Besjoch de boarne foar Amerikaanske nerts

{{Bistesoarte
|Namme=Amerikaanske nerts
|Ofbyld= [[File:American_Mink.jpg|250px]]
|lûd=
|Ryk= [[dieren]] (''Animalia'')
|Stamme= [[rêchstringdieren]] (''Chordata'')
|Klasse= [[sûchdieren]] (''Mammalia'')
|Skift= [[rôfdieren]] (''Carnivora'')
|Famylje= [[martereftigen]] (''Mustelidae'')
|Skaai= [[wezelingen fan de Nije Wrâld|wezelingen fan 'e<br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;Nije Wrâld]] (''Neogale'')
|Wittenskiplike namme= Neogale vison
|Beskriuwer, jier= Schreber, 1777
|IUCN-status= [[IUCN-status]]: net bedrige
----
|lânkaart=[[File:Fersprieding fan de Amerikaanske nerts (Neogale vison).png|center|250px]]<small>Lânseigen fersprieding yn [[Noard-Amearika]]</small><br>[[File:Fersprieding fan de Amerikaanske nerts (Neogale vison)-wrâld.png|center|250px]]<small>Wrâldwide fersprieding fan 'e Amerikaanske nerts:<br>{{Color box|#008000}} lânseigen fersprieding <br>{{Color box|#FF0000}} troch de minske yntrodusearre as [[eksoat]]</small>
}}
De '''Amerikaanske nerts''' of de '''mink''' ([[wittenskiplike namme]]: ''Neogale vison'', foarh. ''Neovison vison'') is in [[sûchdier]] út it [[skift]] fan 'e [[rôfdieren]] (''Carnivora''), de [[famylje (taksonomy)|famylje]] fan 'e [[martereftigen]] (''Mustelidae'') en it [[skaai (taksonomy)|skaai]] fan 'e [[wezelingen fan 'e Nije Wrâld]] (''Neogale''), dat lânseigen is yn [[Noard-Amearika]]. Lykwols komt dit bist hjoed de dei as [[eksoat]] ek yn [[Jeropa]] rûnom yn it wyld foar, ek yn [[Nederlân]]. De Amerikaanske nerts moat net betize wurde mei de besibbe [[Jeropeeske nerts]] (''Mustela lutreola''), dêr't er in protte op liket. It is in lytse, fûleindige [[karnivoar]] mei in libbenswize as [[solitêr]] [[nachtdier]], dy't him goed oan nije sitewaasjes oanpasse kin. De Amerikaanske nerts wurdt yn Jeropa beskôge as in skealik bist, wêrfan't de yntroduksje ta de efterútgong fan lânseigen [[soarte]]n laat hat, lykas de Jeropeeske nerts en de [[súdlike wetterrôt]] (''Arvicola sapidus''). De [[IUCN]] klassifisearret de Amerikaanske nerts as net bedrige.

==Fersprieding==
De Amerikaanske nerts is lânseigen op hast it hiele [[fêstelân]] fan [[Noard-Amearika]]. Utsûnderings dêrop binne it noardeasten fan 'e [[Noardwestlike Territoaria]], it meastepart fan [[Nûnavût]] en de noardpunten fan [[Nûnavik]] en [[Labrador (regio)|Labrador]] yn it [[Arktis|arktyske noarden]] fan [[Kanada]]. Itselde jildt foar it súdwestlike diel fan 'e [[legere 48 steaten]] fan 'e [[Feriene Steaten]], mei dêrûnder de súdlike helte fan [[Kalifornje]], hiel [[Arizona]], it meastepart fan [[Nevada]], westlik en sintraal [[Utah]], it súdlike trijefearn fan [[Nij-Meksiko]] en de westlike helte fan [[Teksas]]. Fierders ûntbrekt de Amerikaanske nerts yn Noard-Amearika ek op 'e measte [[eilannen]], lykas de [[Aleoeten]], de eilannen yn 'e [[Beringsee]] en de [[Kodiakarsjipel]] yn [[Alaska]], de [[Keninginne Charlotte-eilannen]] oan 'e westkust fan Kanada, de [[Arktyske Eilannen]] yn 'e [[Noardlike Iissee]], en [[Kaap Bretoneilân]] en [[Prins Edwardeilân]] oan 'e Kanadeeske eastkust. Wol is der in [[eksoat|troch de minske yntrodusearre]] [[populaasje (biology)|populaasje]] op [[Nijfûnlân]]. Ek is dit bist lânseigen op [[Vancouvereilân]] yn [[Britsk-Kolumbia]] en op 'e noardlike eilannen fan 'e [[Aleksanderarsjipel]] yn [[Súdeast-Alaska]].
[[File:Norka silverblue.jpg|thumb|left|250px|In Amerikaanske nerts mei in sulverblauwige [[pels]] yn in [[pelsdierfokkerij|fokkerij]].]]

Om [[1900]] hinne waard de Amerikaanske nerts foar de [[pelsdierfokkerij]] [[ynfier]]d yn [[Jeropa]]. Mar al rillegau brieken de earse eksimplaren út en sûnt de [[1920-er jierren|1920-er]] en [[1930-er jierren]] hat dit bist him, foar 't neist foargoed, diskant oseaan nei wenjen set. Tsjintwurdich komt de Amerikaanske nerts foar yn grutte dielen fan Jeropa. Benammen op 'e [[Britske Eilannen]] is er tige algemien. Fierders libbet er ek yn [[Iislân]], op it [[Skandinavysk Skiereilân]], yn súdlik [[Finlân]], it [[Baltikum]], [[Wyt-Ruslân]], op it [[Kolaskiereilân]], yn noardlik en sintraal [[Jeropeesk Ruslân]], de noardlike [[Oekraïne]], [[Poalen]], [[Slowakije]], noardeastlik [[Hongarije]], noardlik [[Roemeenje]] en [[Moldaavje]]. Yn [[West-Jeropa]] hat de Amerikaanske nerts in fragmintaryske fersprieding yn [[Jutlân]], [[Dútslân]], de [[Benelúks]], noardwestlik [[Frankryk]] en it noardwesten fan it [[Ibearysk Skiereilân]]. Yn [[Nederlân]] binne troch it hiele lân al Amerikaanske nertsen fongen, fral yn [[muskusrôt|muskusrottefallen]], mar oant no ta bestiet der noch gjin slutend bewiis dat de Amerikaanske nerts him hjir ek [[fuortplanting|fuortplantet]].

Behalven yn Jeropa komt de Amerikaanske nerts ek yn oare dielen fan 'e wrâld foar as eksoat. Yn [[Súd-Amearika]] libbet dit bist yn [[Patagoanje]] yn it suden fan [[Argentynje]] en yn it oanbuorjende diel fan [[Sily]], de [[Chiloé-arsjipel]] ynbegrepen. Yn [[Jeraazje]] hat er him nei wenjen set yn 'e [[Kaukasus]]regio fan súdlik [[Ruslân]] en [[Transkaukaazje]], westlike [[Sibearje]], noardlik [[Kazachstan]], de midden fan [[Sintraal-Aazje]], westlik [[Mongoalje]], noardlik en eastlik [[Mantsjoerije]], it noardeasten fan [[Noard-Koreä]], op it [[Kamtsjatkaskiereilân]] en by de kust lâns fan it [[Russyske Fiere Easten]], fan [[Vladivostok]] oant de noardkust fan 'e [[See fan Ochotsk]]. Ek komt de Amerikaanske nerts foar yn [[Japan]] op it noardlikste haadeilân [[Hokkaido]] en yn it sintrale diel fan it súdliker leine [[Honsjû]].

==Uterlike skaaimerken==
De Amerikaanske nerts hat trochinoar in kop-romplingte fan 32–45&nbsp;[[sintimeter|sm]] mei in sturtlingte fan 13<sup><small>1</small></sup>/<sub><small>2</small></sub>–22&nbsp;sm en in gewicht fan <sup><small>1</small></sup>/<sub><small>2</small></sub>–1,9&nbsp;[[kg]]. Der bestiet in beskate [[seksuele dimorfy]] by dizze soarte, mei't de [[mantsje]]s dúdlik grutter en swierder binne as [[wyfke]]s. Amerikaanske nertsen binne goed oanpast oan it libben yn it [[oerflaktewetter|wetter]] en hawwe [[swimflues|swimfluezzen]] oant healwei de romte tusken de [[tean]]nen. 
[[File:American Mink (5472291444).jpg|thumb|left|180px|In Amerikaanske nerts fan deunby.]]

De [[pels]] is op in [[wyt]] plak op it [[kin]] nei hielendal [[dûnkerbrún]] oant [[swart]], al krije âldere eksimplaren soms ljochte plakken op it [[boarstkas|boarst]] en de [[side (anatomy)|siden]] en yn 'e [[ljisk]]en en de [[nekke]]. De simmerpels skynt wat út 'en [[read]]ens, wylst de winterpels tsjin it swarte oan is. Dêrby moat oantekene wurde dat guon koartby út fokkerijen útnaaide bisten hiele oare kleuren hawwe kinne, lykas [[ljochtbrún]] of [[griis|sulver]][[blau]]wich. De Amerikaanske nerts is dreech te ûnderskieden fan 'e [[Jeropeeske nerts]] (''Mustela lutreola''). De wichtichste ferskillen binne dat de Amerikaanske nerts justjes grutter is en dat de Jeropeesk nerts ornaris in wite snút hat (dus net inkeld it kin, mar ek de [[boppelippe]]).

==Biotoop==
Amerikaanske nertsen hâlde har benammen op oan 'e [[igge]]n fan [[beek|beken]] en [[rivier]]en, al binne se folle minder fan in wetterryk [[biotoop]] ôfhinklik as de [[Jeropeeske nerts]] (''Mustela lutreola''). Se jouwe de foarkar oan kriten mei wat beskûl yn 'e foarm fan [[bosk]]en, opgeand [[strûk|leechhout]] of [[reid]]lân. Op 'e [[Britske Eilannen]] komme se ek wol yn [[kust]]gebieten foar.
[[File:American Mink - Young.JPG|thumb|right|250px|In nêst Amerikaanske nertsejongen.]]

==Hâlden en dragen==
Amerikaanske nertsen binne fan natuere [[solitêr]] libjende [[nachtdier]]en, fan wa't it libbensritme beynfloede wurdt troch dat fan har [[proai]]en en yn [[kust]]streken ek troch it [[tij]]. Se hawwe ornaris in lang en smel [[territoarium (biology)|territoarium]], dat 1–5&nbsp;[[km]] by in [[rivier]]s[[igge]] of [[kust]]line lâns beslaan kin. Harren [[hoale]]n meitsje se faak op in sideplak, bgl. ûnder [[woartel (plant)|beamwoartels]] yn 'e [[wâl]], al nimme se ek wol [[wylde knyn|kninehoalen]] oer. It binne húslike bisten, dy't 80–85% fan 'e tiid trochbringe yn harren hoalen, dêr't se ferskaten fan hawwe fanwegen de langrutsenens fan harren territoaria.

De [[peartiid]] falt foar Amerikaanske nertsen fan [[febrewaris]] oant en mei [[april]]. Nei de [[pearing]], wêrby't it der rûch om en ta gean kin, folget der in [[ferlinge draachtiid]] fan 2–7&nbsp;[[wike]]n en dêrnei de eigentlike [[draachtiid]] fan 4&nbsp;wiken. Fan begjin [[maaie]] oant begjin [[july]] wurde der dan 4–6&nbsp;jongen smiten, dy't [[blinens|blyn]] en helpleas te wrâld komme. Mei 25&nbsp;[[dagen]] geane de [[each]]jes iepen en mei 5&nbsp;wiken wurde de jongen [[ôfwûn]]. Se begjinne te [[jacht (aktiviteit)|jeien]] as se 8&nbsp;wiken âld binne, mar bliuwe deunby de mem oant se nei likernôch 4&nbsp;[[moanne (tiid)|moanne]] selsstannich binne. Mei 10&nbsp;moanne berikke se [[geslachtsripens]]. Yn it wyld is de [[libbensferwachting]] foar Amerikaanske nertsen yn 'e regel net langer as 5&nbsp;[[jier]].

==Fretten==
De Amerikaanske nerts fret benammen [[fisken]] en [[hazze-eftigen]] (lykas de [[wylde knyn]] en de [[moerasknyn]]), mar ek [[jacht (aktiviteit)|bejaget]] er wol [[rotten]], [[mûzen]], [[wrotmûzen]] (lykas de [[muskusrôt]] en de [[súdlike wetterrôt]]), [[fûgels]], [[kreeften]], [[kikkerts]] en [[ynsekten]]. Fierders lit er [[aai]]en en [[ies (kadaver)|ies]] ek net lizze. [[Pipermûzen]] deadet er wol, nei gedachten om't se syn jachtynstinkt opwekje, mar hy fret se ornaris net op. Amerikaanske nertsen frette ek gauris [[fûgels]] dy't grutter binne as sysels (lykas [[miuwen]] en [[ielguozzen]]). Se kinne sokke grutte proaidieren oan troch se ûnder wetter te hâlden oant se [[ferdrinking|ferdrinke]].
[[File:Mink with catch.jpg|thumb|left|250px|In Amerikaanske nerts mei in fisk yn 'e snút.]]

==Status==
De Amerikaanske nerts hat de [[IUCN-status]] fan "net bedrige", mei't er yn syn [[ferspriedingsgebiet]] noch rûnom foarkomt en om't de populaasje stabyl liket te wêzen. Yn [[Kanada]] en de [[Feriene Steaten]] beskôget men de Amerikaanske nerts hjoed de dei as in geunstige ynfloed op syn [[proai]]dieren, mei't er krekt as oare [[rôfdier]]en de [[sykte|sike]], swakke en ûnoanpaste eksimplaren it earst pakt, sadat de [[populaasje (biology)|populaasjes]] fan syn proaidiersoarten sûn en sterk holden wurde. 

Yn 'e measte [[Jeropa|Jeropeeske lannen]] wurdt er beskôge as in [[eksoat]], in ûnnatuerlike ynslûper, al kin it net ûntkend wurde dat de [[minske]] sels ferantwurdlik is foar syn oanwêzigens hjirre. Der wurdt war dien om 'e Amerikaanske nerts út it Jeropeeske [[ekosysteem]] te ferwiderjen, mar it bist hat him sa ferspraat en is sa fernimstich dat it mar de fraach is oft dat kâns fan slagjen hat. De minder tiere en better oanpaste Amerikaanske nerts wurdt foar in part ferantwurdlik holden foar de efterútgong fan lânseigen soarten as de [[Jeropeeske nerts]] (''Mustela lutreola''), de [[súdlike wetterrôt]] (''Arvicola sapidus'') en de [[Pyreneeske desman]] (''Galemys pyrenaicus'', in sibbe fan 'e [[mol (bist)|mol]]).
[[File:Snappemat.gif|thumb|right|250px|In Amerikaanske nerts as [[húsdier]].]]

==Domestisearring==
Wylde Amerikaanske nertsen kinne [[domestisearre|nuet makke]] wurde as se mar jongernôch fongen wurde, al bliuwt it oan te rieden om se net mei bleate hannen oan te pakken. Want de hân dy't har fuorret net bite, dêr hawwe se noch nea fan heard. Yn [[Noard-Amearika]] waarden nuete Amerikaanske nertsen oan 'e ein fan 'e [[njoggentjinde iuw]] gauris holden as rottefangers, krekt sa't men yn Jeropa [[fret|fretten]] hold. Mei't se graach [[baaien|baaie]] en [[swimmen|swimme]] meie, sille nuete Amerikaanske nertsen faak amers of tobben mei wetter of badkûpen opsykje.

==Undersoarten==
Der binne 15 <small>(stân fan saken fan 2005)</small> erkende [[ûndersoarte]]n fan 'e Amerikaanske nerts (''Neogale vison''):
* de Alaskamink (''N. v. ingens'') <small>(noardlik, westlik en sintraal [[Alaska]], de noardlike [[Yukon]], it noardwesten fan 'e [[Noardwestlike Territoaria]])</small>
* de Aniakmink (''N. v. aniakensis'') <small>(de [[Yukon-Kuskokwimdelta]] en it [[Alaskaskiereilân]] yn súdwestlik Alaska)</small>
* de Eastkanadeeske mink (''N. v. lowii'') <small>(de [[Kanadeeske Kustprovinsjes]], súdeastlik, eastlik en noardlik [[Kebek (provinsje)|Kebek]] en súdlik [[Labrador (regio)|Labrador]])</small>
* de eastlike of lytse swarte mink (''N. v. vison'') <small>(eastlik [[Kanada]], noardeastlike [[Feriene Steaten]])</small>
* de eilânmink (''N. v. nesolestes'') <small>([[Admiraliteitseilân (eilân yn Alaska)|Admiraliteitseilân]] yn 'e [[Aleksanderarsjipel]] fan [[Súdeast-Alaska]])</small>
* de Evergladesmink (''N. v. evergladensis'') <small>(de [[Everglades]] oan 'e súdpunt fan it [[Floaridaskiereilân]])</small>
* de Floaridamink (''N. v. lutensis'') <small>(de súdeastlike Feriene Steaten, fan [[Súd-Karolina]] oant [[Floarida]])</small>
* de gewoane mink (''N. v. mink'') <small>(de eastlike Feriene Steaten fan [[Nij-Ingelân]] oant Súd-Karolina en nei it westen ta oant de [[Ohio (rivier)|Ohiodelling]] en noardeastlik [[Teksas]])</small>
* de Hudsonbaaimink (''N. v. lacustris'') <small>(it Kanadeeske binnenlân fan 'e [[Grutte Bearemar]] en de westkust fan 'e [[Hudsonbaai]] oant it suden fan 'e [[Kanadeeske Prêrjes]] en it noarden fan [[Noard-Dakota]])</small>
* de Kalifornyske leechlânmink (''N. v. aestuarina'') <small>(it leechlân fan [[Noardlik Kalifornje]])</small>
* de Kenaimink (''N. v. melampeplus'') <small>(it [[Kenaiskiereilân]] en de omkriten fan 'e [[Cook Inlet]] yn súdlik Alaska)</small>
* de Mississippydellingmink (''N. v. Letifera'') <small>(de sintrale Feriene Steaten fan noardlik [[Wisconsin]] en súdlik Noard-Dakota oant noardlik [[Missouri (steat)|Missouri]] en súdlik [[Kansas]])</small>
* de súdlike mink (''N. v. vulgivaga'') <small>(de kusten fan [[Louisiana]] en [[Mississippi (steat)|Mississippi]])</small>
* de westlike of Pasifyske mink (''N. v. energumenos'') <small>([[Britsk-Kolumbia]], it [[Amerikaanske Noardwesten]], de [[Sierra Nevada (Feriene Steaten)|Sierra Nevada]] fan [[Kalifornje]] en [[Nevada]] en de [[Rocky Mountains]] oant yn [[Nij-Meksiko]])</small>
* de Vancouvereilânske mink (''N. v. evagor'') <small>([[Vancouvereilân]], foar de Kanadeeske westkust)</small>

==Keppelings om utens==
* [http://www.waarneming.nl/soort.php?id=18418&wno_datum_van=&wno_datum_tm=&tab=kaart/ Kaart fan Nederlân mei waarnimmings fan 'e Amerikaanske nerts]

{{boarnen|boarnefernijing=
* {{Aut|Lange, Rogier; Twisk, Peter; Winden, Alphons van; Diepenbeek, Annelies van,}} ''Zoogdieren van West-Europa'', Utert, 2003 (St. Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging en de Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbeschrijving i.s.m. de Vereniging Natuurmonumenten), ISBN 9 05 01 10 770, s. 169–171.
----
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/American_mink ''References'', op dizze side].
----
{{commonscat|Neogale vison}}
}}

[[Kategory:Sûchdieresoarte]]
[[Kategory:Wezeling fan de Nije Wrâld]]
[[Kategory:Lânseigen fauna yn de Feriene Steaten]]
[[Kategory:Lânseigen fauna yn Alaska]]
[[Kategory:Lânseigen fauna yn Kanada]]
[[Kategory:Eksoat yn Abgaazje]]
[[Kategory:Eksoat yn Argentynje]]
[[Kategory:Eksoat yn Armeenje]]
[[Kategory:Eksoat yn Azerbeidzjan]]
[[Kategory:Eksoat yn Belgje]]
[[Kategory:Eksoat yn Denemark]]
[[Kategory:Eksoat yn Dútslân]]
[[Kategory:Eksoat yn Estlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Finlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Frankryk]]
[[Kategory:Eksoat yn Fryslân]]
[[Kategory:Eksoat yn Georgje]]
[[Kategory:Eksoat yn Hongarije]]
[[Kategory:Eksoat yn Ierlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Ingelân]]
[[Kategory:Eksoat yn Yslân]]
[[Kategory:Eksoat yn Japan]]
[[Kategory:Eksoat yn Jeropeesk Ruslân]]
[[Kategory:Eksoat yn Kazachstan]]
[[Kategory:Eksoat yn Kirgyzje]]
[[Kategory:Eksoat yn Letlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Litouwen]]
[[Kategory:Eksoat yn Lúksemboarch (lân)]]
[[Kategory:Eksoat yn Moldaavje]]
[[Kategory:Eksoat yn Mongoalje]]
[[Kategory:Eksoat yn Nederlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Noard-Ierlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Noard-Koreä]]
[[Kategory:Eksoat yn Noarwegen]] 
[[Kategory:Eksoat yn de Oekraïne]]
[[Kategory:Eksoat yn Oezbekistan]]
[[Kategory:Eksoat yn Poalen]]
[[Kategory:Eksoat yn Portegal]]
[[Kategory:Eksoat yn Roemeenje]]
[[Kategory:Eksoat yn Sibearje]]
[[Kategory:Eksoat yn Sily]]
[[Kategory:Eksoat yn Sina]]
[[Kategory:Eksoat yn Skotlân]]
[[Kategory:Eksoat yn Slowakije]]
[[Kategory:Eksoat yn Spanje]]
[[Kategory:Eksoat yn Súd-Osseesje]]
[[Kategory:Eksoat yn Sweden]]
[[Kategory:Eksoat yn Tadzjikistan]]
[[Kategory:Eksoat yn Tsjechje]]
[[Kategory:Eksoat yn Turkije]]
[[Kategory:Eksoat yn Wales]]
[[Kategory:Eksoat yn Wyt-Ruslân]]