Besjoch de boarne foar Ommelannen

{{histoarysk lân (gjin flagge)
|namme =  
|bestean = <font color=white>0</font color=white><small>[[Fryske Goaen|Goaen]] fan [[Fryslân (wengebiet)|Fryslân]] (midsiuwen-1428)</small><br><small> Goaen fan [[Lyts-Fryslân]] (1428-1594)</small><br><small>Goaen fan [[Stêd en Lân]] (1594-1798)</small><br><small>kriten fan [[Grinslân]] (1814-no)</small>
|lânkaart = [[File:Kaart_Groningen_1789_-_Kwartieren.png|250px]]
|haadstêd = [[Appingedam]], [[Winsum (Grinslân)|Winsum]]
|offisjele taal = [[Aldfrysk]]<br/>[[Grinslânsk]]<br/>[[Nederlânsk]]
|steatsfoarm = federaasje fan boererepubliken, letter steatefraksje
|ûntstien út = [[Easterlauwersk Fryslân]]
|opgien yn = [[departemint fan de Iems]]
|no diel fan = {{NL-GRf}} [[Grinslân]]
|ynwennertal =
|befolkingstichtens = 
|oerflak = 
|folksliet = 
|muntienheid = [[Emdenske Gûne]]
|tillefoan =  
|ISO 3166-koade = 
|ynternetekstinsje = 
}}
De '''Ommelannen''' binne it part fan de provinsje [[Grinslân]] bûten de stêd [[Grins (stêd)|Grins]]. Hja wiene fan oarsprong part fan de [[Sân seelannen]] yn it Fryske wengebiet. De Ommelannen waarden ek wôl [[Lyts-Fryslân]] neamd. 

De Ommelannen wiene oant de [[15e iuw]] [[Frysk|Frysktalich]]. Yn [[1594]] waarden Grins en de Ommelannen by de [[reduksje fan Grins]] gearfoege ta de provinsje Stêd en Lân ([[Nederlânsk|nl]]: ''Stad en Lande''; no [[Grinslân]]). In gefolch dêrfan wie dat de Ommelannen ûnder ynfloed fan de stêd stadichoan [[Nedersaksysk|Saksysktalich]], [[Grinslânsk]], waarden. Der binne yn it Grinlânsk lykwols al noch oerbliuwsels fan it Frysk werom te finen.

== Yndieling ==
[[Ofbyld:Flag Ommelanden.svg|thumb|left|Flagge fan de Ommelannen]]
Lyts-Fryslân bestie ût fiif Ommelannen: [[Fredewâld]], [[Langewâld]], [[Humsterlân]], [[Hunzegoa]] en [[Fivelgoa]]. It [[Aldamt (regio)|Aldamt]], it [[Reiderlân (regio)|Reiderlân]] en [[Westerwâlde]] waarden somtiden ek wol as guon fan de Ommelannen beskôge, alhoewol't Westerwâlde nea in Frysk karakter hân hat. It [[Goarjocht]], dat it stedsgerjocht fan de stêd Grins wie, foel ûnder it bestjoer fan de stêd en wie dus net part fan de Ommelannen.

Nei it foarmjen fan it gewest Stêd en Lân yn [[1594]] wie der in yndieling yn trije kriten: [[Westerkertier]], Hunzegoa en Fivelgoa. De ûnderkrite [[Middag]] waard fanâlds by Hunzegoa rekkene, mar lei oan de oare kant it [[Ryddjip (rivier)|Ryddjip]] en waard doe by it Westerkertier foege. It Aldamt besocht om 'e nocht in fjirde Ommelân te wurden, mar it gebiet waard troch de [[Steaten-Generaal fan de Nederlannen|Steaten-Generaal]] oan de stêd Grins tawiisd. Dat gou ek foar Westerwâlde. De yndieling yn de trije kriten waard yn [[1798]] by de steatsrjochtlike herfoarmings opheft doe't de provinsje Stêd en Lân it [[departemint fan de Iems]] waard.

De flagge fan de Ommelannen nei de trije histoaryske kriten en de âlve ûnderkriten.

== Namme ==
{{Skiednis fan Fryslân}}
De namme fan de Ommelannen waard foar it earst yn in akte fan [[26 septimber]] [[1386]] neamd, dêr't guon Easterlauwersk-Fryske geaen en de stêd Grins in ferbûn tsjin de [[haadling]] Onno Onsta sleaten. Yn in [[Latyn]]ske akte fan [[30 juny]] [[1338]] waard sprutsne oer ''terrae circumjentes'' (omlizzend elannen). Oer it algemien wurdt oannommen dat de Ommelannen foar de kriten om de stêd Grins hinne ornearre waarden. De anty-Grinzer Johan Rengers fan Ten Post oppenearre om 1600 hinne lykwols dat de Ommelannen foar de Fryske Seelannen ornearre waarden, de gebieten om de see en om de [[Iems]] oan de bûtenkant en om de [[Fivel (rivier)|Fivel]] en om de [[Hunze]] oan de binnenkant.<ref>{{Aut|Jan van den Broek}} (2007), ''Groningen, een stad apart: over het verleden van een eigenzinnige stad (1000-1600)''. side 93, side 187, noat 345.</ref>

== Skiednis ==
=== Midsiuwen ===
[[Ofbyld:Friesische Seelande um 1300.png|thumb|left|De Fryske Seelannen om 1300 hinne]]
De oarsprong fan de Ommelannen lei yn de [[iere midsiuwen]] doe't it gebiet in [[kwelder]]gea wie dy't troch [[Germaanske stammen]] fan de [[Friezen]] bewenne waarden. Dy stammen wennen op [[terp]]en. Yn dy snuorje ûntstiene mienskippen om't ferskate terpdoarpen meiïnoar oparbeiden en bestjoersienheden foarmjen giene. Sa'n bestjoersfoar waard in [[Goa (krite)|goa]] neamd. Dy goaen waarden gauris nei rivieren neamd. Yn it gebiet fan de Ommelannen leine de goaen [[Humsterlân]] of Hummerke (Westerkertier en de [[Marne (krite)|Marne]]), [[Hunzegoa]] (mei [[Middag]]), [[Fivelgoa]] (mei it [[Aldamt (regio)|Aldamt]]) en it [[Iemsgoa]]. Dy goaen hiene in grutte mjitte fan selsstannigens, wylst se ûnder de [[Fryske kening]], dêrnei de [[Frankyske Ryk|Frankyske kening]] en de keizer fan it [[Hillige Roomske Ryk]] foelen. Lykas de oare Fryske goaen hearden Humsterlân, Hunzegoa, Fivelgoa en Iemsgoa ta de snuorje fan de [[Fryske Frijheid]] en hiene harren eigen wetten. Der binne 14e iuwske kopyen fan it [[Hunzinger Lânrjocht]] oerlevere, dy't in wichtige boarne wiene foar it [[Aldfrysk]] en de Nederlânske rjochtskiednis.

In grut part fan de Ommelannen waard troch haadlingen en troch abten fan de [[Kleasters yn Grinslân|kleasters]] bestjoerd. Hja wiene ferantwurdlik foar de rjoctspraak en iepenbiere oarder. It [[kleaster fan Aduard]] wie ien fan de grutste grûnbesitters yn de Ommelannen, wylst oare kleasters, lykas it [[kleaster Blomhof]] yn [[Witewierrum]] ek in soad ynfloed hiene sa as bygelyks de wettersteat. Yn [[Langewâld]], [[Fredewâld]], [[Duerswâld (krite)|Duerswâld]] (ûnderkertier fan Fivelgoa), it Aldamt en Westerwâlde hie de boerestân mear ynfloed. Ta tsjinstelling fan [[East-Fryslân]] koe gjin aadlik laach yn de Ommelannen genôch macht opbouwe en meitsje it as lânshear. Ta de wichtichste haadlingen hearden de aadlike lagen fan [[Onsta]], [[Ripperda]], [[Addinga]], [[Lewe (laach)|Lewe]], [[Clant]], [[Ewsum (laach)|Ewsum]] en [[Rengers]]. De famylje Ripperda waard de machtichste, dy't de proasdy oer [[Farmsum]] hie en dêr't yn [[1474]] Uniko II fan Ripperda fan as frijhear [[Ryksûnmidlikheid|ryksûnmidlik]] erkend waard troch de Roomsk-dútske keizer. Hja slaggen der lykwols net yn en wreidzje harren macht fierder út.

Yn [[1378]] sleat de stêd Grins in ferbûn mei Hunzegoa, dêr't de oare goaen harren yn [[1482]] by oansleaten. De stêd begûn him hieltyd mear mei de saken yn de Fryske lannen te bemuoien. De stêd en de Ommelannen rekken gauris meiïnoar yn konflikt, dochs hiene inoar dan ek wol wer nedich. De stêd wie in grutte konkurrint fan [[Appingedam]], dy't de wichtichste stêd fan de Ommelannen wie, mar Grins koe syn hannelsposysje stadichoan fuortsterkje. Boppedat waard Grins lid fan it Noarddútske ferbûn fan de [[Hânze]]. De stêd besocht de Ommelanners te ferplichtsjen haren produkten yn de stêd te ferkeapejen. Dat [[steapelrjocht]] waard in boarne fan weromkommende konflikten. De stêd besocht ferskate kearen guon haadlingen, dy't neffens it stedsbestjoer te folle macht krigen, te bestriden en yn guon gefallen waarden harren [[boargen]] sloopt. Dêrfoaroer belegeren de Ommelanners de stêd en tongen it stedsbestjoer de [[stedsmuorre]]n ôf te brekken, lykas yn [[1251]] en [[1338]].

De stêd en de Ommelannen rekken oan de ein fan de [[14e iuw|fjirtjinde]] en yn de [[fyftjinde iuw]] belutsen yn de tsierderijen fan de [[Skieringers]] en [[Fetkeapers]]. De stêd koe dêrtroch syn ynfloed yn de Ommelannen en ek yn [[Westerlauwersk Fryslân]] fergrutsje. Yn [[1474]] krige de haadlingefamylje de Sirksena's it [[Greefskip Eastfryslân|greefskip]] oer [[Eastfryslân]]. Hja woene harren macht fergrutsje yn gâns [[Easterlauwersk Fryslân]] en dat late ta in skeel mei de stêd Grins. Yn [[1499]] liet greve [[Edzard de Grutte fan Eastfryslân|Edzard I]] in blokhûs yn Delfsyl bouwe, dy't yn [[1501]] troch de Grinzers ynnommen waard. Datselde jiers koe de greve it blokhûs fannijs ynnimme. Yn [[1498]] hat [[Albrecht fan Saksen]] de macht yn Westerlauwersk Fryslân bemachtige en woe er Grins en de Ommelannen ek ynnimme. Hja sochten help by greve Edzard fan Eastfryslân en letter by hartoch [[Karel fan Gelre]]. Dêrfoaroer moasten Grins en de Ommelannen Karel as hear erkenne. [[Joaris mei it Burd]], hartoch fan Saksen, besocht it blokhûs by Delfsyl yn te nimmen, mar waarden troch de Eastfriezen ferslein. Om't it foar Joaris te djoer waard it hearskippij yn Westerlauwersk Fryslân te hâlden ferkocht er syn rjochten oan de [[Hartochdom Boergonje|Boergondyske hartoch]] [[Karel V]]. Karel V naam de macht yn it Westerlauwerske oer yn [[1523]] en yn [[1536]] moaste de Stêd en de Ommelannen him ek as hear erkenne. Dêrmei waarden de Ommelannen part fan de [[Habsburchske Nederlannen]].

Fan [[1558]] ôf arbeiden de Ommelannen mear meiïnoar op en de fiif kertieren sleaten yn [[1561]] in offisjeel ferbûn. Der waarden eigen bestjoersorganen foarme, mei in kolleezje fan njoggen deputearren, in eigen kas en fêste amtners (syndikus, rintmaster, sekretaris). De Ommelanner Steategearkomste, dy't út de fertsjintwurdigers fan de Ommelannen bestie, bestie út 36 leden en kamen yn ien fan de kleasters byinoar. Yn [[1571]] krigen de Steaten fan de Ommelannen in eigen gebou, It [[Ommelannerhûs]].

Oant yn de fyftjinde iuw waard yn de Ommelannen in foarm fan it [[Fryske talen|Frysk]], it [[Eastfrysk]], sprutsen, wylst de bewenners fan Grins, it [[Goarjocht]] en [[Westerwâlde]] [[Nedersaksysk]]/[[Nederdútsk]] sprutsen. Nei [[1350]] makke it Frysk stadichoan plak foar it Nederdútsk dat yn Grins en oare Hânzestêden sprutsen waard. In likense proses barde letter yn East-Fryslân, dêr't allinnich it [[Sealterlân]] Frysktalich bleau. In soad Fryske wurden en de Fryske tongfal bleaune lykwols yn de [[Grinslânsk-Eastfryske dialekten]] te hearren.

=== Nije tiid ===
[[Ofbyld:OmmelandenOudeGemeentes.PNG|right|thumb|De grinzen fan de Ommelannen yn de âlde gemeentegrinzen. '''giel''': it [[Westerkertier]], '''pears''': [[Hunzegoa]], '''blau''': [[Fivelgoa]], '''rea''': it [[Aldamt]] mei it westelike part fan it [[Reiderlân (regio)|Reiderlân]], '''grien''': [[Westerwâlde]] mei de Reiderlânske doarpen [[Bellingwolde]] en [[Nijeskâns]], '''oranje''': it [[Goarjocht]] mei de stêd [[Grins (stêd)|Grins]].]]
By de [[Nederlânske Opstân]] seagen de Ommelannen in kâns om ûnder de stêd wei te kommen. Hja sleaten harren oan by de [[Uny fan Utert (1579)|Uny fan Utert]], wylst de stêd, ûnder druk fan de gilden, de Spaanske kant keas. De Ommelannen neamden harsels yn dy snuorje [[Lyts-Fryslân]] om harren tsjin de stêd ôf te setten. Nei it ferrie fan [[George fan Lalaing, greve fan Rennenberch|Rennenberch]] yn [[1580]] bleau it Ommelanner bestjoer yn ballingskip yn [[Emden]]. De oansluting by e Republyk levere net it winske resultaat. By de [[Reduksje fan Grins]] yn [[1594]] waarden de Stêd en de Ommelannen gearfoege ta it gewest [[Stêd en Lân]] en moasten de Ommelannen harren dêrby deljaan dat it steapelrjocht yn Grins bleau. Ek it [[Aldamt (regio)|Aldamt]] kaam ûnder it bestjoer fan de stêd.

De Ommelannen bleaune lykwol as bestjoerlike ienheid bestean. De trije kertieren foarmen de helte fand e Steaten fan Stêd en Lân en hiene in eigen bestjoer dat ferantwurdlik wie foar bygelyks it heffen fan belestings. Ek krigen de Ommelannen in partr fan de yn beslach nommene kleasterbesittings en ynvestearren se yn it [[Lânoanmakkerij|oanmeitsjen]] fan de [[Grinzer Feankoloanjes|Feankoloanjes]] ([[Ommelannerwyk]]).

Yn [[1601]] waard it [[Ommelanner Lânrjocht]] opsteld dy't it lânrjocht fan de ûnderskate kriten ferfong. Dat lânrjocht bleau oant de ynfiering fan de Frânske wetjouwing yn [[1809]] bestean.<ref>[https://www.canonvannederland.nl/nl/groningen/groningen/ommelander-landrecht ''Canon van Nederlând: Het Ommelander Landrecht'']</ref>

Yn [[1619]] kocht Grins de hearlikheid [[Westerwâlde]]. By it ynpolderjen fan it yn de [[Doalert]] ferdronken lân en it ûntsluten fan de [[heechfean]]gebieten yn it efterlân woeks it ekonomyske belang fan it Aldamt en de Feankoloanjes. It nije lân kaam lykwols ûnder de Stêd. It stedsbestjoer en de rike regintefamyljes ynvestearren in soad jild yn de nije polders en bouden dêre grutte bûtenpleatsen. De Aldamsters kamen yn [[1640]] om 'e nocht yn ferwar en besochten fannijs oansluting by de Ommelannen te krijen.

Yn de rin fan de [[santjinde iuw]] waarden de politike tsjinstellings tusken de Stêd en de Ommelannen minder. De adel fan it plattelân sette him hieltyd mear in part fan it jier nei wenjen yn de stêd, wylst stedsreginten harren op it plattelân fêstigen. Leden fan beide groepen boasken inoar. De ekonomyske tsjinstellings bleaune lykwols bestean. Gauris kamen Ommelanner en Aldamster boeren yn ferwar tsjin it stedsbestjoer, itjinge yn [[1748]] ta in machtswikseling late.

De Ommelannen bleaune foar in lange tiid in agrarysk gewest sûnder wichtige stedske sintrums. [[Appingedam]], dy't sintraal yn [[Fivelgoa]] lei, wie foar syn eigen omkriten fan belang. Oare havenplakken wiene [[Fisfliet]], [[Winsum (Grinslân)|Winsum]] en it fêstingplak [[Delfsyl]]
, dy't strategysk oan it [[Damsterdjip]] lei. De stêd Grins koe de ☼ntjouwing fan hannel en yndustry yn de Ommelannen goed yn de stringen hâlde troch beheinende maatregels te nimmen.

Yn de twadde helte fan de [[achttjinde iuw]] krigen de doarpen mear romte te ûntjaan. Nei de [[Bataafske Revolúsje]] fan [[1795]] kaam der tenei in ein oan de ekonomyske monopoly en politike foarrjocht fan de stêd. Ek de adel fan de Ommelannen ferlear syn privileezjes. Yn [[1804]] holden de Ommelannen as bestjoerlike ienheid op te bestean en foarmen se gjin ôfsûnderlik part fan de Steategearkomste mear. De besittings, lykas it [[Ommelannerhûs]] en de Ommelannerkas waarden yn [[1862]] likwidearre. Dat wie oars as yn [[Eastfryslân]] dêr't de eigendommen fan it eardere stanneparlemint yn in ôfsûnderlik fûns bedarre, dêr't kulturele aktiviteiten troch finansearre waarden. 

Yn [[1808]] kaam East-Fryslân tydlik by it [[keninkryk Hollân]] en doe kaam it Eastfryske part fan it [[Reiderlân (regio)|Reiderlân]] by it doe foarme [[departemint Grinslân]]. Nei de anneksaasje fan it keninkryk Hollân by it [[Earste Frânske Keizerryk]] yn [[1811]] waard Grinslân mei Drinte gearfoege ta it [[departemint Westeriems]], dêr't de [[Iems]] de eastgrins by bleau. Yn [[1813]], nei't de Frânsken wer fuort wiene waard de âlde eastgrins fannijs fêststeld. Ek de sitewaasje fan foar 1795 kaam net wer werom. De provinsje [[Grinslân]] wie in feit en in ienheid.

Grutte doarpen lykas [[Grypskerk]], [[Súdhorn]], [[Liens]], [[Bedum (plak)|Bedum]] en [[Loppersum (Grinslân)|Loppersum]] ûntjoegen harren yn de njoggentjinde iuw ta streeksintrums. Dêrnei ûntjoegen Delfsyl, [[Wynskoat]] en de feanplakken lykas [[Feandam]], [[Hegesân]] en [[Stedskanaal (plak)|Stedskanaal]] harren ta yndustriële plakken. Benammen Delfsyl waard, troch it oanlizzen fan it [[Iemskanaal]] in konkurrint fan Grins.

== Wapen en flagge fan de Ommelannen ==
[[Ofbyld:Woapen Ommelanden.jpg|thumb|Replika út 1977 fan in tinkstien fan studintegenoatskip ''Omlandia'', ynearsten oanbrocht by it ''Hoogehuis'' by Slochteren, en hjoed-de-dei op it terrein fan de Fraeylemaboarch]]
It Ommelanner wapen bestiet út trije blauwe skeanbalken, dy't de trije Ommelanner kriten Westerkertier, Hunzegoa en Fivelgoa fertsjintwurdigje, en âlve reade heraldyske herten op fjouwer wite skeanbalken, dy't de ûnderskate âlve ûnderkertieren fertsjintwurdigje. De wapen is nei alle gedachten ôflaat fan de Fryske flagge. It ferskil mei de Fryske flagge is it tal balken en de rjochting fan de balken dy't yn it Ommelanner wapen heraldysk sjoen fan lofts nei rjochts rinne, wylst dy yn de Fryske flagge oarsom rinne. Yn it Ommelanner wapen wurde herten brûkt ynstee fan [[pompeblêd]]en en it tal herten is grutter as it tal pompeblêden op de Fryske flagge. De herten en de pompeblêden hawwe lykwols heraldysk sjoen d eselde betsjutting.

Oant de ein fan de sechtjinde iuw beskôgen de ynwenners fan de Ommelannen harren as part fan ien hiele Frysk gebiet. It goa waard dêrom wol as [[Lyts-Fryslân]] oantsjut. Ek om it ûnderskied mei de stêd Grins te ûnderstreekjen. Omreden dêrfan keazen yn [[1579]] de Ommelanner hearen foar in wapen dy't ûntliend wie oan wat tocht waard as it wapen fan de Fryske keningen. Dat wapen, dat ek ynspirearre wie troch Skandinavyske foarbylden, waard oernommen út besteande wapenboeken. It waard ynearsten as hertskyld taheakke oa in gearstald wapen dêr't ek de fiif lânskipssegels part fan wiene. Fan [[1598]] ôf waard it Ommelanner wapen yn it nije wapen fan it goa [[Stêd en Lân]] opnommen.

De flagge fan de Ommelannen is fan it Ommelanner wapen ôflaat, dêr't nei alle gedachten ek Fryske foarbylden de oanstjit fan joegen. Ledne fan de studintegenoatskip ''Omlandia'', dy't yn [[1837]] oprjochte waard as part fan d estudintekorps ''Vindicat atque Polit'', begûnen om 1900 hinne de Ommelanner flagge út te hingjen by it hûs deêr't hja byinoar kamen. It genoatskip hie yn [[1884]] in eigen findel, lykas syn sustergenoatskippen ''Frisia'', ''Groningana'' en ''Drenthena''. De flagge waard fierders mei útsûndering fan hjir en dêr net al tefolle brûkt.  

Nei [[1990]] waard de Ommelanner flagge faker brûkt, dêr't der gauris betizing mei de Fryske flagge mei opsmiet. Yn [[2017]] ûntstie der in lytse opskuor nei't histoarikus Max Koning de Fryske en Grinslânske provinsjebestjoeren skreau mei it fersyk en gean de net bedoelde "misbrûk fan it Ommelanner wapen" troch Fryske bedriuwen en persoanen tsjin. Der waard troch beide bestjoeren fêststeld dat der fan misbrûk gjin sprake wie.<ref>[https://web.archive.org/web/20180925180546/https://www.provinciegroningen.nl/uploads/tx_bwibabs/eec56fdc-2be7-42ce-abbe-ea98df4a7d46/eec56fdc-2be7-42ce-abbe-ea98df4a7d46:86c0cfa8-e070-45c2-ba73-b776a6a04668/Brief%20-%20Brief%20M.%20Koning%20inzake%20misbr Brief fan Deputearre Steaten oan de Provinsjale Steaten fan Grinslân] 19 desimber 2017</ref>

== Literatuer ==
* {{Aut|IJ. Botke}}, {{Aut|P. Brood}}, {{Aut|M. Hillenga}} en {{Aut|H. van der Veen}} (red.), ''Grote geschiedenisboek van de Ommelanden'', Swol 2006
* {{Aut|H.P. Coster}} en {{Aut|P. Biesta}}, ''Eenicheyt ende accoord. Beschouwingen naar aanleiding van de Reductie van Groningen'', 1594-1944, Assen 1945
* {{Aut|J.J. Cremers}}, [https://books.google.nl/books?id=PQRSAAAAcAAJ ''Memorie van regte, rakende de Ommelander kas''], Grins 1861
* {{Aut|H. Feenstra}}, ''Adel in de Ommelanden: hoofdelingen, jonkers en eigenerfders van de late middeleeuwen tot de negentiende eeuw'', Grins 1988
* {{Aut|E. Feith}}, [https://books.google.nl/books?id=o4lDAAAAYAAJ ''Bijdrage tot de geschiedenis der omwenteling in 1795 in de provincie Groningen''], Grins 1870
* {{Aut|H.O. Feith}}, [https://books.google.nl/books?id=wJZiAAAAcAAJ ''Het muntregt der Ommelanden. Bijdrage tot de geschiedenis der vaderlandsche munten''], Grins 1857
* {{Aut|W.J. Formsma}}, ''De wording van de Staten van Stad en Lande tot 1536'', Assen 1930
* {{Aut|W.J. Formsma}}, ''De Ommelander strijd voor zelfstandigheid in de 16e eeuw (1536-1599)'', Assen 1938
* {{Aut|W.J. Formsma}}, ''Geschiedenis tussen Eems en Lauwers. Opstellen over de Groninger geschiedenis'', Grins 1988
* {{Aut|D.F.J. van Halsema}}, [https://books.google.nl/books?id=iFFiAAAAcAAJ ''Verhandeling over den staat en regeringsvorm der Ommelanden tusschen den Eems en de Lauwers''], Grins 1778 (Ferhandelings Pro Excolendo Jure Patrio, dl. 2)
* {{Aut|J.E. Heeres}}, ''De wijzigingen in den regeeringsvorm van Stad en Lande in de jaren 1748 en 1749'', Grins 1885
* {{Aut|K. Hildebrand}}, [https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB05:000037218 ''Het Reglement Reformatoir in Stad en Lande in de praktijk (1749-1780)''], Grins 1932
* {{Aut|C. Pauw}}, ''Strubbelingen in Stad en Lande'', Grins, Djakarta 1956
* {{Aut|K.O.J.T. von Richthofen}}, [http://images.tresoar.nl/wumkes/pdf/RichthofenKvon_UntersuchungenRechtsgeschichte_2_2.pdf ''Untersuchungen über friesische Rechtsgeschichte''], dl. 2.2, Berlyn 1882, siden&nbsp;742-1137.
* {{Aut|H.L. Wichers}}, [https://books.google.nl/books?id=wVNiAAAAcAAJ ''Verklaring van het traktaat van de reductie der stadt Groningen aan de Unie van Utrecht''], Grins 1794
* {{Aut|E. Wiersum}}, ''De gedwongen vereeniging van Stad en Lande in 1594'', Grins 1898 ([http://catalog.hathitrust.org/Record/010284751 online allinnich FS])

== Keppeling om utens ==
* {{nl}} [https://www.archieven.nl/nl/zoeken?mivast=0&mizig=210&miadt=5&micode=2&miview=inv2 Ommelanner argiven 1558-1862]

{{Boarnen|boarnefernijing=
{{Reflist}}
}}

[[Kategory:Ommelannen| ]]