Besjoch de boarne foar Mönchengladbach

{{Stêd mei flagge|
Namme= Mönchengladbach| 
Ofbyld= [[File:MG_Münster_2014_vom_Abteigarten.jpg|250px]]|
Flagge= [[File:Flagge_der_kreisfreien_Stadt_Mönchengladbach.svg|80px]]|
Wapen= [[File:DEU_Moenchengladbach_COA.svg|80px]]|
Ynwennertal= 259.665 <small>(31 desimber 2020)</small>|
Oerflak= 170,43 km² |
Befolkingstichtens= 1.500/km² |
Stêdekloft= |
Hichte= 70 m|
Lân= {{Flagge DE}} [[Dútslân]]|
Bestj. ienh. 1= dielsteat|
Namme bestj. ienh. 1= [[File:Flag_of_North_Rhine-Westphalia.svg|20px]] [[Noardryn-Westfalen]]|
Bestj. ienh. 2= |
Namme bestj. ienh. 2= |
Bestj. ienh. 3= |
Namme bestj. ienh. 3= |
Bestj. ienh. 4= |
Namme bestj. ienh. 4= |
Stifting= |
Tiidsône= |
Simmertiid= |
Koördinaten= 51° 12′ NB, 6° 26′ EL |
Webside= https://www.moenchengladbach.de/|
}}
[[Ofbyld:North rhine w MG.svg|300px|thumb|Lokaasje fan Mönchengladbach yn Noardryn-Westfalen]]
[[Ofbyld:MG StVitus v W1.jpg|thumb|It stedhûs, de eardere abdij en de St.-Vitusmunster]]
'''Mönchengladbach''' [mœnçn̩ˈɡlatbax] is in [[Kreisfreie Stadt|kringfrije stêd]] yn it westen fan de [[Dútslân|Dútske]] [[Dielsteaten fan Dútslân|dielsteat]] [[Noardryn-Westfalen]]. De stêd leit healwei [[Düsseldorf]] en de [[Nederlân]]ske grins. 

== Skiednis ==
=== Namme en oarsprong ===
De oarspronklike namme fan de stêd wie '''Gladbach''', dêr't it hjoed-de-dei noch hieltyd bekend mei is. Om it fan oare plakken mei de namme Gladbach te ûnderskieden, waard yn [[1888]] de namme '''München-Gladbach''' oannommen. Lykwols yn [[1950]] waard it ta '''Mönchen-Gladbach''' feroare, om't der betizing ûntstie om't der tocht waard dat it om in stedsdiel fan de [[Beieren|Beierske]] stêd [[München]] wêze soe. Sûnt [[1960]] wurdt it oaninoar fêst, Mönchengladbach, skreaun. 

It plak waard yn [[974]] stifte om de Abdij fan Gladbach hinne. It waard neamd nei de Gladbach, in smelle [[beek]], dy't hjoed-de-dei foar it grutste part ûndergrûns rint. De abdij en de omlizzende doarpen waarden ien stêd dy't yn [[1366]] [[stedsrjochten]] krige. De stêd [[Rheydt]] lei tichteby en is hjoed-de-dei in stedsdiel fan Mönchengladbach.

=== Iere skiednis ===
[[Ofbyld:1573 18 sgrooten bruessler atlas.jpg|thumb|Mönchengladbach (Gelabeeck) yn 1573]]
De ierste delsettings yn de omkriten binne wol sa'n 300.000-400.000 jier âld en der binne fynsten dien fan de [[Homo erectus]] en [[Neändertaler]]s. Der waarden [[stienmantsje]]s fûn út it [[Neolitikum]] en de [[brûnstiid]].

De skiednis fan Mönchengladbach begûn mei it bouwen fan de [[Munster (tsjerke)|munster]] fan Gladbach en it stiftsjen fan in [[abdij]] troch [[Gero fan Keulen|Gero]], [[aartsbiskop]] fan [[Keulen]] en syn kompanjon, de [[muonts]] Sandrad fan [[Trier]].

Om de delsetting bloeie te litten, holden de muontsen in [[Merk (hannelsgearkomste)|merk]] benoarden de tsjerke yn de [[tolfde iuw]]. Gladbach krige [[stedsrjochten]] yn 1364-1366. De stêd liet in stedsmuorre fan stien bouwe, dy't ûnderholden wurde moast troch de boargers. Oerbliuwsel fan de muorre binne noch te sjen op de Geroweiher, allyksa as oerbliuwsels fan de "Grouwe Toer", in fersterke toer op de Waldhausener heuvel. Oant de ein fan de [[achttjinde iuw]] hearde de stêd by it [[Greefskip Gulik]].

Op [[4 oktober]] [[1794]] marsearren Frânske troepen troch de stêd hinne, in dei ear't se de boarch fan Gulik oermasteren. Doe't Roomsk-dútske keizer [[Frâns II fan it Hillige Roomske Ryk]] de westigge fan de Ryn oan Frankryk ôfstie by de [[Frede fan Lunéville]] yn [[1801]] foel Gladbach ûnder Frânske wetten. Dat betsjutte de ein fan de abdij, en it [[kleaster]] waard sletten. Op [[31 oktober]] [[1802]] ferlieten de lêste 31 muontsen de abdij. De ynhâld fan de grutte bybleteek fan de abdij, dy't wol fier om utens ferneamd wie, waarden yn beslach nommen of ferneatige. 

Fan [[1798]] oant [[1814]] waard de ''[[Mairie]]'' Gladbach part fan de ''[[Kanton (Frankryk)|Canton]]'' Odenkirchen, fan it ''[[Arrondissemint (Frankryk)|Arrondissement]]'' [[Krefeld]] fan it [[departemint]] [[Roer (departemint)|Roer]]

=== Lettere ûntjouwings ===
[[Ofbyld:Pk burg odenkirchen.jpg|thumb|Boarch en Hearlikheid Odenkirchen om 1680 hinne troch Gebhard Schwermer yn 1874]]
Yn [[1815]] waard Gladbach in part fan it [[Keninkryk Prusen]] en waard it sit fan de lânkring Gladbach, dy't opheft waard yn [[1929]]. Yn 1815 waard Gladbach it de sit fan de gemeente (''Bürgermeisterei''), dy't yn [[1859]] ferparte waard yn de Stêd Gladbach en de gemeente Obergeburth, dy't yn [[1907]] omneamd waard ta München-Gladbach.

Yn [[1921]] waarden der in stikmannich oanswettende gemeenten by de stêd foege en yn 1929 waard de stêd mei de stêd [[Rheydt]] gearfoege ta Gladbach-Rheydt. Fan [[1933]] oant [[1975]] waard Rheydt tydlik in selsstannige gemeente, troch tadwaan fan [[Joseph Goebbels]] dy't dêr berne waard.

As andert op de [[Dútske ynvaazje fan Belgje (1940)|Dútske ynvaazje fan Belgje]] op [[10 maaie]] [[1940]], waard Mönchengladbach jûns op [[11 maaie]] 1940 troch Britske bommesmiters bombardearre. Dat hie as doel en fersteur de Dútske troepebewegings.

Nei de [[Twadde Wrâldkriich]], ta kompensaasje fan de Dútske besetting fan Nederlân, waard der in útstel dien en anneksearje ferskate Dútske stêden ta it [[Keninkryk fan de Nederlannen]], wêrûnder Mönchengladbach, dy't dan omneamd wurde soe ta ''Monniken-Glabbeek''. Lykwols waarden dy plannen net útfierd.

Nettsjinsteande dat waard de [[Prusyske]] [[Rynprovinsje]] nei de Twadde Wrâldkriich opheft, en waard de stêd part fan de nije dielsteat [[Noardryn-Westfalen]], dy't oprjochte waard yn [[1946]].

== Geografy ==
[[Ofbyld:Gladbach.jpg|thumb|De beek de Gladbach yn it easten fan de stêd]]
=== Romtlik gebiet ===
Mönchengladbach leit 16 km bewesten de [[Ryn]] yn it [[Nederrynske Leechflakte]]. De omkriten fan de stêd is fan flak nei heuveleftich. It heechste punt yn de gemeente is de ''Rheydter Höhe'' mei in hichte fan 133 meter. De heuvel is lykwols keunstmjittich, om't der pún fan de [[Twadde Wrâldkriich]] nei de kriich ynsmiten waard.

De gemeente Mönchengladbach wurdt begrinzge troch de folgjende gemeenten fan it noardwesten ôf mei de klok mei: [[Schwalmtal]], [[Viersen]] en [[Willich]] (lânkring [[Viersen (Kreis)|Viersen]]), [[Korschenbroich]] en [[Jüchen]] ([[Rhein-Kreis Neuss]]) en [[Erkelenz]] en [[Wegberg]] (lânkring [[Heinsberg (Kreis)|Heinsberg]]).

=== Stedsyndieling ===
[[Ofbyld:Karte Mönchengladbach Stadtteile.svg|thumb|Yndieling fan Mönchengladbach]]
Sûnt 2009 wurdt de gemeente Mönchengladbach in fjouwer (earder tsien) stedsdielen dy't ûnderferparte binne yn 44 distrikten:

* ''Nord'': Am Wasserturm, Dahl, Eicken, Gladbach, Hardt-Mitte, Hardter Wald, Ohler, Venn, Waldhausen, Westend, Windberg
* ''Ost'': Bettrath‑Hoven, Bungt, Flughafen, Giesenkirchen‑Mitte, Giesenkirchen‑Nord, Hardterbroich‑Pesch, Lürrip, Neuwerk‑Mitte, Schelsen, Uedding
* ''Süd'': Bonnenbroich‑Geneicken, Geistenbeck, Grenzland‑Stadion, Heyden, Hockstein, Mülfort, Odenkirchen‑Mitte, Odenkirchen‑West, Pongs, [[Rheydt]], Sasserath, Schloss Rheydt, Schmölderpark, Schrievers
* ''West'': Hauptquartier, Hehn, Holt, Rheindahlen‑Land, Rheindahlen‑Mitte, Wanlo, Wickrath-Mitte, Wickrath‑West, Wickrathberg

== Ekonomy ==
[[Ofbyld:Gladbach Fans in Kurve.JPG|thumb|Stadion [[Borussia-Park]]]]
Yn de njoggentjinde iuw en earste helte fan de tweintichste iuw wie de tekstylyndustry de wichtichste yndustry yn de stêd. Nei de Twadde Wrâldkriich rûn dy tebek. Neitiids besocht de gemeente yn de mande mei partikulieren de ekonomy yn de stêd op te helpen. Hjoe-de-dei is de tekstyl- meganyske, elektryske yndustry, de logistyk en de sûnenssoarch de fiif wichtichste yndustryen yn de stêd. Ek it bankwêzen is wichtich.

Mönchengladbach hat ek in fuotbalklup dy't yn de [[Bundesliga]] spilet: [[Borussia Mönchengladbach]] dy't syn thúshaven yn stadion [[Borussia-Park]] hat mei in kapasiteit fan 54.057 plakken.

== It besjen wurdich ==
[[Ofbyld:Schloss Rheydt North.jpg|thumb|''Schloss Rheydt'']]
* ''Museum Abteiberg''
* ''Schloss Rheydt'', in [[boarch]] yn it stedsdiel [[Rheydt]]
* ''Museum im Wasserturm Rheindahlen'' 
* ''Museum Altes Zeughaus'' 
* ''Museum Schloss Wickrath'' 
* ''Bunter Garten'', park mei botanyske tún en arboretum
* ''Wasserturm Mönchengladbach'' de monumintale [[wettertoer]] fan Mönchengladbach

== Stêdebannen ==
* {{Flagge GB}} [[Bradford]] (Ingelân, Feriene Keninkryk) sûnt 1971 
* {{Flagge GB}} [[North Tyneside]] (Ingelân, FK) sûnt 1958
* {{Flagge FR}} [[Roubaix]] (Frankryk) sûnt 1969
* {{Flagge NL}} [[Roermond]] (Nederlân) sûnt 1971
* {{Flagge GB}} [[Thurrock]] (Ingelân, FK) sûnt 1969
* {{Flagge BE}} [[Verviers]] (Belgje) sûnt 1970

== Keppeling om utens ==
{{Commonscat}}
* [https://www.moenchengladbach.de/ Offisjele webside]

{{Noardryn-Westfalen}}

{{Koördinaten|51_12_N_6_26_E_type:city_scale:12500_region:DE|51° 12' NB, 6° 26' EL}}
[[Kategory:Plak yn Noardryn-Westfalen]]
[[Kategory:Gemeente yn Noardryn-Westfalen]]