dat hy dit sels ûnthâlde moat.

In galchje-spul út de boartersguodwinkel wurket mei in kassette. Spiler 1 stalt dan it wurd gear mei letterblokjes dy ’t boppe-op de kasette setten wurde mei de rêgen nei spiler 2. Hjirby wurde likefolle blokjes delsetten as dat der letters yn it wurd sitte. Neamde letters dy ’t yn it wurd foarkomme wurde dan omdraaid en sa sichtber makke foar spiler 2. By fout rieden moat spiler 1 oan in skiif binnenyn de kassette draaie, sadat yn in finsterke oan de efterside diel foar diel de galge ferskynt foar spiler 2. Spiler 2 moat dêrby ûnthâlde hokker foute letters hy sein hat. Of spiler 1 skriuwt dizze op in apart bledsje dat hy dúdlik sichtber delleit foar spiler 2.

Dit wurdt werhelle oant ofwol spiler 2 alle letters neamd hat, it wurd ret hat en sa it spul wint, of as spiler 2 te folle kearen fout ret hat wêrtroch’t de galge foltôge wurdt en spiler 2 'hinget'.

It spul kin ek mei mear as twa spilers spile wurde. Dan nimt ien persoan in wurd yn gedachten, wêrby ’t de oaren om bar in letter riede. Op de basisskoalle wurdt it spul yn dizze foarm wol brûkt om de learlingen yn taal- en staveringsfeardichheid te trenen. By dizze ferzje is it wenst dat dejinge dy’t it wurd riedt op syn beurt in wurd betinke mei foar de oare spilers. Is it wurd net ret foardat de galge kompleet is, dan mei dejinge dy ’t it wurd betocht hat nochris in wurd betinke. By dizze foarm fan it spul wurde de stippen foar it wurd en de galge faak tekene op it skoalboerd of in flip-over of it wurdt mei help fan in overheadprojector op in skerm of de muorre projektearre, sadat foar alle spilers goed te sjen is hokker letters wol en net ret binne en hoefier ’t de galge hinne is.

Wurden dy ‘t mei galchje brûkt wurde meie net mear as sechtjin letters hawwe. At der santjin ferskillende letters yn it wurd sitte soene, soene der mar njoggen 'foute' letters wêze, en soe de tsjinstanner altyd winne.

Konstruksje fan de galge

Konstruksje fan de galge by in fariant mei fyftjin tastiene fouten

By tsien fouten is de galge opboud út fjoiuwer stikken (boaiem + fertikale peal, horizontale peal, dwersbalke, en tou) en it mantsje út seis stikken (holle, liif, linkerearm, rjochterearm, linkerskonk, rjochterskonk). Hjirûnder folget de konstruksje fan de galge as it spul ôfrûn is nei tsien fouten:

          ____     ____     ____     ____
1 |      2|       3|/      4|/ |    5|/ |
  |       |        |        |        |  O
  |       |        |        |        |
  |       |        |        |        |
  |_ _    |_ _     |_ _     |_ _     |_ _
  ____    ____     ____     ____     ____
6 |/ |   7|/ |    8|/ |    9|/ |   10|/ |
  |  O    |  O     |  O     |  O     |  O
  |  |    | /|     | /|\    | /|\    | /|\
  |       |        |        | /      | / \
  |_ _    |_ _     |_ _     |_ _     |_ _

Fariaasjes binne mooglik troch de galge yn mear of minder stikken te ferdielen, troch it mantsje ekstra ûnderdielen te jaan (lykas hannen, fuotten en in antlit) of troch de galge oan it begjin al te tekenjen en by foute letters allinnich it mantsje noch te tekenjen. Dit lêste bart faak by galchje op de kompjûter. Sadree ’t it spul opstartet wurdt is njonken de stippelline, dêr ’t it wurd te stean komme moat, de galge faak al op it skerm te sjen en sil by fout rieden allinnich diel foas diel it mantsje ferskine. It kin ek wêze dat op it skerm allinnch in strûp te sjen is, dêr ’t by fout rieden diel foar diel in mantsje ferskynt.

Oarsprong

De krekte oarsprong fan Galchje is net bekend. Tony Augarde skriuwt yn syn wurk The Oxford Guide to Word Games dat it spul al neamd wurdt yn Alice Bertha Gommes Traditional Games út 1894, ûnder de namme Birds, Beasts and Fishes. Hjirby mochten allinnich bistenammen as wurd brûkt wurde.

Trivia

It spul Galchje waard in tal jierren in soad spile as belspultsje yn it programma Game Time, dat útstjoerd waard op Veronica en letter op Yorin. Hjirby waard bellers faak in sin foarsetten, dy ’t se dan letter foar letter riede moasten. De beller dy ’t dat it snelste die en ek noch de minste dielen oan de galge hie, koe in priis winne.

In oare fariant op Galchje wie it troch Robert ten Brink presintearre Stop de Strop, dat yn de jierren 90 útstjoerd waard, wêrby ’t de te rieden wurden ek noch op it goede plak yn in limmerik (in gedicht fan fiif rigels) setten wurde moasten.