Besjoch de boarne foar Kaliningrad (oblast)

{{Ynfoboks Russysk dielgebiet
| namme                       = Oblast Kaliningrad <br> ''Калининградская область''
| ôfbylding                   = [[Ofbyld:Kaliningrad in Russia.svg|300px|''Oblast Kaliningrad yn Ruslân'']]
| flagge                      = [[Ofbyld:Flag of Kaliningrad Oblast.svg|120px|border]]
| wapen                       = [[Ofbyld:Coat of Arms of Kaliningrad Oblast.svg|80px|border]]
| soarte gebiet               = [[Oblasten fan Ruslân|oblast]]
| ynwennertal                 = 994,599 <small>(rûzing 2018)</small>
| rang                        = 56
| oerflak                     = 15.100 km2
| rang oerflak                = 
| befolkingstichtens          = 62/km2
| persintaazje yn stêd        = 77,6%
| persintaazje op plattelân   = 22,4%
| lân                         = {{Flagge RU}} [[Ruslân]]
| federaal distrikt           = federaal distrikt
| namme federaal distrikt     = [[Noardwestlik Federaal Distrikt|Noardwestlik]]
| ekonomyske regio            = ekonomyske regio
| namme ekonomyske regio      = [[Ekonomyske regio Kaliningrad|Kaliningrad]]
| bestjoerlike ienheid 3      = 
| namme bestjoerlike ienheid 3=  
| haadplak                    = [[Kaliningrad]]
| grutste plak                = [[Kaliningrad]]
| bestjoer                    = Dûma fan oblast Kaliningrad
| gûverneur                   = Anton Alichanov
| offisjele taal              = [[Russysk]]
| stifting                    = [[7 april]] [[1946]]
| tiidsône                    = [[UTC]] +2
| simmertiid                  = 
| koördinaten                 = {{Koördinaten yn tekst|53_48_N_21_25_E_type:city_zoom:16_region:NL|53° 48' NB, 21° 25' EL}}
| nûmerboerd                  = 39 
| webside                     = http://www.gov39.ru/
}}
[[Ofbyld:Kaliningrad Oblast within Europe.svg|310px|thumb|''Lokaasje fan de oblast Kaliningrad (donkergrien) yn Jeropa mei Ruslân (ljochtgrien)'']]
[[Ofbyld:KALININGRAD de.svg|310px|thumb|''Kaart fan de oblast Kaliningrad'']]
[[Ofbyld:KALININGRAD with historical German names.svg|310px|thumb|''Kaart fan de oblast Kaliningrad mei de histoaryske Dútske plaknammen'']]
De '''oblast Kaliningrad''' ([[Russysk]]: Калинингра́дская о́бласть, ''Kaliningradskaya oblast'') is de meast westlike [[oblast]] fan de [[Russyske Federaasje]] en is in [[eksklave]] dy't fan de rest fan Ruslân ôfskaat is oan de [[Eastsee]]. De haadstêd fan de oblast is [[Kaliningrad]], dat foar [[1946]] [[Keningsbergen]] ([[Dútsk]]: ''Königsberg'') hiet. De havenstêd [[Baltyjsk]] is de iennige Russyske haven oan de Eastsee dy't yn de winter iisfrij bliuwt. De oblast hat krapoan in miljoen ynwenners op in oerflak fan 15.100 km²

De oblast wurdt begrinzge troch [[Poalen]] yn it suden, troch [[Litouwen]] yn it easten en noarden en troch de Eastsee yn it westen. It is net mooglik en reizgje oer lân fan de oblast nei de rest fan Ruslân sûnder troch oare lannen te gean.

De oblast foarmet de noardlike helte fan de eardere [[Prusyske]] provinsje [[East-Prusen]]. It súdlike part fan dy eardere provinsje is part fan Poalen. Nei de delslach fan [[Nazy-Dútslân]] oan de ein fan de [[Twadde Wrâldkriich]] waard de provinsje ferparte troch Poalen en de [[Sovjet-Uny]]. It part fan de Sovjet-Uny waard yndield by de [[Russyske Sosjalistyske Federative Sovjetrepublyk]]. Nei de [[Ferdriuwing fan Dútsers nei de Twadde Wrâldkriich|ferdriuwing fan Dútsers]] waard it gebiet fannijs befolke troch almeast Russen. Neffens de folkstelling fan 2010 wennen der net mear as 7.000 Dútsers.

== Skiednis ==
=== East-Prusen ===
{{Apart|East-Prusen}}
==== Iere skiednis ====
[[Ofbyld:Etnoregionai.png|thumb|''It histoaryske Lyts-Litouen (read) besloech in grut part fan it gebiet fan de oblast'']]
Oant yn de [[lette midsiuwen]] wie it gebiet fan de oblast bewenne troch Baltyske folken. De âlde [[Prusen (folk)|Prusen]] wennen yn it westen en de [[Litouwers]] yn it easten. De ridders fan de [[Dútske Oarder]] oermasteren it gebiet en waard it part fan de [[Dútske Oardersteat]]. Op it plak fan it eardere Prusyske plak Tsvanksta stifte de Oarder de stêd [[Keningsbergen]]. Dútsers setten harren nei wenjen yn it gebiet. De âlde Prusen assimilearren harren ûnder de Dútsers en namen it [[Nederdútsk]] en letter ek [[Heechdútsk]] oer. De âlde Prusyske taal stoar yn de rin an de [[santjinde iuw]] út. Ek Poalen kamen dêr te wenjen en neamden de stêd ''Królewiec''. It Litousk bewenne gebiet kaam bekend te stean as [[Lyts-Litouwen]] of Prusysk-Litouwen.  

Yn [[1454]] waard Prusen mei Keningsbergen in jier lang part fan Poalen. Yn [[1466]] waard it gebiet oant [[1656]] in liengebiet fan Poalen. Yn [[1525]] sekularisearre grutmaster [[Albrecht fan Prusen|Albrecht fan Brandenburch-Ansbach]] de Prusyske takke fan de Dútske Oarder en stelde himsels oan as hearsker fan it [[Hartochdom Prusen]]. Hy waard dus winliken in lienman fan de Kroan fan Poalen. It hartochdom waard letter gearfoege mei it [[Markgreefskip Brandenburch]]. Keningsbergen wie oant [[1701]] de haadstêd fan it hartochdom. Doe't Prusen hieltyd mear nei it westen ta útwreide kaam Keningsbergen te fier fan it sintrum ôf te lizzen en doe waard [[Berlyn]] de Prusyske haadstêd. Yn de [[Sânjierrige Kriich]] waard it gebiet troch it [[Russyske Keizerryk]] beset. Yn [[1773]] waard de provinsje [[East-Prusen]] yn it [[Keninkryk Prusen]] foarme. It gebiet fan de oblast foarme dêrmei it noardlike part fan dy provinsje.

==== Moderne tiid ====
Yn [[1817]] telde East-Prusen 796.204 [[protestanten]] (wêrfan de measten [[Lutheranisme|luthersk]]), 120.123 [[Roomsk-katoliken]], 2.389 [[Joaden]] en 864 [[Minnisten]]. Yn [[1824]], justjes foar de tydlike gearfoeging mei [[West-Prusen]] hie East-Prusen likernôch 1 miljoen ynwenners, wêrûnder justjes mear as de helte Dútsers, 26% Poalen en 19% Litouwers. Fierder wiene der likernôch 20.000 etnyske Koeren en Letten.

East-Prusen wie in wichtich gebiet foar de Dútske kultuer. Wichtige persoanen lykas [[Immanuel Kant]] en [[E.T.A. Hoffman]] kamen út it gebiet. Nettsjinsteande de swiere skea yn de [[Twadde Wrâldkriich]] en dêrnei is der noch reedlik wat fan de Dútske arsjitektuer yn de stêden fan de oblast oerbleaun. De [[Jugendstil]]-boustyl is it bewiis fan de rike Dútske histoarje en belang fan it gebiet

Yn [[1923]] waard it [[Memellân]], in stripe lân oan de kust yn [[Litouwen]] om de stêd [[Klaipeda]] hinne, dy't oant doe ta by East-Prusen hearde, troch Litouwen ynlive. 

=== Sovjettiid ===
Op [[29 augustus]] [[1944]] berikten Sovjet-troepen de grins fan East-Prusen. Yn jannewaris [[1945]] hie it [[Reade Leger]] East-Prusen mei útsûndering fan Keningsbergen beset. Likernôch 2 miljoen bewenners flechten nei it westen ta. Neffens de [[Konferinsje fan Potsdam]] waard fêstlein dat de noardlike helte fan East-Prusen oan de [[Sovjet-Uny]] komme soe en de súdlike helte oan Poalen. De grins soe fan it trijelannepunt fan Litouwen, Poalen en East-Prusen rjocht nei it westen ta troch de [[Wislahêf]] en de [[Wislaskoarrewâl]] nei de Eastsee ta rinne. Keningsbergen waard part fan de Sovjet-Uny. 

Yn april [[1945]] wiene der njonken de 65.000 oerbleaune Dútsers 15.000 Poalske twangarbeiders yn Keningsbergen, dy't derfan oertsjûge wiene dat de stêd by Poalen tafoege wurde soe. Der waard in Poalsk stedsbestjoer en skutterij foarme. Yn juny 1945 luts in bataljon fan de Poalske 14e ynfantery difyzje de stêd yn om it stedsbestjoer te stypjen, dochs waard dy troch it Reade Leger tsjin holden en moast doe weromkeare nei Poalen. 

Op [[7 april]] [[1946]] waard de oblast Kaliningrad yn dat gebiet foarme. Keningsbergen waard omneamd ta [[Kaliningrad]] ta eare fan [[Michail Kalinin]], presidint fan it Presidium fan de Opperste Sovjet. De oerbliuwende Dútske befolking waard tusken [[1947]] en [[1948]] mei twang [[Ferdriuwing fan Dútsers nei de Twadde Wrâldkriich|ferdreaun]]. It anneksearre gebiet waard fannijs befolke mei boargers fan de Sovjet-Uny, benammen [[Russen]], mar ek [[Oekraïners]] en [[Wytrussen]]. It Dútsk waard ferfongen troch it [[Russysk]]. Yn [[1950]] wie de befolking fan de oblast 1.165.000, itjinge likernôch de helte wie fan de befolking fan foar de kriich.

De oblast, dy't sûnt 1946 de oblast Kaliningrad hiet, waard in semy-eksklave fan de [[Russyske Sosjalistyske Federative Sovjetrepublyk]]. Neffens guon skiedkudigen die [[Stalin]] dat mei opsetsin om sa de [[Baltyske steaten]] fierder fan it westen ôf te skieden. Oaren tinke dat de oblast te strategysk wie om it yn hannen fan in oare Sovjetrepublyk te litten ynstee fan de Russyske. De nammen fan stêden, doarpen, wetter, en oare geografyske skaaimerken krigen allegear Russyske nammen.

Yn de [[1950-er jierren]] bea Sovjetlieder [[Nikita Chrûsjtsjov]] de oblast oan de [[Litouske Sosjalistyske Sovjetrepublyk]] oan, dochs wegere Litousk lieder [[Antanas Sniečkus]] dat om't der likernôch 1 miljoen etnyske Russen binnen de grinzen fan Litouwen kamen te hearren.  

De oblast en de stêd Kaliningrad waarden nei de Twadde Wrâldkriich weropboud. It gebiet waard fan strategysk belang foar de Baltyske float fan de Sovjet-Uny, om't de haven, ta tsjinstelling fan dy fan [[Sint-Petersburch]] (doe Leningrad), yn de winter iisfrij bliuwt. De oblast waard net tagonklik foar bûtenlânske besikers.

De opbou fan de oblast, dêr't yn de jierren nei de kriich honger drige te kommen, waard útfierd troch in ambysjeus en effisjint belied oangeande fiskerij. De havens fan Kaliningrad en Baltyjsk waarden tige útwreide en waarden ien fan de grutste fiskershavens fan de Sovjet-Uny. De fiskerij soarge net allinnich foar iten en de pleatslike ekonomy, mar foarme ek it grûnwurk foar sosjale en wittenskiplike ûntjouwing, benammen foar de [[oseanografy]]. It gebiet bleau him oant [[1990]] op de see rjochtsjen. Yn de [[1980-er jierren]] waard de oblast iepensteld foar bûtenlânske besikers.

=== Nei de Sovjettiid ===
De oblast rekke isolearre doe't de Sovjet-Uny yn [[1991]] útinoar foel en Litouwen in ûnôfhinklik lân waard. De isolaasje waard sels grutter doe't beide Poalen en Litouwen lid fan de [[Noardatlantyske Ferdrachsorganisaasje|NATO]] en de [[Jeropeeske Uny]] yn [[2004]] waarden. De oblast rekke ôfskaat fan de rest fan Ruslân en de oanbuorjende lannen skerpen harren grinskontrôles oan doe't se lid fan de Jeropeeske Uny waarden. Alle militêre en boargerlik ferfier oer lân moat troch grûngebiet fan NATO en de Jeropeeske Uny barre. Russyske foarstellen foar fisa-frij reizgjen tusken de oblast Kaliningrad en de Jeropeeske Uny waard troch de lêste ôfwiisd. Guon regelings binne lykwols troffen tusken beide partijen.

Nei 1991 emigrearren guon etnyske Dútsers, lykas de [[Wolgadútsers]], fan oare parten fan Ruslân en [[Kazachstan]] nei de oblast, benammen om't Dútslân syn regels oanskerpe hiene oangeande it "rjocht om werom te kommen". Dy Dútsers binne lykwols Russysktalich. Ek etnyske Poalen ferfearen fan parten fan de eardere Sovjet-Uny nei de oblast. Underwilens  hawwe Dútslân, Poalen en Litouwen kontakten fernijd mei de oblast Kaliningrad mei ûnder oaren susterstêdeprojekten. Dat hat deroan bydroegen dat der fannijs ynteresse yn de skiednis en kultuer fan de Eastprusyske en Lytslitouske mienskippen ûntstie.

== Geografy ==
[[Ofbyld:Kurische.jpg|thumb|''Koerske Skoarrewâl'']]
[[Ofbyld:Angrapa.jpg|thumb|''Rivier de Angrapa'']]
=== Grinzen ===
De oblast Kaliningrad is in Russyke [[eksklave]] en wurdt berinzge yn it noarden troch de rivier de [[Memel (rivier)|Memel]] en easten mei [[Litouwen]], mei [[Poalen]] yn it suden, dêr't de grins dwers troch de [[Wislahêf]] en de [[Wislaskoarrewâl]] rint, en mei de [[Eastsee]] yn it westen. 

=== Wetter ===
De grutste rivier is de [[Pregolja]]. Dy ûntstiet by de [[gearrin]] fan de rivieren [[Angrapa]] en [[Instrûtsj]] en mûnet út yn de [[Wislahêf]]. Hy rint troch [[Kaliningrad]] hinne. De totale lingte fan de Pregolja is 123 km. Mei de Angapa ynbegrepen is er 292 km. 

Oan de kust binne dêr yn it noardwesten it [[Koerske Hêf]], dy't foar in part yn Litouwen leit en dy't troch de [[Koerske Skoarrewâl]] fan de Eastsee skaat wurdt. Yn it súdwesten is de [[Wislahêf]], dy't foar in part yn Poalen leit en dy't troch de [[Wislaskoarrewâl]] fan de Eastsee skaat wurdt.

=== Lânskip ===
It gea bestiet út flak lân mei [[morene]]heuvels mei grutte lapen fer[[steppe]] fjilden en [[greidlân]], allyk mei in soad beboske gebieten. Dy wurde troch wide rivierdelten en [[fean]]geaen trochkrúst. Yn it súdeasten is in heuvelgea mei as heechste punt 230 meter boppe [[seenivo]].

=== Plakken ===
[[Ofbyld:Kaliningrad 05-2017 img10 aerial view.jpg|thumb|''Kaliningrad'']]
[[Ofbyld:Innenstadt Tilsit.JPG|thumb|''Sovetsk'']]
[[Ofbyld:Черняховск - Гагарина 1 - башня.jpg|thumb|''Tsjernjachovsk'']]
[[Ofbyld:BaltiyskPillau 05-2017 img07 aerial photo.jpg|thumb|''Baltyjsk'']]
De tsien grutste plakken mei de Russyske, Dútske, Litouske en Poalske namme en it ynwennertal neffens de Russyske folkstelling fan 2010:

{| class="wikitable"
|-
! Plaknamme !! Russysk !! Dútsk !! Litousk !! Poalsk !! Ynwennertal
|-
| [[Kaliningrad]] || Калининград || Königsberg || Karaliaučius || Królewiec || 431.902
|-
| [[Sovetsk]] || Советск || Tilsit || Tilžė || Tylża || 41.705
|-
| [[Tsjernjachovsk]] || Черняховск || Insterburg || Įsrutis || Wystruć || 40.449
|-
| [[Baltyjsk]] || Балтийск || Pillau || Piliava || Piława || 32.697
|-
| [[Gûsev]] || Гусев || Gumbinnen || Gumbinė || Gąbin || 28260
|-
| [[Svetly]] || Све́тлый || Zimmerbude || Cimerbūdė || Buda || 21.375
|-
| [[Gvardejsk]] || Гварде́йск || Tapiau || Tepliava || Tapiawa || 13.899
|-
| [[Selenogradsk]] || Зеленогра́дск || Cranz || Krantas || Koronowo || 13.026
|-
| [[Gûrjevsk]] || Гу́рьевск || Neuhausen || Foarbyld || Romnowo || 12.431
|-
| [[Neman]] || Не́ман || Ragnit || Ragainė || Ragneta || 11.798
|}

== Befolking ==
By de folkstelling fan 2010 telde de oblast 941.873 ynwenners, minder as de 955.281 dy't yn 2002 teld waarden. Yn 1989 wennen der 871.283 ynwenners. De oblast Kaliningrad is mei 62 ynwenners de km² de fjirde meast ticht befolke fan alle Russyske dielgebieten.

=== Etnyske groepen ===
Neffens de folkstelling fan 2010 bestie de befolking fan de oblast út de folgjende befolkingsgroepen:

* 772.534 [[Russen]] (86,4%)
* 32.771 [[Oekraïners]] (3,7%)
* 32.497 [[Wytrussen]] (3,6%)
* 9.769 [[Litouwers]] (1,1%)
* 9.226 [[Armenen]] (1%)
* 7.349 [[Dútsers]] (0,8%)
* 4.534 [[Tataren]] (0,5%)
* 3.282 [[Azerbeidzjanen]] (0,4%)
* 2.788 [[Poalen (folk)|Poalen]] (0,3%)
* 2.245 [[Oezbeken]] (0,3%)
* 16.857 oaren (1,9%)

=== Religy ===
[[Ofbyld:Kaliningrad 05-2017 img31 Christ Saviour Church.jpg|thumb|''[[Kristus-Ferlosserkatedraal (Kaliningrad)|Kristus-Ferlosserkatedraal]] yn Kaliningrad'']]
Neffens in peiling yn 2012 ferklearre 34% fan de befolking fan de oblast himsels "spiritueel, mar net religieus". 30,9% heart by de [[Russysk-Otterdokse Tsjerke]], 22% binne [[Ateïsme|ateïst]], en 11,1% folgje oare religys of follen it andert net yn en 1% is [[Roomsk-Katolike Tsjerke|Roomsk-katolyk]].

Oant 1945 wie it gebiet foar it measte part [[Lutheranisme|luthersk]], mei in lyts nustje katoliken en Joaden. De Prusyske steattsjerke wie oerhearskjend yn it gebiet. Nettsjinsteande dat it gebiet sûnt 1817 beide [[grifformeard]] en luthersk wie, wiene der yn haadsaak luthersken en mar in bytsje grifformearden yn [[East-Prusen]].

== Ekonomy ==
Yn 2017 wie de nominale [[Bruto Ynlânsk Produkt|BYP]] fan de oblast Kaliningrad yn totaal $7 miljard [[Amerikaanske dollar|dollar]], itjinge op $7.000 de kapita útkomt.

De lizzing fan de oblast tsjin de Jeropeeske Uny en it hawwen fan in iisfrije haven yn Baltyjsk jout it gebiet in goed ekonomysk foardiel. De oblast hat de grutste foarried oan [[barnstien]] yn 'e grûn. Ek foarmje de [[fiskerij]] en de Baltyske float fan Ruslân in boarne fan ynkommen foar de regio. Ek toerisme is wichtich, benammen de Koerske Skoarrewâl is populêr.

Nettsjinsteande dat hat de oblast hege wurkleazens. De Russyske oerheid joech de regio yn 1996 in spesjaal ekonomyske status mei belestingsfoardielen dat invetearders oanlûke moast. It skynt dat dat de ekonomy fan de regio al wat holpen hat.

== Keppeling om utens ==
{{CommonsLyts}}
* [http://www.gov39.ru/ Offisjele webstee fan de oblast Kaliningrad]

{{Boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch [https://en.wikipedia.org/wiki/Kaliningrad%20Oblast ''References'' op dizze side] en [https://de.wikipedia.org/wiki/Oblast%20Kaliningrad ''Einzelnachweise'' op dizze side].
}}

{{DielgebietenRuslân}}
[[Kategory:Kaliningrad (oblast)| ]]
[[Kategory:Bestjoerlike ienheid oprjochte yn 1946]]
[[Kategory:Prusen]]