Fioele
De fioele is in snaarynstrumint en strykynstrumint mei fjouwer snaren. De klank wurdt makke troch de snaren trilje te litten mei in strykstôk. De houten klankkast is der foar om it lûd fan de triljende snaren fuort te sterkjen. De fioele wurdt ornaris bespile troch it muzykynstrumint tusken kin en skouders te klamjen en mei de fingers fan de linkerhân de snaren tsjin de ebbenhouten toets te drukken om sadwaande de snaar lytser te meitsjen (en dus de toan heger klinke te litten. De fioele wurdt bespile troch in fioelist(e).
Skiednis
Wa't de earste fioele makke hat is net bekend. Algemien wurdt oannommen dat de fioele om 1550 yn Itaalje ûntstie. Hjirûnder steane ferskate ynstruminten dêr't fan oannommen wurdt dat it de earste foarrinner fan de fioele wie.
Yn de midsiuwen wiene der in soad ferskillende snaarynstruminten. Guon waarden tokkele, lykas de lút, oaren waarden strutsen, lykas de vedel en de rebec. De trije snaarynstruminten dy't wichtich wiene foar it him ûntjaan fan de fioele binne: de rebec, in smel parfoarmich ynstrumint, de vedel, dy't in soad foarmen kend hat en de elegante lira de braccio, dy't de foarm fan de hjoeddeistige (2007) fioele al hie. De earste echte fioelen waarden om 1550 hinne boud yn de Italjaanske fioelebousintra Brescia en Cremona.
Yn 'e fioelebou wurde trije perioaden ûnderskieden dy't te meitsjen hawwe mei de bouwize:
1550-1780: de barokfioele of de fioele boud op 'e âlde manier: de hals mei de krol is faken in sintimeter koarter as de moderne hals, mar der wie gjin fêste halslingte, der binne ek halzen bekend mei in moderne lingte. Dizze hals stiet rjoch tsjin de klankkast oan, hy is der gewoan tsjinoan spikere, meastentiids mei twa of trije spikers. Om de toets boppe de klankkast te krijen sit der tusken toets en hals in lytse wigge; de toets is meastentiids in twa, trije centimeter koarter as in moderne toets en wurdt faak makke fan fjurrehout, beklaaid mei in hurde houtsoarte. Faak wurdt der ek moai ynliswurk ynlein. Alle snaren wiene fan skieppeterm. Sa'n barokfioele klinkt sachter as in moderne fioele, hat ek mear boppetoanen. Alle ferneamde bouwers út it ferline, lyk as Stradivari en Guarneri bouden harren fioelen op dizze manier.
Om ende by 1780 begjint men yn Parys de bou te feroarjen: men wol mear folume hawwe, dus moat de spanning fan 'e snaren heger wurde. Om dy reden begjint men de hals en de toets langer te meitsjen en set de hals yn in lichte hoeke tsjin de kast oan. Ek begjint men de hals yn te litten yn it boppeste halskloske, sadat de hals mear spanning hawwe kin. Under it boppeblêd siet fan âlds de sjongbalke, in balkje fan sa'n 23 cm lang, om ende by 7 mm dik en sa'n 8 mm heech; dizze sjongbalke makket it boppeblêd sterker en ferspriedt it lûd oer it boppeblêd. Dizze sjongbalke waard no langer makke, oant 27 cm ta, dikker en heger, wol oan 12 mm ta. De toets waard no ek makke fan ebbehout, sûnder wigge. De kaam waard ek wat heger makke. Troch dizze feroarings klonken de fioelen lûder en koene de nije iepenbiere konsertsealen better bespylje. Sa'n fioele neamt men in "oergongsfioele".
Nei 1800 wurdt de hals wat heger boppe de klankkast setten, sadat de toets en de kaam ek wat heger wurde en men begjint ek mear te eksperimentearjen mei snaremateriaal. Sa wurdt de fioele hjoedtedei noch boud. Alle âlde ynstruminten út de 17de en 18de iuw dy 't de muoite wurdich wiene, binne op dizze wize ferboud en oanpast: de hals waard langer makke wêrby't de âlde krol wer oan 'e nije hals setten waard: de krul foarmet ommers ek de hantekening fan 'e bouwer. Sa is it ynstrumint wêzenlik fan karakter feroare, in Stradivari klinkt dus oars as yn de tiid fan Stradivari sels. Hjoed-de-dei wurde der ek wer fioelen boud mei de barokke foarm en sa kin men dus sizze dat sa'n nije barokfioele klinkt as in âld ynstrumint en it âlde ynstrumint dat feroare is, as in nij ynstrumint.
Stimming en klank
De fjouwer snaren binne as folget stimd, fan leech nei heech:
- G, D, A, E.
De G-, D- en A-snaar binne gauris fan keunststof, mei metaalfoly en titanium omwuolle en der is mar komselden in stielsnaar. De bettere snaren binne lykwols makke fan skieppeterms. De E-snaar is ornaris fan massyf metaal. Eartiids waard allinnich skieppeterm brûkt. Troch de behyplike technology wiene snaren min homogeen te meitsjen, wat de klank negatyf beynfloede. De hjoeddeiske termsnaren ha dat neidiel net mear. Termsnaren binne wol gefoeliger foar focht, sadat de fioele earder ûntstimd. De klank fan de fioele kin sêfter makke wurde troch in sordino (houten of keunstof dimper) op de kaam te setten. Foar stúdzjedoelen kin de fioele folle sêfter makke wurde troch in swiere metalen dimper. Meast wurdt de fioele mei in strykstôk bespile. Neist de stryktechnyk (arco) wurdt de fioele inkeld ek pizzicato bespile (troch mei ien finger te tokkeljen - meast mei de stôk yn de hân). Inkeld wurdt col legno spile troch mei it hout fan de strykstôk op de snaren te 'slaan'. Yn orkeststikken sitte meast twa fioelpartijen, de earste en de twadde fioele. Hiel no en dan is der in tredde fioelpartij. De ynstruminten binne identyk, mar de earste fioelen krije melodieuzere (en faak wat dregere) partijen te spyljen. De altfioele is in kwint leger stimd en hat meast in stypjende rol.
Ta de moderne fioelfamylje hearre (fan lyts nei grut):
Aldere fioeltypes binne:
De fioele bestiet út ferskate ûnderdielen, lykas:
- De klankkast, it wichtichste ûnderdiel, om de klank fan de snaren goed útkomme te litten.
- De hals, it stik dêr't de swarte toets sit, dêr't de fioelist de fingers op set.
- De krol, it wurd seit it al, in krolfoarmich stik oan de útein fan de hals. Dy is eins net fan belang foar de klank, mar is in ôfwurking foar it each dat ek wat wol. Frjemd dat it altyd in krol is, oare foarmen sjocht men komselden.
- It kinstik, in ûnderdiel dêr't de spiler it kin op rêste lit. It kin fan keunststof of fan hout wêze, ek binne der ûnderlinge ferskillen, it iene sit mear oan de sydkant, en guon sitte yn 'e midden, soks hinget ôf fan de kar fan de bespiler.
- It sturtstik, dat giet ûnder it kinstik troch, en sit dêr ek fêst. Op it sturtstik sitte meast sekuerstimmers, om in snaar in fraksje ferheegje te kinnen. Om de fioele gewoan te stimmen wurde de stimknoppen brûkt, dy't foar de krul sitte.
- De kaam, in wichtich ûnderdiel want de snaren rinne der oerhinne en der stiet dus ek frijwat spanning op. Stiet de kaam bryk dan hat dat aaklike gefolgen foar de klank en de snaren. De kaam bringt it triljen fan de snaren oer op de klankkast.
- De klankgatten, dy binne f-foarmich en sitte oan wjerskanten yn it boppeblêd fan de klankkast. Dêrtroch kinne de toanen yn de klankkast galmje.
- De toets, it swarte stik op de hals dêr't de snaren oerhinne rinne nei de stimknoppen ta. De fioelist drukt de snaren op de toets om de toanen heger te meitsjen.
- It efterblêd, dat is de efterkant fan de klankkast. It bestiet út ien of twa stikken.
- De steapel, it stokje yn de fioele ûnder it linkerfuotsje fan de kaam dat soarget foar it oerbringen fan de trillings nei it efterblêd.
Fioelebou
| fioeltype | ôfmj. yn sm. |
|---|---|
| 4/4 | 58,4 |
| 3/4 | 55,9 |
| 1/2 | 50,8 |
| 1/4 | 47,0 |
| 1/8 | 41,9 |
| 1/16 | 35,6 |
Fioelen (en benammen de stúdzjefioelen) wurde yn in tal ôfmjittings makke. De hiele fioele (4/4) is de meast gongbere, kwartfioelen en lytser wurde mar in hiel lyts bytsje makke. De geskikte ôfmjitting fioele foar bern kin fûn wurde út de lingte fan de earm: de fioele is net te grut as de hiele hân om de krul lein wurde kin wylst de fioele ûnder it kin holden wurdt. It bouwen fan in fioele freget fakmanskip. Omdat in fioele syn moaiste klank meast net earder krijt as nei lang bespyljen, binne benammen fioelen fan in tal âldere fioelebouwers ferneamd. Dat binne:
Moderne ûntjouwings
Ek al liket de fioele in tradisjoneel ynstrumint, hy hat troch de tiid hinne in grut tal feroarings meimakke. Mannich fioelbouwer eksperimintearre mei eigen ûntwerpen mei as doel de akoestyske eigenskip fan it ynstrumint troch-en-de-troch kennen te learen. Undersyk mei help fan dendrogronology, gasgromatografy en massaspektrometry makket it mooglik in âld ynstrumint yn de tiid te setten. Ek kin útmakke wurde wêr't it hout wei komt en hoe âld dat krekt is.
In ûntjouwing fan de lêste tiid is de elektryske fioele. Foar fersterking wurdt gauris in piëzo-elemint brûkt. Dat hat foar dat it hiel maklik op 'e kaam fan fioele oanbrocht wurde kin. It past op sa goed as likefolle watfoar fioele en makket neat stikken. Ien fan de neidielen is dat net stil oefene wurde kin, omdat de klankkast noch hieltyd itselde bliuwt.
It bespyljen fan de fioele wurdt soms al op hiel jonge leeftyd leard oan de hân fan de Suzukimetoade.
De kattetermleginde
Foar fabrikaazje fan moderne fioelsnaren wurdt skieppeterm, teflon, nylon, perlon, titanium, stiel, karbon, sulver, goud of natuerside brûkt. In soad minsken tinke dat fioelsnaren allinnich makke wurde fan katteterms. Soks komt troch de Ingelske oersetting fan it wurd skieppeterm: catgut.