Besjoch de boarne foar Bibel

{{Literatuer
| ôfbylding                    = Gutenberg Bible.jpg
| ôfbyldingstekst              = De Gutenbergbibel, de earste printe Bibel.
| ôfbyldingsbreedte            = 250px
| titel                        = ''Bibel''
| oarspr. titel                = 
| auteur                       = ferskaat (meast anonym)
| taal                         = [[Hebriuwsk]], [[Arameesk]], [[Aldgryksk]]
| foarm                        = [[non-fiksje]], [[proaza]], [[poëzij]]
| sjenre                       = [[religy|religiosa]]
| skreaun                      = 10e iuw f.Kr. – 2e iuw n.Kr.
| 1e publikaasje               = 
| 1e opfiering                 = 
| oarspr. útjouwer             = 
| rige                         = 
| foarich diel                 = 
| folgjend diel                = 
| bondel                       = 
| prizen                       = 
| ISBN                         = 
| Fryske titel                 = ''Bibel''
| publikaasje                  = [[1943]], [[Haarlim]]
| útjouwer                     = [[Nederlands Bijbelgenootschap]]
| oersetter                    = [[G.A. Wumkes|G.A.&nbsp;Wumkes]]&nbsp;en&nbsp;[[E.B. Folkertsma|E.B.&nbsp;Folkertsma]]
| prizen oers.                 = 
| ISBN oers.                   = 
}}
De '''Bibel''' is de gongbere namme foar in [[kanon (kultuer)|kanon]]ike samling [[tekst]]en dy't yn ûnderskate gearstallings as [[hilligens|hillich]] beskôge wurdt troch de [[joadendom|joadske]] en [[kristendom|kristlike]] [[godstsjinst]]en. Ferskillende religieuze groepen beflappe ferskillende boeken yn harren kanons of foegje ekstra materiaal ta oan 'e kanonike teksten. Yn 'e [[Westerske wrâld]] (en dêrmei dus ek yn [[Fryslân]]) sil mei "de Bibel" ornaris de algemiene kristlike kanon fan 66 boeken bedoeld wurde, mar de kanon fan 'e [[Etiopysk-Otterdokse Tsjerke]] beslacht 88 boeken, wylst de joadske Bibel, de ''[[Tenach]]'', mar 24 boeken hat. Dy omfettet inkeld it earste diel fan 'e kristlike Bibel, it saneamde [[Alde Testamint]], dat oarspronklik skreaun wie yn it [[Hebriuwsk]], mei beskate passaazjes yn it [[Arameesk]]. It twadde diel fan 'e kristlike bibel, it [[Nije Testamint]], is in lettere tafoeging en wie oarspronklik skreaun yn it [[Gryksk]].

Koartsein fertelt de Bibel it ferhaal fan 'e [[skiednis]] fan 'e wrâld en de [[minske]], hoe't dy troch de iene [[God (monoteïsme)|God]] skepen binne en hoe't it dermei ôfrinne sil oan 'e ein fan 'e tiden. Hoewol't it eins in samling fan losse geskriften is dy't oanwiisber skreaun binne troch in ferskaat oan skriuwers (likernôch fjirtich), oer in perioade fan om-ende-by de tûzen jier, beskôget in grut part fan 'e joadske en kristlike leauwenden de Bibel dochs as "it Wurd fan God"; sy hâlde út dat de skriuwers de wurden dy't se delskreaune fan God krigen hawwe moatte troch de wei fan godlike [[ynspiraasje (keunst)|ynspiraasje]].

De âldste oerlibjende folsleine kristlike Bibels binne Gryksktalige [[manuskript]]en út 'e [[4e iuw|fjirde iuw]]. It âldste hanskrift fan 'e joadske ''Tenach'', yn it Hebriuwsk en it [[Arameesk]], datearret út 'e [[10e iuw|tsiende iuw]]. De Bibel is it meast ferkochte boek yn 'e wrâld, mei in jierlikse ferkeap fan 25&nbsp;miljoen eksimplaren. It is ek it meast oersette boek en hat troch de iuwen hinne in grutte ynfloed hân op 'e Westerske [[kultuer]] en op 'e [[talen]] fan joadske en kristlike folken. De earste folsleine [[Frysk]]e bibeloersetting, fan [[dû.]] [[Geart Aeilco Wumkes]] en [[Eeltsje Boates Folkertsma]], ferskynde yn [[1943]].

== Namme ==
It wurd en de namme "bibel" komme fan it [[Aldgryksk]]e τὰ βιβλία (''tà biblía''), wat "de boeken" betsjut. Dat wurd is it meartal fan ''biblion'', wat oarspronklik brûkt waard as oantsjutting foar "papier", "geskrift", "boek(rôle)", al wie de oarspronklike betsjutting "lytse Byblos" of "lyts [[papyrus]]", mooglik ferneamd nei de stêd [[Byblos]], dy't foar [[Grikelân]] de papyrusbast levere. Yn dy strekking fan "de boekrôlen", waard it wurd al foar it begjin fan 'e Westerske jiertelling troch [[hellenistyske wrâld|hellenistyske]] joaden brûkt.

== De Joadske Bibel ==
De namme foar de joadske Bibel is "''Tenach''". De yndieling dêrfan is sa:
* de ''[[Torah]]'' (תּוֹרָה; "Leare" of "Wet")
** ''Ḇerešiṯ'' (בראשית; ''[[Genesis (bibelboek)|Genesis]]'')
** ''Šemot'' (שמות; ''[[Exodus (bibelboek)|Eksodus]]'')
** ''Vayikra'' (ויקרא; ''[[Leviticus]]'')
** ''Ḇamidḇar'' (במדבר; ''[[Numeri]]'')
** ''Deḇarim'' (דברים; ''[[Deuteronomium]]'')
* de ''Neḇi'im'' (נְבִיאִים; "Profeten")
** de ''Neḇi'im Rišonim'' (נביאים ראשונים; "Eardere Profeten")
*** ''Yehošua'' (יהושע; ''[[Jozua (bibelboek)|Jozua]]'')
*** ''Šofṭim'' (שופטים; ''[[Rjochters]]'')
*** ''Šmu'el'' (שמואל; ''[[1 en 2 Samuël|Samuël]]'')
*** ''Melaḵim'' (מלכים; ''[[1 en 2 Keningen|Keningen]]'')
** de ''Neḇi'im Aḥaronim'' (נביאים אחרונים; "Lettere Profeten")
*** ''Yešayahu'' (ישעיהו; ''[[Jesaja (bibelboek)|Jesaja]]'')
*** ''Yirmiyahu'' (ירמיהו; ''[[Jeremia (bibelboek)|Jeremia]]'')
*** ''Yeḥezq'el'' (יחזקאל; ''[[Ezechiël (bibelboek)|Ezechiël]]'')
*** ''Ṯrei Asar'' (תרי עשר; ''[[Lytse Profeten|De Tolve (lytse profeten)]]'') (gearboske yn ien boek)
**** ''Hošea'' (הושע; ''[[Hoséa (bibelboek)|Hoséa]]'')
**** ''Yoel'' (יואל; ''[[Joël (bibelboek)|Joël]]'')
**** ''Amos'' (עמוס; ''[[Amos (bibelboek)|Amos]]'')
**** ''Oḇadyah'' (עבדיה; ''[[Obadja (bibelboek)|Obadja]]'')
**** ''Yonah'' (יונה; ''[[Jona (bibelboek)|Jona]]'')
**** ''Miḵah'' (מיכה; ''[[Micha (bibelboek)|Micha]]'')
**** ''Naḥum'' (נחום; ''[[Nahum (bibelboek)|Nahum]]'')
**** ''Ḥaḇakuk'' (חבקוק; ''[[Habakuk (bibelboek)|Habakuk]]'')
**** ''Ẓefanyah'' (צפניה; ''[[Sefanja (bibelboek)|Sefanja]]'')
**** ''Ḥagay'' (חגי; ''[[Haggai (bibelboek)|Haggai]]'')
**** ''Zeḵaryah'' (זכריה; ''[[Sacharja (bibelboek)|Sacharia]]'')
**** ''Malaḵi'' (מלאכי; ''[[Maleächy (bibelboek)|Maleächy]]'')
* ''Ḵeṯuḇim'' (כְּתוּבִים; ''Geskriften'')
** ''Ruṯ'' (רוּת; ''[[Ruth (bibelboek)|Ruth]]'')
** ''Ṯehillim'' (תְהִלִּים; ''[[Psalmen]]'')
** ''Iyyoḇ'' (אִיּוֹב; ''[[Job (bibelboek)|Job]]'')
** ''Mišlei'' (מִשְלֵי; ''[[Spreuken]]'')
** ''Qoheleṯ'' (קהלת; ''[[Preker (bibelboek)|Preker]]'')
** ''Šir HaŠirim'' (שִׁיר הַשׁשִׁירִים; ''[[Heechliet]]'')
** ''Eiḵah'' (איכה; ''[[Kleilieten]]'')
** ''Dani’el'' (דָּנִיֵּאל; ''[[Daniël (bibelboek)|Danjel]]'')
** ''Esṯer'' (אֶסְתֵר; ''[[Ester (bibelboek)|Ester]]'')
** ''͑Ezra'' (עזרא; ''[[Ezra-Nehemia|Ezra]]'') (''[[Nehemia (bibelboek)|Nehemia]]'' ynbegrepen)
** ''Diḇrei ha-Yamim'' (דברי הימים; ''[[1 en 2 Kroniken|Kroniken]]'')

== De Kristlike Bibel ==
[[Ofbyld:BiblenCh ubt.jpeg|thumb|left|200px|De Bibel fan [[Kristiaan III fan Denemark]], de
earste [[Deensk]]e bibeloersetting. Printe yn [[Kopenhagen]] yn [[1550]].]]
De kristlike Bibel bestiet út twa dielen: it [[Alde Testamint|Alde]] en it [[Nije Testamint]], beiden ûnderferdield yn in rige aparte boeken en geskriften dy't ûnderling tige ferskille kwa lingte en styl, en dy't net skreaun binne as parten fan 'e Bibel, mar neitiid gearstald binne ta de Bibel. Dêrby is in kar makke hokfoar boeken oft [[Kanon fan de Bibel|kanon]]yk binne, en dus al ta de Bibel hearre, en hokker oft [[apokryf]] binne en net ta de Bibel hearre. De mienings oangeande dy yndieling binne ferdield, en der besteane dan ek grutte ferskillen tusken de gearstalling fan 'e Bibels fan 'e [[Roomsk-Katolike Tsjerke]] en de ûnderskate [[protestantisme|protestantske]], [[eastersk-otterdoksy|eastersk-otterdokse]] en [[oriïntaalsk-otterdoksy|oriïntaalsk-otterdokse]] denominaasjes. De measte bibelboeken binne skreaun yn [[proaza]]foarm, mar guon, lykas de ''[[Psalmen]]'' en it ''[[Heechliet]]'', komme ûnder it kopke [[poëzij]]. De boeken fan 'e kristlike Bibel binne fierders ûnderferdield yn haadstikken (troch de trettjinde-iuwske [[aartsbiskop]] fan [[Canterbury]] [[Stephen Langton]]) en dy haadstikken wer yn fersen (troch de sechstjinde-iuwske [[Frankryk|Frânske]] printer [[Robert Estienne]]). Hjoed de dei wurde bibelsitaten oanhelle mei boek, haadstik en fers (bgl. ''Genesis'' 1:1-10). 

=== It Alde Testamint ===
It Alde Testamint komt rûchwei oerien mei de joadske ''Tenach'', al hat it in oare yndieling. It fertelt efterinoar oer it oanbegjin en de [[skepping]] fan 'e wrâld en de [[minske]] troch [[God]], de [[sûndfloed]], de [[aartsfaars]], de [[Ballingskip yn Egypte]], de weromkear fan 'e âlde [[Hebreeërs (folk)|Hebreeërs]] nei it [[Unthjitten Lân]], de skiednis fan it keninkryk [[Israel (keninkryk)|Israel]] en letter teffens fan it keninkryk [[Juda (keninkryk)|Juda]] ûnder de rjochters en dêrnei de keningen, de ferrinnewearring fan dy beide keninkriken troch de [[Babyloanyske Ryk|Babyloaniërs]] en de [[Assyryske Ryk|Alde Assyriërs]], de [[Babyloanyske Ballingskip]] en de weromkear fan 'e joaden út Babyloanje, en einiget mei de profesijen fan in hiele rige profeten.

Mei't ferskate streamings binnen it kristendom harren eigen ideeën hawwe oer hokker boeken al of net ta de Bibel rekkene wurde moatte, besteane der ferskillen tusken de Bibels dy't brûkt wurde troch de ûnderskate kristlike tsjerken. Dy ferskillen konsintrearje har yn it Alde Testamint. Yn guon protestantske streamings wurde sadwaande de boeken dy't dêr net ta de kanon rekkene wurde (de saneamde apokrife of deuterokanonike boeken) oan 'e ein fan it Alde Testamint opnommen as in nuttige taheakke, mar yn oare, strangere, denominaasjes wurdt dat wer beslist net dien.

==== Boeken fan it Alde Testamint ====
Hjirûnder de opsomming fan 'e boeken fan it Alde Testamint. De kanon (en folchoarder) is dy fan 'e [[Nije Fryske Bibeloersetting]] fan [[1978]]. (De tradisjonele ûnderferdieling yn Wet, Skiednis, Poëzij en Wiisheid, Grutte Profeten en Lytse Profeten is ûnoffisjeel en net yn hokfoar bibel ek werom te finen.)
* De Kanonike Boeken
** ''Wet''
*** ''[[Genesis (bibelboek)|Genesis]]''
*** ''[[Exodus (bibelboek)|Eksodus]]''
*** ''[[Leviticus]]''
*** ''[[Numeri]]''
*** ''[[Deuteronomium]]''
** ''Skiednis''
*** ''[[Jozua (bibelboek)|Jozua]]''
*** ''[[Rjochters]]''
*** ''[[Ruth (bibelboek)|[Ruth]]''
*** ''[[1 en 2 Samuël|1 Samuël]]''
*** ''[[1 en 2 Samuël|2 Samuël]]''
*** ''[[1 en 2 Keningen|1 Keningen]]''
*** ''[[1 en 2 Keningen|2 Keningen]]''
*** ''[[1 en 2 Kroniken|1 Kroniken]]''
*** ''[[1 en 2 Kroniken|2 Kroniken]]''
*** ''[[Ezra (bibelboek)|Ezra]]''
*** ''[[Nehemia (bibelboek)|Nehemia]]''
*** ''[[Ester (bibelboek)|Ester]]''
** ''Poëzij en Wiisheid''
*** ''[[Job (bibelboek)|Job]]''
*** ''[[Psalmen]]''
*** ''[[Spreuken]]''
*** ''[[Preker (bibelboek)|Preker]]''
*** ''[[Heechliet]]''
** ''[[Grutte Profeten]]''
*** ''[[Jesaja (bibelboek)|Jesaja]]''
*** ''[[Jeremia (bibelboek)|Jeremia]]''
*** ''[[Kleilieten]]''
*** ''[[Ezechiël (bibelboek)|Ezechiël]]''
*** ''[[Daniël (bibelboek)|Danjel]]''
** ''[[Lytse Profeten]]''
*** ''[[Hoséa (bibelboek)|Hoséa]]''
*** ''[[Joël (bibelboek)|Joël]]''
*** ''[[Amos (bibelboek)|Amos]]''
*** ''[[Obadja (bibelboek)|Obadja]]''
*** ''[[Jona (bibelboek)|Jona]]''
*** ''[[Micha (bibelboek)|Micha]]''
*** ''[[Nahum (bibelboek)|Nahum]]''
*** ''[[Habakuk (bibelboek)|Habakuk]]''
*** ''[[Sefanja (bibelboek)|Sefanja]]''
*** ''[[Haggai (bibelboek)|Haggai]]''
*** ''[[Sacharja (bibelboek)|Sacharja]]''
*** ''[[Maleächy (bibelboek)|Maleächy]]''
* De Deuterokanonike of Apokrife Boeken
** ''[[Judit (bibelboek)|Judit]]''
** de ''[[Wysheid fan Salomo]]''
** ''[[Tobit (bibelboek)|Tobit]]''
** ''[[Jezus Sirach]]''
** ''[[Barûch (bibelboek)|Barûch]]''
** it ''[[Brief fan Jeremia]]'' (''Barûch'' 6)
** ''[[1 Makkabeeërs]]''
** ''[[2 Makkabeeërs]]''
** ''[[Ester (Gryksk)]]''
** de ''[[Taheakken op it Boek Daniël]]''
*** ''[[Azarja (liet)|Azarja]]''
*** ''[[Suzanne (bibelsk ferhaal)|Suzanne]]'' (''Daniël'' 13)
*** ''[[Bel en de Draak]]'' (''Daniël'' 14)

Yn 'e kanon fan 'e [[Roomsk-Katolike Tsjerke]] folgje de boeken ''Tobit'' en ''Judit'' fuort nei ''Nehemia'', wylst ''Ester (Gryksk)'' oan ''Ester'' tafoege is. Nei ''Ester'' komme ''1 Makkabeeërs'' en ''2 Makkabeeërs'' en nei it ''Heechliet'' folgje de ''Wysheid fan Salomo'' en ''Jezus Sirach''. ''Barûch'' (it ''Brief fan Jeremia'' ynbegrepen) stiet tusken ''Kleilieten'' en ''Ezechiël'' yn; ''Azarja'' (of ''It Liet fan Azarja'') foarmet in passaazje fan it boek ''Daniël'' (nei ''Daniël'' 3:23); en ''Suzanne'' en ''Bel en de Draak'' binne oan ''Daniël'' tafoege as de beide lêste haadstikken.

De [[Anglikaanske Tsjerke]] makket yn 'e [[liturgy]] gebrûk fan 'e deuterokanonike boeken. Sadwaande befetsje anglikaanske Bibels in taheakke oan it Alde Testamint mei dêryn alle apokrife boeken dy't ek yn 'e Fryske bibeloersetting steane, en dêropta noch ''1 Esdras'', ''2 Esdras'' en it ''[[Gebed fan Manasse]]''.

De [[Gryksk-Otterdokse Tsjerke]] en de [[Russysk-Otterdokse Tsjerke]] erkenne alle boeken fan 'e protestantske kanon en de boppeneamde roomske tafoegings, en dêropta ek noch ''[[3 Makkabeeërs]]'', ''1 Esdras'', it ''[[Gebed fan Manasse]]'' en ''[[Psalm 151]]''. Mei de [[Georgysk-Otterdokse Tsjerke]] erkent de Russysk-Otterdokse Tsjerke fierders teffens ''2 Esdras''. It boek ''[[4 Makkabeeërs]]'' wurdt inkeld as kanonyk erkend troch de Georgysk-Otterdokse Tsjerke, al wurdt it yn 'e Gryksk-otterdokse Bibel wol as apokrife taheakke ôfdrukt.

Ta de kanon fan 'e [[Syrysk-Otterdokse Tsjerke]] hearre ''[[Psalm 151]]'', de ''[[Psalmen 152-155]]'', de ''[[Syryske Iepenbiering fan Barûch|Iepenbiering fan Barûch]]'' en ''[[2 Barûch]]'' (ek wol bekend as it ''Brief fan Barûch''). De [[Etiopysk-Otterdokse Tsjerke]] erkent û.m. de boeken ''[[Jubileeën]]'', ''[[Henoch (boek)|Henoch]]'' en ''[[1 Meqabyan|1]]'', ''[[2 Meqabyan|2]]'' en ''[[3 Meqabyan]]'' (net te betiizjen mei ''1'', ''2'' en ''3 Makkabeeërs'').

=== It Nije Testamint ===
It Nije Testamint is in lettere kristlike tafoeging oan 'e Bibel, besteande út 'e fjouwer [[kanonike evangeeljes]], dy't fertelle oer it libben en hanneljen fan 'e kristlike [[ferlosser]] [[Jezus Kristus]]; de ''[[Hannelingen|Hannelingen fan 'e Apostels]]'', wêryn't de skiednis fan 'e iere kristenen fêstlein is; 21 brieven (14 fan [[Paulus]], 3 fan [[Jehannes (apostel)|Jehannes]], 2 fan [[Petrus (apostel)|Petrus]] en 1 elkmis fan [[Jakobus (soan fan Sebedéus)|Jakobus]] en [[Judas (apostel)|Judas]]); en de [[Iepenbiering fan Jehannes|Iepenbiering]], dy't de ein fan 'e tiden foarseit.

==== Boeken fan it Nije Testamint ====
Hjirûnder de opsomming fan 'e boeken fan it Nije Testamint. De kanon (en folchoarder) is dy fan 'e [[Nije Fryske Bibeloersetting]] fan [[1978]].
* de [[kanonike evangeeljes|Evangeeljes]]
** de [[synoptyske evangeeljes|Synoptyske Evangeeljes]]
*** it ''[[Evangeelje fan Mattéus]]''
*** it ''[[Evangeelje fan Markus]]''
*** it ''[[Evangeelje fan Lukas]]''
** it ''[[Evangeelje fan Jehannes]]''
* Skiednis fan de Iere Kristenen
** de ''[[Hannelingen fan de Apostels]]''
* de [[brieven yn it Nije Testamint|Brieven]]
** de ''[[Brieven fan Paulus]]'' of ''Paulinyske Brieven''
*** it ''[[Brief oan de Romeinen]]'' (''Romeinen'')
*** it ''[[Earste Brief oan de Korintiërs]]'' (''1 Korintiërs'')
*** it ''[[Twadde Brief oan de Korintiërs]]'' (''2 Korintiërs'')
*** it ''[[Brief oan de Galatiërs]]'' (''Galatiërs'')
*** it ''[[Brief oan de Efeziërs]]'' (''Efeziërs'')
*** it ''[[Brief oan de Filippiërs]]'' (''Filippiërs'')
*** it ''[[Brief oan de Kolossers]]'' (''Kolossers'')
*** it ''[[Earste Brief oan de Tessalonikers]]'' (''1 Tessalonikers'')
*** it ''[[Twadde Brief oan de Tessalonikers]]'' (''2 Tessalonikers'')
** de ''[[Pastorale Brieven]]''
*** it ''[[Earste Brief oan Timóteüs]]'' (''1 Timóteüs'')
*** it ''[[Twadde Brief oan Timóteüs]]'' (''2 Timóteüs'')
*** it ''[[Brief oan Titus]]'' (''Titus'')
*** it ''[[Brief oan Filémon]]'' (''Filémon'')
*** it ''[[Brief oan de Hebreeërs]]'' (''Hebreeërs'')
** de ''[[Algemiene Seinbrieven]]''
*** it ''[[Brief fan Jakobus]]'' (''Jakobus'')
*** it ''[[Earste Brief fan Petrus]]'' (''1 Petrus'')
*** it ''[[Twadde Brief fan Petrus]]'' (''2 Petrus'')
*** it ''[[Earste Brief fan Jehannes]]'' (''1 Jehannes'')
*** it ''[[Twadde Brief fan Jehannes]]'' (''2 Jehannes'')
*** it ''[[Tredde Brief fan Jehannes]]'' (''3 Jehannes'')
*** it ''[[Brief fan Judas]]'' (''Judas'')
* Foarsizzing fan 'e Ein fan 'e Tiden
** de ''[[Iepenbiering fan Jehannes]]''

Dêrûnder binne fjouwer boeken dy't troch [[Marten Luther]] net as kanonyk beskôge waarden. Dat binne it ''Brief oan de Hebreeërs'', it ''Brief fan Jakobus'', it ''Brief fan Judas'' en de ''Iepenbiering fan Jehannes''. Dy bibelboeken, dy't neffens de [[lutheranisme|lutherske tsjerken]] dus apokryf binne, wurde ornaris wol opnommen yn 'e lutherske Bibel, mar dêr steane se byinoar yn in taheakke efter alle oare boeken fan it Nije Testamint.

De [[protestantisme|protestantske tsjerken]], de [[Roomsk-Katolike Tsjerke]], de [[eastersk-otterdoksy|eastersk-otterdokse tradysje]] en ferskate [[oriïntaalsk-otterdoksy|oriïntaalsk-otterdokse tsjerken]] (lykas de [[Syrysk-Otterdokse Tsjerke]] en de [[Etiopysk-Otterdokse Tsjerke]]) hâlde allegearre harren eigen oardering fan 'e boeken fan it Nije Testamint oan.

Yn it Nije Testamint binne '''net''' opnommen û.m. de folgjende boeken:
* de [[apokryf|Apokrife Evangeeljes]]
** it ''[[Evangeelje fan Petrus]]''
** de [[gnostyske evangeeljes|Gnostyske Evangeeljes]]
*** it ''[[Evangeelje fan Filippus]]''
*** it ''[[Evangeelje fan Judas]]''
*** it ''[[Evangeelje fan Marsion]]'' (it ''Evangeelje fan de Heare'')
*** it ''[[Evangeelje fan Marije Magdalena]]''
*** it ''[[Evangeelje fan Tomas]]''
*** it ''[[Evangeelje fan de Wierheid]]''
*** it ''[[Gryksk Evangeelje fan de Egyptners]]''
*** it ''[[Koptysk Evangeelje fan de Egyptners]]''
** de [[joadsk-kristlike evangeeljes|Joadsk-Kristlike Evangeeljes]]
*** it ''[[Evangeelje fan de Ebioniten]]''
*** it ''[[Evangeelje fan de Hebreeërs]]''
*** it ''[[Evangeelje fan de Nazareners]]''
* Foarsizzing fan 'e Ein fan 'e Tiden
** de ''[[Iepenbiering fan Paulus]]''
** de ''[[Iepenbiering fan Petrus]]''

== Aldste teksten en oerlevering ==
[[Ofbyld:Great Isaiah Scroll Ch53.jpg|thumb|240px||Diel fan de Jesajarol, ien fan de âldste en bêst bewarre Bibelhânskriften. De tekst is om it jier 180 f.Kr. skreaun.]]
Bibelske hânskriften út de [[Aldheid]] binne oerlevere op papyrus- of lederrôlen, en binne skreaun mei in inket op koalstof-basis. De lingte fan de rôlen wie beheind om't de rôlen oars net te hantearjen wienen. De âldst bewarre komplete rol fan in Bibelsk hânskrift is ien fan de [[Deade-Seerôlen]], de 7,34 meter lange lederen Jesajarôl dy't om it jier 180. f.Kr. hinne skreaun wurden wie. Fan oare boeken fan de Joadske Bibel út dy tiid binne talrike fragminten bewarre bleaun. Dielen fan de Hebriuwske Bibel waarden om it jier 250 f.Kr. hinne yn [[Aleksandrje]] yn de Grykske ferkearstaal [[Koiné]] oerset, in folsleine oersetting dêrfan wie om it jier 100 n.Kr. klear. De útwreiding fan it kristendom droech tige by oan it bewarjen fan de Grykskse Bibeloersetting mei de namme [[Septuaginta]]. De âldst folslein oerlevere Bibelteksten, mei it hiele Nije Testamint, binne de Codex ''Sinaiticus'' en de ''Codex Vaticanus'' út de fjirde iuw. Yn de fyfte iuw folget de ''Codex Alexandrinus''.

Yn de earste iuw nei Kristus ûntstie mei de  [[kodeks]] in manier om langere hânskriften fêst te lizzen yn boekfoarm. De siden yn sa'n boek koenen likegoed fan papyrus of perkamint makke wêze. Resten fan papyruskodeksen mei Grykske teksten út it Alde en Nije Testamint stamje út de twadde en tredde iuw. It âldst bekende fragmint fan it Nije Testamint is de ''Papyrus 52'' of ''Johannesfragmint'' mei in tekst út it [[Evangeelje fan Jehannes]] dat om it jier 125 ûntstien is. Fan it Nije Testamint binne noch gjin teksten fûn dy't op rôlen oerlevere wienen. Mei de ein fan de kanonisaasje fan de Tenach om it jier 135 hinne kaam ek de needsaak fan in unifoarme ferzje en fokalisaasje fan it Hebriuwske konsonanteskrift. Dêrmei begûn it tûzenjierrige wurk fan de [[Masoretyske Tekst|Masoreten]]. It resultaat fan harren wurk waard brûkt foar de earste komplete Hebriuwske Bibelhânskrift fan de midsiuwen, publisearre yn 1008 mei de namme ''Codex Leningradensis'' (ek wol ''Codex Petropolitanus''). Sûnt de [[Renêssânse]] wurdt de Hebriuwske ferzje fan de [[Tenach]] brûkt as boarne foar oersettingen.

Troch de fynst fan Bibelfragminten yn de [[geniza]] fan [[Kaïro]] om 1850 hinne, en benammen de Deade-Seerôlen (1947-1956 en 1961), waard de oanname fan in unifoarme Hebriuwske „oertekst“ foar in diel ûnderút helle. Foar en nei de kanonisaasje wienen der ferskillende tekstfarianten dy't parallel neist elkoar bestienen, bygelyks de Septuaginta neist de Samaritaanske Pentateuch (fjirde iuw f.Kr.). Lykwols befêstigje de nije fynsten de grutte oerienkomsten tusken de Masoretyske ferzjes en de âldere Hebriuwske Bibelteksten. De ferskillen komme nei alle gedachten fan de talrike skriuwers en redaktoaren dy't oan de oerlevering fan de Bibel meiwurken. De ienheidsferzje fan de Masoreten kaam lykwols oan 'e ein fan dat lange proses, net oan it begjin fan dy tradysje.

== Ynfloed en fersprieding ==
Nei de fal fan it [[Romeinske Ryk]] wreide it kristendom him fluch út oer [[Jeropa]]. Yn 'e [[Midsiuwen]] kaam frijwol hiele Jeropa ta de kristlike wrâld te hearren, en krong it kristendom troch yn elts faset fan 'e Westerske maatskippij en it deistich bestean fan 'e minsken. Oan 'e [[Ferljochting]] ta wie de ynfloed fan 'e Bibel op religieus mêd fan grut belang, wylst dy ek yn 'e [[taal]], [[wet]]jouwing, [[keunst]], [[filosofy]] en op oare terreinen dúdlik te merkbiten wie. Troch de dominante posysje dy't Jeropa yn 'e twadde helte fan it twadde milennium yn 'e wrâld krige, wreide de ynfloed fan 'e Bibel him ek oant bûten de Westerske wrâld út.

Mei de Ferljochting, de [[skieding fan tsjerke en steat]] en de [[wittenskip]]like revolúsje yn [[Jeropa]] en [[Noard-Amearika]] belune de ynfloed op it iepenbiere libben fan it kristendom en sadwaande ek dy fan 'e Bibel. Yn 'e lêste iuwen is it tal minsken ôfnommen dat oan 'e godlike oarsprong fan 'e Bibel leaut. Troch de [[sekularisaasje]] fan de Westerske wrâld is de Bibel as paadwizer foar religieuze en etyske fragen foar in protte lju net mear fan belang. Yn oare dielen fan 'e wrâld, bygelyks [[Aazje|East-Aazje]], [[Latynsk-Amearika]] en [[Afrika]], wurdt de belangstelling foar de Bibel troch grutskalige [[bekearing]]en krekt grutter.

Foar somlike wittenskippers, de saneamde [[kreasjonisme|kreasjonisten]], is de Bibel sawol histoarysk as natuerwittenskiplik korrekt. De measten sjogge yn 'e Bibel lykwols net folle mear as in ynteressant kultureel, [[literatuer|literêr]] en religieus dokumint. De Bibel wurdt oer it generaal beskôge as it bêst ferkochte boek fan alle tiden. Neffens rûzingen wurde der elk jier sa’n 100 miljoen Bibels printe.<ref>Guinness World Records: [http://www.guinnessworldrecords.com/records-1/best-selling-book-of-non-fiction/ Best selling book of non-fiction]</ref><ref>The Economist [http://www.economist.com/node/10311317?story_id=10311317&CFID=3289446&CFTOKEN=a87381115ea0752-5130AD65-B27C-BB00-012B3B9A581DD567 The battle of the books]</ref> De folsleine Bibel is yn 475 talen oerset, dielen fan 'e Hillige Skrift binne yn mar leafst 2.538 talen te lêzen.<ref>[http://www.jesus.de/index.php?id=885&tx_ttnews[tt_news]=185869&cHash=fbe9f9277151054eb93b6ced0b10100c] Bibel-Report: Vollständige Heilige Schrift nun in 475 Sprachen übersetzt (publisearre 14 july 2012, sjoen op 24 july 2014)</ref><ref>[http://wayback.archive.org/web/20120202103835/http://www.weltbibelhilfe.de/index.php?id=117 Sprachen der Bibel (neffens sifers fan it UBS Scripture Language Report 2010)]</ref>

Oan 'e fersprieding fan 'e Bibel en syn boadskip hawwe ek de [[printebibel]]s tige bydroegen. Yn printebibels steane plaatsjes dy't de bibelske ferhalen fertsjutskje moatte, soms mei in lyts stikje tekst as útlis. Der binne hiele boekwurken mei printen, of losse printen dy't mei-inoar it ferhaal fan 'e Bibel of in diel derfan fertelle. Dy wiene oarspronklik ornearre foar ûngeletterden of ûnwittenden, wat de reden is dat se ek wol de "boeken fan de [[leek (religy)|leken]]" neamd waarden, of yn it [[Latyn]] ''biblia pauperum'' (earmebibel). De printebibels wiene foaral fan 'e [[sechstjinde iuw|sechstjinde]] oant en mei de [[njoggentjinde iuw]] tige populêr. Foar bern binne der, benammen sûnt de midden fan 'e [[tweintichste iuw]], aparte [[bernebibel]]s. Sokke printebibels of bernebibels moasten helpe om in religieus fûnemint te lizzen, en teffens waarden se brûkt foar [[kategisaasje]].

== Fryske oersetting ==
Hoewol't it ferfryskjen fan 'e Bibel al yn 'e [[Midsiuwen]] úteinsette mei fragmintaryske oersettings yn 'e [[Aldfrysk]]e rjochtsteksten (benammentlik fan Ex. 20:1-17, de [[Tsien Geboaden]], en Mt. 6:9-13, it ''[[Us Heit (gebed)|Us Heit]]''), en yn 'e santjinde iuw fierder gie mei [[Gysbert Japiks]], dy't in fyftichtal Frysktalige psalmeberimings makke, hat it Frysk yn ferliking mei omwenjende folken dochs frij let syn bibeloersetting krigen. Dêrmei waard yn 'e njoggentjinde iuw úteinsetten, doe't der ferskillende evangeeljes yn it Frysk ferskynden. 

==== De earste folsleine oersetting (1933/1943) ====
It hiele Frysktalige Nije Testamint kaam út yn [[1933]], en de earste folsleine bibeloersetting, fan dû. [[Geart Aeilco Wumkes]] en [[Eeltsje Boates Folkertsma]], yn [[1943]], as in útjefte fan it ''[[Nederlands Bijbelgenootschap]]'' yn opdracht fan it [[Kristlik Frysk Selskip]]. Der is ek in bygeand boekje publisearre—''By de Fryske Bibel''— dy’t de tariedings fan it selskip foar it oersetten beskriuwt.<ref>E.B. Folkertsma en S.E. Wendelaer Bonga. ''By de Fryske Bibel : utjefte by it rékommen fen de Bibel yn Fryske oersetting''. Ljouwert: Kristlik Frysk Selskip, 1945.</ref> Bygelyks wurdt der beskreaun dat doe de Fryske Bibel yn 1943 publisearre waard, der earst in Bibel nei Keninginne Wilhelmina stjoerd waard: "Yn 'e besettingstiid is al in Bibel nei hjar to London stjûrd. It is noch net bekind oft dy goed oerkommen is."<ref>E.B. Folkertsma and S.E. Wendelaer Bonga, ''By de Fryske Bibel: Utjefte by It Rékommen Fen de Bibel Yn Fryske Oersetting'' (Ljouwert: Kristlik Frysk Selskip, 1945), 49–50.</ref>

==== De Nije Fryske Bibeloersetting (1978) ====
Yn [[1966]] rekke dy earste Fryske Bibel útferkocht, mar men fûn it doe net daliks ferantwurde of gaadlik om ienfâldichwei in nije printinge te publisearjen. Der wie ntl. beswier út sawol [[teology]]ske as [[taalkunde|taalkundige]] hoeke tsjin 'e oersetting Wumkes-Folkertsma. Teologysk sjoen wie men fan tinken dat dy tefolle stipe op 'e [[Nederlânsk]]e [[Steatebibel|Steatefertaling]] fan [[1637]] en te min omtinken joech oan it nije begryp fan 'e grûntekst dat sûnt dy tiid ûntstien wie. Yn taalkundich opsjoch waard de taal fan 'e earste oersetting nei fiifentweintich jier al te âldfrinzich fûn en ek wied er op plakken ûndúdlik of sels ûnbegryplik. Boppedat woe men behalven de protestantske tsjerken diskear ek de Roomsk-Katolike Tsjerke yn 'e oersetting behelje. Sadwaande waard besletten ta in folslein nije fertaling ûnder de ferantwurdlikheid fan 'e [[Stifting Yntertsjerklike Kommisje foar de Nije Fryske Bibeloersetting]]. Oan 'e nije oersetting wurken sokke grutte nammen mei as [[Ype Poortinga]], [[Douwe Tamminga]], [[Fedde Schurer]], [[Ulbe van Houten]], [[Paulus Akkerman]] en dû. [[Bernard Smilde]]. Mei stipe fan 'e provinsje [[Fryslân]], it ''[[Nederlands Bijbelgenootschap]]'' te [[Haarlim]] en de ''[[Katholieke Bijbelstichting]]'' te [[Bokstel (plak)|Bokstel]] waard it wurk foltôge en kaam yn [[1978]] de [[Nije Fryske Bibeloersetting]] út. Dy is noch altiten yn gebrûk, yn 'e foarm fan 'e trêde, ferbettere druk fan [[1995]]. De stifting ''Fryske Bibel foar de ienentweintichste ieu'', wêr’t [[Liuwe H. Westra]] by belutsen is, hat plannen bekend makke foar in nije Fryske oersetting fan de Bibel.<ref>“Bijbel in Taal van Morgen - Nieuwe Vertaling Voor Friese Bijbel,” ''Royal Jongbloed'', accessed December 9, 2019, <nowiki>https://www.royaljongbloed.com/nl/nieuws/bijbels/bijbel-in-taal-van-morgen-nieuwe-vertaling-voor-friese-bijbel/</nowiki>.</ref>

== Oare nijsgjirrige oersettings ==
[[Ofbyld:Fort-Bibel.jpg|thumb|right|250px|It Nije Testamint en de Psalmen yn it [[Sealterfrysk]].]]

=== Oare oersettings yn 'e oare talen en dialekten fan 'e Fryske lannen ===
* [[Ofbyld:Flag of East Frisia.svg|border|20px]] [[Eastfrysk (Nederdútsk)|Eastfrysk-Nederdútske]] oersetting: ''Dat Näi Testament in dat Ostfräske Plattdüts Öferset't von O. Boekhoff'' (fert. [[Oldig Boekhoff]], 1915)
* [[Ofbyld:Nordfriesischeflagge.svg|border|20px]] [[Noardfrysk]]e oersettings:
**''Dat Nii Testament en di Psalme'' ([[Sölring]]; fert. [[Peter Michael Clemens]] (1804-1870), reekommen yn 1870 mar nea útjûn)<ref>Webside [[Nordfriisk Instituut]]: [http://www.nordfriiskinstituut.de/verlagsprogramm/literatur.html Zur Entwicklung der nordfriesischen Literatur]</ref><ref>Brouwer, H., ''Waalke van Borssum Waalkes (1816-1866) en Syn Oersetting fan it Evangeelje fan Markus'', Ljouwert, 1997 (Fryske Akademy), ISBN 9 06 17 18 449.</ref>
** ''Dåt Evangelium fon Markus aw Mauringer-Frasch Auerset'' ([[Mooring]]; fert. [[Alfred Boysen]], 1954)
** ''Dåt Evangelium fon Mattäus aw Mauringer-Frasch Auerset'' (Mooring; fert. Alfred Boysen, 1955)
** ''Di Fjuur Evangelien – Matthäus, Markus, Lukas, Johannes: üt dit Nii Testament'' (Sölring; fert. [[Johann Frank]], 2006)
* [[Ofbyld:Flagge fan Molkwar nw.gif|border|20px]] [[Molkwardersk|Molkwarder]] oersetting: ''Het Sechste Hae'stik fan Matthewes'' (fert. [[Everwinus Wassenbergh]], 1802; yn: ''Taalkundige Bijdragen tot den Frieschen tongval I'')
* [[Ofbyld:DEU Saterland Flag.svg|border|20px]] [[Sealterfrysk]]e oersetting: ''Dät Näie Tästamänt un do Psoolme in ju aasterlauwersfräiske Uurtoal fon dät Seelterlound, Fräislound, Butjoarlound, Aastfräislound un do Groninger Umelounde'' (fert. dr. [[Marron Fort]], Oldenburg, 2003, ISBN 3 81 42 06 924)
* [[Ofbyld:Flag of Schiermonnikoog.svg|border|20px]] [[Skiermûntseagersk]]e oersettings: 
** ''Ut it Wes'' (Gen. 22:1-19, it hiele boek ''[[Ruth (bibelboek)|Ruth]]'', Ps. 23, 25, 27 en 42, Jes. 53, Mt. 5 o/m 7, Luk. 2:1-23 en 15:11-32 en Jeh. 20:11-18; fert. [[Douwe Fokkema sr.]], 1959)
** ''It Evangeelje fan Mattheüs yn it Schiermonnikoogs'' (yn twa dielen; fert. Douwe Fokkema sr., 1960/1961)
* [[Ofbyld:Kreis Nordfriesland flag.svg|border|20px]] [[Nederdútsk|Sleeswyksk-Nederdútske]] oersettings:
** ''Dat Ole un dat Nie Testament in unse Moderspraak'' (fert. [[Johannes Jessen]], 1937)
** ''Dat Niee Testament: Plattdüütsch'' (fert. [[Rudolf Muuß]], 1975)

=== Oare oersettings yn Nederlân ===
By de [[Synoade fan Doardt]] waard yn [[1618]] frege oan 'e [[Steaten-Generaal]] om 'e oersetting fan in [[Nederlânsk]]e bibel út 'e oarspronklike talen wei te bekostjen. De út dat fersyk fuortkommen [[Steatefertaling]] waard útjûn yn [[1637]] en hat ûnder mear bydroegen oan 'e tastânkomming fan it Standertnederlânsk en it yn it neigean reitsjen fan 'e ûnderskate dialekten en minderheidstalen yn [[Nederlân]].<ref>[[It Nijs]]: [http://itnijs.nl/2010/12/de-statenvertaling-in-symboal-fan-ienheid/?mc= De Statenvertaling in symboal fan ienheid?]</ref>

==== Folsleine bibeloersettings ====
* [[Ofbyld:Flag of Groningen.svg|border|20px]] [[Grinslânsk]]e oersetting: ''Biebel in t Grunnigers'' (fert. ''[[Liudgerstiften]]'', 2008)
* [[Ofbyld:Flag of Twente.svg|border|20px]] [[Twintsk]]e oersetting: ''Biebel in de Twentse Sproake'' (fert. prof.dr. [[Anne van der Meiden]] et al., 2009)
* [[Ofbyld:Ooststellingwerf flag.svg|border|20px]] [[Stellingwerfsk]]e oersetting: ''Biebel in et Stellingwarfs'' (fert. [[Piet Bult]] et al., 2010)

==== Oersettings fan it hiele Nije Testamint ====
* [[Ofbyld:Flag Drenthe.svg|border|20px]] [[Drintsk]]e oersetting: ''Neie Testament in het Drents'' (fert. Max Douwes, 2010)

==== Fragmintaryske oersettings ====
* [[Ofbyld:Flag of Doetinchem.svg|border|20px]] [[Achterhoeksk]]e oersetting: wurdt oan wurke; publisearre binne oant no ta de boeken ''Evangelie naor Lucas in 't Achterhoeks'' (2002) en ''Prediker & Het Mooiste Leed'' (''Preker'' en it ''Heechliet'' yn ien bân; 2004)
* [[File:Flagge fan It Bilt.png|border|20px]] [[Biltsk]]e oersetting: de ''Kynderbibel'', mei in seleksje fan 'e bekendste passaazjes út it Alde en it Nije Testamint, yn it foarste plak bedoeld foar bern, mar ek foar folwoeksenen (fert. [[Sytse Hotzes Buwalda]], 2022)<ref>[https://frieschdagblad.nl/geloven/Eindelijk-is-er-een-Kynderbibel-in-%E2%80%98t-Bildts.-%E2%80%98Simson-worde-%E2%80%99n-sterke-man-soa-sterk-%E2%80%99t-waar-hest-niet-te-loven.-At-hij-lilk-worde-dan-%E2%80%A6.-ja-dan-waar-elk-bang-fan-him%E2%80%99-28012470.html {{Aut|Born, Lodewijk}}, ''Eindelijk is er een Kynderbibel in 't Bildts'', yn: it ''Frysk Deiblêd'', 28 oktober 2022]</ref>
* [[Ofbyld:NL-LimburgVlag.svg|border|20px]] [[Limboarchsk]]e oersettings:
** [[Ofbyld:Venlo vlag.svg|border|20px]] [[Finlo]]oske oersetting: '''t Gooje Nièts van Marcus'' (fert. F. Aerts-Libois, 2001)
** [[Ofbyld:Sittard vlag.svg|border|20px]] [[Sittard]]ske oersetting: ''De Lihmburgse Biehbel'' (allinne de 4 kanonike evangeeljes, fert. Jo Bronneberg, 2004)
* [[Ofbyld:Flag of Zeeland.svg|border|20px]] [[Siuwsk]]e oersetting: wurdt oan wurke; oant no ta ferskynden û.m. de ''Psalmen in 't Zeêuws'' (fert. Wim Joosse, 2000)
* [[Ofbyld:Bunschoten vlag.svg|border|20px]] [[Spakenburchsk]]e oersetting: wurdt oan wurke
* [[Ofbyld:Urk vlag.svg|border|20px]] [[Urksk]]e oersetting: wurdt oan wurke; oant no ta binne de ''Psalmen'', ''Job'' en ''Jona'' útjûn

=== Ferliking ===
{| class="wikitable vatop"
! Bibelfers 
! Nije Fryske Bibeloersetting
! Biebel in t Grunnegers
! Biebel in de Twentse Sproake
|-
| Exodus 20:12-15
| Earje dyn heit en mem, datst lang libje meist op ’e grûn dy’t de Heare, dyn God, dy jout. Do meist net deaslaan. Do meist net troubrekke. Do meist net stelle.
| Hol joen voader en moeke hoog in eren, den zel ie n laank levent hebben in t laand dat de HEER, joen God, joe geven zel. Ie maggen gainent doodmoaken. Ie maggen t nait aanleggen mit man of vraauw van n aander. Ie maggen nait stelen. 
| Hoaldt diene vaar en moder in ere, want dan leaf iej langer in ’t land dat HEE owwen God, ow geaven zal. Doodsloan, dat doo’j nich. ’n Echt brekken, dat doo-j nich. Stellen, dat doo-j nich.
|}

{{boarnen|boarnefernijing=
'''referinsjes'''
<references/>
'''boarnen'''
* ''It Nije Testamint'' (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1933, sûnder ISBN.
* ''Bibel'' (oers. G.A. Wumkes en E.B. Folkertsma), Haarlim, 1943, sûnder ISBN.
* ''Bibel'' (Nije Fryske Bibeloersetting), Haarlim/Bokstel, 1978 (Nederlands Bijbelgenootschap/Katholieke Bijbelstichting), ISBN 9 06 12 60 817.
----
Foar sekundêre boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Bible ''Endnotes'' en ''References en further reading'', op dizze side].
}}

{{Bibel}}
{{Apokryf}}

[[Kategory:Bibel| ]]
[[Kategory:Joadendom]]
[[Kategory:Kristendom]]
[[Kategory:Hebriuwsktalich non-fiksjewurk]]
[[Kategory:Klassyk Hebriuwske literatuer]]
[[Kategory:Gryksktalich non-fiksjewurk]]
[[Kategory:Aldgrykske literatuer]]
[[Kategory:Joadsk non-fiksjewurk]]
[[Kategory:Kristlik non-fiksjewurk]]
[[Kategory:Non-fiksjewurk út de Aldheid]]
[[Kategory:Fryske oersetting]]
[[Kategory:Stellingwerfske oersetting]]