Besjoch de boarne foar Galaktyske Republyk

{{fiktyf lân
|namme                       = Galaktyske Republyk
|ûnderdiel fan hokker fiksje = ûnderdiel fan ''[[Star Wars]]''
|flagge                      = [[File:Flag of the Galactic Republic.svg|125px]]
|wapen                       = [[File:Galactic Republic.svg|80px]]
|biedwurd                    = 
|lânkaart                    = 
|lokaasje                    = "yn in [[Stjerrestelsel]] <br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;fier, fier fuort"
|haadstêd                    = [[Coruscant|Stêd fan de Republyk]]
|grutste stêd                = [[Coruscant|Stêd fan de Republyk]]
|sels yn te foljen 1         = 
|namme sels yn te foljen 1   = 
|sels yn te foljen 2         = 
|namme sels yn te foljen 2   = 
|steatsfoarm                 = [[republyk]]
|steatshaad                  = [[kânselier]]
|regear                      = kânselier <small>([[útfierende macht|útfierend]])</small><br>Galaktyske [[Senaat]] <small>([[wetjaande macht|wetjaand]])</small>
|offisjele taal              = Basaalsk <small>(''Basic'')</small>
|muntienheid                 = Galaktyske kredyt
|oprjochting                 = 25.000 [[#Tiidrekkening|f.Sl.Y.]]
|opheffing                   = 19 [[#Tiidrekkening|f.Sl.Y.]]
|fuortkommen út              = 
|opgien yn                   = [[Galaktysk Keizerryk]]
|skiednis                    = 
|sels yn te foljen 3         = weroprjochte
|namme sels yn te foljen 3   = 5 [[#Tiidrekkening|n.Sl.Y.]]
|sels yn te foljen 4         = 
|namme sels yn te foljen 4   = 
|sels yn te foljen 5         = 
|namme sels yn te foljen 5   = 
|ynwennertal                 = tsientallen biljoenen
|befolkingstichtens          = 
|oerflak                     = 
|sels yn te foljen 6         = [[diameter]]
|namme sels yn te foljen 6   = 120.000 [[ljochtjier]] <ref name="wookieep">{{Fuotnoat|[https://starwars.fandom.com/wiki/The_galaxy Artikel oer it ''Star Wars''-Stjerrestelsel yn 'e ''Wookieepedia'']}}</ref>
|sels yn te foljen 7         = tal [[stjer]]ren
|namme sels yn te foljen 7   = ±400 miljard<ref name="wookieep"/>
|sels yn te foljen 8         = tal bewenne <br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[planetestelsel]]s
|namme sels yn te foljen 8   = >3,2 miljard<ref name="wookieep"/>
}}
De '''Galaktyske Republyk''' ([[Ingelsk]]: ''Galactic Republic''), faak koartwei oantsjut as '''de Republyk''', is in [[fiktyf]] [[ynterstellêr]] [[steat]]sferbân út 'e [[Star Wars|''Star Wars''-franchise]], dat yntrodusearre waard yn ''[[Star Wars: From the Adventures of Luke Skywalker]]'', de [[ferboeking]] fan 'e [[Star Wars (film)|earste ''Star Wars''-film]], dy't yn [[1976]] útkaam, in jier foàr de film. Dizze steat, dy't in hiel [[stjerrestelsel]] beslacht, komt benammen prominint nei foarren yn 'e [[film]]s út 'e [[Star Wars-prequeltrilogy|''Star Wars''-prequeltrilogy]] ([[1999]]-[[2005]]). De Republyk wurdt dêryn ôfskildere as in [[demokratysk]]e, [[federalisme|federale]] [[republyk]] dy't al 25.000 [[jier]] bestiet, mar [[dekadinsje|dekadint]] en [[korrupt]] wurden is en fertize rekke is yn laach nei laach fan [[burokrasy]]. Inkeld troch de warberens fan 'e [[Jedi Oarder]] hâldt it steatsferbân noch stân. Oan 'e ein fan 'e film ''[[Star Wars: Episode&nbsp;III&nbsp;– Revenge of the Sith]]'' wurdt de Republyk ûnder fuotten helle troch de [[Sith]] en ferfongen troch it [[diktatuer|diktatoriale]] [[Galaktysk Keizerryk]]. De ophefte Republyk wurdt dêrnei wol oantsjut as de '''Alde Republyk'''. Nei't de oerwinning fan it [[Rebelleferbûn (Star Wars)|Rebelleferbûn]] op it Galaktysk Keizerryk likernôch 25 jier letter de weroprjochting fan 'e Galaktyske Republyk mooglik makket, sprekt men fan 'e '''Nije Republyk'''.

==Tiidrekkening==
Yn 'e [[skiednis]] fan 'e Galaktyske Republyk en fan ''[[Star Wars]]'' yn it algemien wurdt ornaris gebrûk makke fan in tiidrekkening dy't basearre is op 'e oerwinning fan it [[Rebelleferbûn (Star Wars)|Rebelleferbûn]] op it [[Galaktysk Keizerryk]] yn 'e Slach by Yavin, sa't dy werjûn waard yn 'e earste ''Star Wars''-film ''[[Star Wars: Episode&nbsp;IV&nbsp;– A&nbsp;New Hope]]''. Men skriuwt dan "f.Sl.Y." ("foar de Slach by Yavin"; Ingelsk: BBY, ''Before the Battle of Yavin'') en "n.Sl.Y." ("nei de Slach by Yavin"; Ingelsk: ABY, ''After the Battle of Yavin'').

==Fiktive astronomy==
De Galaktyske Republyk beslacht in hiel [[stjerrestelsel]] mei in [[diameter]] fan 120.000 [[ljochtjier]].<ref name="wookieep"/> De [[lokaasje]] fan dat stjerrestelsel yn it [[hielal]] wurdt dizenich holden en inkeld oantsjut mei de wurden: "lang ferlyn yn in stjerrestelsel fier, fier fuort". It rûntsjedraaiende Stjerrestelsel omfiemet likernôch 400&nbsp;miljard [[stjer]]ren ferdield oer fjouwer nei bûten ta útstekkende 'earms', mei in reuseftich [[swart gat]] yn 'e midden.<ref name="wookieep"/> Der binne mear as 3,2&nbsp;miljard bewenne [[planetestelsel]]s,<ref name="wookieep"/> mei ûntelbere [[yntelligint]]e [[organisme|libbensfoarm]]en en in [[befolking]] dy't perfoarst yn 'e tsientallen biljoenen rint as it net noch mear binne.

==Bestjoer==
De Galaktyske Republyk is in [[federalisme|federaal]] ynstitút. [[Planeten]] en [[planetestelsels]] dy't der lid fan binne, bliuwe, wat yntern [[bestjoer]] oangiet, [[autonomy|autonoom]] en hâlde har eigen [[wet]]ten en foarmen fan [[regear]], mitsdat dy net yngeane tsjin 'e kearnwearden fan 'e Republyk. Sadwaande omfiemet de Republyk in grut ferskaat oan [[steatsfoarm]]en, fan [[republiken]] oant [[monargy]]en oant swaarmeftige [[kommune]]s. De sintrale [[wetjaande macht]] fan 'e Galaktyske Republyk is de Galaktyske [[Senaat]], dêr't oarspronklik alle lidwrâlden in fertsjintwurdiger hinne stjoerden. Doe't de Republyk almar fierder oanwoeks, waard dat systeem ûnhâldber. By de herfoarming fan 1032 f.Sl.Y. waard besletten om bewenne wrâlden by fyftichtallen yn sektors yn te dielen en eltse sektor in senator te jaan. Doe't letter it tal sektors te grut groeide, waarden de sektors ferdield oer 1.024 regio's, dy't elts ien delegaasje nei de Senaat stjoere mochten. De [[útfierende macht]] fan 'e Galaktyske Republyk leit yn 'e hannen fan 'e [[kânselier]] en syn [[regear]]. De kânselier wurdt keazen troch de leden fan 'e Senaat.
[[File:Star-Wars-aurek-besh-alphabet-chart.svg|right|thumb|280px|Utlis oangeande it ''aurebesh''-[[alfabet]] dat yn 'e ''Star Wars''-franchise yn gebrûk is foar it Basaalsk (''Basic''), de [[offisjele taal]] en ''[[lingua franca]]'' fan it Stjerrestelsel.]]

==Taal==
De [[offisjele taal]] fan 'e Galaktyske Republyk is Basaalsk ([[Ingelsk]]: ''Basic''), in fan oarsprong [[minsklik]]e [[taal]], dy't yn it hiele Stjerrestelsel as ''[[lingua franca]]'' brûkt wurdt. It Basaalsk wurdt skreaun yn it ''aurebesh''-[[alfabet]] (sjoch ôfbylding).

==Fiktive skiednis==
===Iere milennia===
Men wol hawwe dat der net folle bekend is oer de ierste [[skiednis]] fan it Stjerrestelsel, mar wol is dúdlik dat ferskate [[soarte]]n [[yntelligint]]e [[organisme|wêzens]], wêrûnder [[minske]]n, dy't [[evolúsje|evoluëarre]] wiene op 'e saneamde Kearnwrâlden, mear nei de midden fan it Stjerrestelsel, letter it Stjerrestelsel kamen te dominearjen. De gongbere teory is dat minsken oarspronklik fan 'e [[planeet]] [[Coruscant]] kamen, en letter oare Kearnwrâlden [[kolonisaasje|kolonisearren]], lykas [[Alderaan]], en har noch wer letter fierder ferspraten nei de oare dielen fan it Stjerrestelsel. It is ûnbekend oft de [[hyperromte|hyperoandriuwing]] dy't [[flugger-as-ljochtreizgjen]] mooglik makke, útfûn waard troch minsken of oaren op 'e Kearnwrâlden of yntrodusearre waard troch [[bûtenierdske wêzens|bûtenierdske]] [[keaplju]] fan omfierrens út 'e Unbekende Regioanen. Men is it der lykwols oer iens dat de útfining fan 'e hyperoandriuwing foarôfgie oan 'e formaasje fan 'e Galaktyske Republyk.

De Galaktyske Republyk waard om 25.000 f.Sl.Y. hinne stifte, doe't de earste Galaktyske [[Grûnwet]] op Coruscant troch fertsjintwurdigers fan 'e dielnimmende planetestelsels ûndertekene waard. Dat barde nei't de beskikberens fan flugger-as-ljochtreizgjen, mooglik makke troch de yntroduksje fan 'e hyperoandriuwing, in [[ynterstellêr]] steatsferbân praktysk makke hie. De Stêd fan 'e Republyk op Coruscant waard it bestjoerssintrum fan 'e Republyk en meitiid woeks dy [[stêd]] sa oan dat er it hiele oerflak fan 'e planeet oerdiek en dêr [[synonym]] mei waard. De leden fan 'e [[Jedi Oarder]], dy't om deselde snuorje hinne formearre wie as de Republyk, ûntjoegen har al rillegau ta de hanthaveners fan [[frede]], [[wet]] en oarder yn 'e Republyk.

Yn syn oanbegjin wie de Galaktyske Republyk inkeld in [[ekonomy]]sk en [[militêr]] bûnsgenoatskip mei ferskate hûnderttûzenen lidwrâlden. Meitiid wreide de Republyk him út nei de Koloanjes en oare ôfhandige dielen fan it Stjerrestelsel, dy't mei-inoar de Râne foarmen. De Republyk ûntjoech him ta in supermacht mei in almar mear [[sintralisaasje|sintralisearre]] [[regear]] oer it hiele Stjerrestelsel. De Kearnwrâlden, lykas Coruscant en Alderaan, wiene fan it begjin ôf oan al ferneamd om har [[wolfeart]] en [[beskaving]], dy't de Koloanjes letter belykje koene. De Binnenrâne en de Ekspânsjeregio wiene wat minder feilich en [[rykdom|ryk]]. De Middenrâne wie in ûnfeilige regio dêr't yn 'e ûnlijige tiden gâns fochten waard op planeten lykas [[Naboo]] en [[Kashyyyk]]. En de Bûtenrâne bleau altyd in [[earmoede|earme]] en wetteleaze krite, dêr't it gesach fan 'e Republyk inkeld yn namme gou en [[organisearre misdie|misdiesyndikaten]] foar master opsloegen troch mei grou [[geweld]] eltse tsjinstân fan 'e befolking te ûnderdrukken. Sa hiene op 'e planeet [[Tatooine]] de [[Hutts (Star Wars)|Hutts]] it [[tradysje|tradisjoneel]] foar it sizzen.

===It earste Sith-ryk en de Hege Republyk===
Om 5000 f.Sl.Y. hinne waard de [[Sith|Sith Oarder]] oprjochte (of weroprjochte), wêrfan't de leden longeren op oerhearsking fan it hiele Stjerrestelsel. Doe't de Sith almar sterker waarden, briek úteinlik de earste Sith-oarloch út, wêrby't se in Sith-ryk stiften dat yn krêft oanwoeks al neigeraden dat de Republyk yn krêft belune. Meitiid ûntjoegen de Sith har ta in supermacht dy't de Republyk belykje koe. Omtrint 1500 f.Sl.Y. begûn in [[tsjuster tiidrek]] wêryn't de Republyk op 'e râne fan 'e ûndergong brocht waard. Mei de befrijing fan Coruscant yn 1032 f.Sl.Y. waarden de Sith lykwols ferslein troch de Jedi en de [[striidkrêften]] fan 'e Republyk, wêrnei't it Sith-ryk ynstoarte. De Republyk waard neitiid fernijd en [[demilitarisaasje|demilitarisearre]] himsels by de Reformaasje fan Ruusan.

It folgjende tiidrek yn 'e skiednis fan 'e Republyk stie bekend as de Hege Republyk, om't it de heechtijdagen fan it steatsferbân wiene. De Republyk wreide him doe noch mar stadich út, mei't der gjin sprake mear wie fan feroverings, mar inkeld noch fan [[diplomatyk]] neieroankommen mei nije wrâlden. Der ûntjoegen har machtsblokken yn 'e Republyk, mar de Jedi soargen derfoar dat de oarder hanthavene bleau. Linkendewei waard de Republyk wat langer wat [[dekadinsje|dekandinter]] en [[korrupt]]er, en der ûntstie in djip [[wantrouwen]] tusken de Kearnwrâlden en de Râne. 

===Nabooaanske Krisis===
Under it kânselierskip fan [[Finis Valorum]] ûntstie der yn 32 f.Sl.Y. in krisis doe't de [[Hannelsfederaasje]] in [[blokkade (militêre strategy)|blokkade]] ynstelde fan 'e planeet [[Naboo]] (sjoch: ''[[Star Wars: Episode&nbsp;I&nbsp;– The Phantom Menace]]''). Ferskate hannelblokken mei fertsjintwurdiging yn 'e Galaktyske Senaat, lykas de Hannelsfederaasje en it Keapljusgilde, hiene eigen legers fan [[androïde]]n opboud om harren [[winst (ûndernimming)|winsten]] te beskermjen, wylst de measte [[selsbestjoer]]ende planeten yn 'e Republyk ek har eigen [[kriichsmacht]] hiene, lykas it gefal wie mei Naboo. Hoewol't de Galaktyske Republyk as gehiel net oer striidkrêften beskikte, koe der sadwaande dochs [[oarloch]] útbrekke. De Hannelsfederaasje litte lykwols in gefoelige nederlaach en de krisis waard delbêde, hoewol't kânselier Valorum kaam te fallen en opfolge waard troch [[Palpatine]], de eardere [[senator]] foar Naboo.

===Separatistyske Krisis en de Kloane-oarloggen===
Underwilens wie de kleau tusken de Kearnwrâlden en de Râne almar fierder oanboaze, en yn 24 f.Sl.Y. waard de [[Konfederaasje fan Unôfhinklike Stelsels]] (KUS) foarme, in groep fan planetestelsels dy't har fan 'e Republyk [[sesesje|ôfskiede]] woene. Nei't de Hannelsfederaasje, de Techno-uny en ferskate oare ynfloedrike machtsblokken har by de KUS joegen, groeide dy organisaasje omreden fan syn reuseftige androïdelegers út ta in serieuze bedriging foar de Republyk. 

Tsien jier earder hie [[Sifo-Dyas]], in [[Jedi-master]] dy't bejeftige wie mei [[profesij|foarkennis]] fan 'e [[takomst]], lykwols op 'e planeet Kamino al in leger [[klonen|kloan]]soldaten besteld. Hoewol't in protte [[pasifisme|pasifistyske]] lieders har dêrtsjin oankanten, naam de Galaktyske Senaat it beslút om 'e sintrale [[oerheid]] wer in kriichsmacht te jaan. De kloansoldaten waarden dy kriichsmacht, dy't it Grutte Leger fan 'e Republyk kaam te hjitten en ûnder befel fan 'e Jedi pleatst waard. De [[Kloane-oarloggen]] tusken de Jedi en harren kloansoldaten oan 'e iene kant en de androïdelegers fan 'e Konfederaasje fan Unôfhinklike Stelsels oan 'e oare kant woeden fan 22 oant 19 f.Sl.Y. De oarlochsynset fan 'e Republyk waard hindere om't de Techno-uny, dêr't de measte [[swiere yndustry]] yn 'e Republyk ûnder foel, him by de KUS oansletten hie. Nettsjinsteande dat waarden fan it twadde jier ôf de [[separatismen|separatisten]] weromdreaun nei de Râne. 

Underwilens wist kânselier Palpatine himsels yn oarlochstiid almar mear [[macht]] ta te eigenjen, oant er yn 19 f.Sl.Y. de tiid ryp achte om syn momkape ôf te smiten en himsels bekend te meitsjen as de Sith-master [[Darth Sidious]]. Hy liet [[Grutte Suvering fan de Jedi|Oarder&nbsp;66]] útgean, in befel oan alle kloansoldaten om harren Jedi-oanfierders te [[fermoardzjen]]. By dy [[Grutte Suvering fan de Jedi|Grutte Suvering fan 'e Jedi]] kamen tsientûzenen Jedi om. It [[haadkertier]] fan 'e oarder, op Coruscant, waard útmoarde troch it 501e Legioen ûnder lieding fan [[Anakin Skywalker]], in Jedi dy't oerrûn wie nei de Sith en no [[Darth Vader]] wurden wie. Dêrmei kaam in ein oan 'e Republyk, dy't fan dat stuit ôf de Alde Republyk neamd waard. Yn it plak dêrfan rjochte Palpatine it [[Galaktysk Keizerryk]] op mei himsels as [[keizer]].

===Galaktysk Keizerryk en opstân===
{{Apart|Galaktysk Keizerryk}}
Binnen it Galaktysk Keizerryk ûntstie al rillegau ûnfrede oer it skrikbewâld dat troch Palpatine fierd waard. [[Politisy]] as [[Mon Mothma]], [[kening]] [[Bail Organa]] fan Alderaan en letter Organa syn [[oannommen dochter]] [[prinsesse Leia]] kanten har dêr yn 'e Galaktyske Senaat iepentlik tsjin oan, wêrmei't se har de fijânskip fan 'e keizer op 'e hals hellen. Mei't de Senaat inkeld noch yn teory macht útoefene en Palpatine gjin inkele oanstriid hie om mei de [[opposysje (polityk)|opposysje]] ta in kompromis te kommen, seagen syn tsjinstanners in [[wapen]]e [[opstân]] as de iennichste mooglikheid om [[rjocht]] en [[demokrasy]] yn eare werom te bringen. 

Sadwaande waard yn 5 f.Sl.Y. it [[Rebelleferbûn (Star Wars)|Rebelleferbûn]] foarme, dat focht foar de weroprjochting fan 'e Alde Republyk. Keizer Palpatine sloech werom mei de bou fan 'e [[Deadsstjer]], in [[romtestasjon]] ter grutte fan in lytse [[moanne (byplaneet)|moanne]] dat tagelyk in [[massaferneatigingswapen]] wie dêr't hiele planeten mei ferdylge wurde koene. Hy brûkte dat fiif jier letter tsjin [[Alderaan]], dat folslein ferneatige waard. Koart dêrnei boekten de rebellen harren earste grutte oerwinning yn 'e Slach by [[Yavin]], wêrby't se de Deadsstjer ferneatigen. Yn it djipste geheim begûnen Palpatine en syn wichtichste hantlanger Darth Vader oan 'e bou fan in twadde Deadsstjer. Yn 'e Slach by [[Endor (Star Wars)|Endor]], yn 4 n.Sl.Y., waard it Galaktysk Keizerryk lykwols troch de rebellen ûnder fuotten helle mei de ferneatiging fan 'e twadde Deadsstjer en de dea fan Palpatine troch it [[oerrinnen]] fan Vader.

Neitiid krigen de striidkrêften fan it Keizerryk befel om Operaasje Sintel te begjinnen, in plan fan Palpatine foar it gefal dat er sels omkomme soe. Dat wie bedoeld om sawol de rebellen út te rûgjen as de organisaasje fan it Keizerryk te ferneatigjen as straf foar it net foarkommen fan syn dea. Yn 'e Slach by Jakku wisten de rebellen lykwols de selsferdylging fan it Keizerryk foar te kommen, wêrmei't se einlings it regear fan Palpatine oer it Stjerrestelsel ta in ein brochten.

===Nije Republyk===
Yn 5 n.Sl.Y. waard de Galaktyske Republyk troch de lieders fan it Rebelleferbûn weroprjochte yn 'e foarm fan 'e Nije Republyk. De striid wie lykwols noch net foarby, want de restanten fan it Keizerryk kloften meitiid gear ta de [[Earste Oarder (Star Wars)|Earste Oarder]]. Yn 28 n.Sl.Y. rjochte in diel fan 'e liederskip fan 'e Nije Republyk, dat yn noed siet oer de oanboazjende [[korrupsje]] yn 'e Galaktyske Senaat en de ûnwilligens fan dat orgaan om 'e Earste Oarder as in serieuze bedriging te sjen, it [[Ferset (Star Wars)|Ferset]] op. Dy organisaasje naam de wapens op tsjin 'e Earste Oarder. Yn 34 n.Sl.Y. stoarte de Nije Republyk effektyf yn doe't de [[Stjerredeaderbasis]] fan 'e Earste Oarder de planeet Hosnian-Primus ferwoastge, de sit fan sawol de Senaat as de Republikeinske float.

Op 't langelêst die bliken dat de aksjes fan 'e Earste Oarder manipulearre waarden troch Palpatine, dy't [[weropstanning|út 'e dea opstien]] wie. Nei de Slach by Exegol, yn 35 n.Sl.Y., makken de Jedi [[Rey (Star Wars)|Rey]] en [[Ben Solo]] yn gearwurking mei it Ferset foargoed in ein oan Palpatine, de Ivige Sith en de hiele Earste Oarder. Dat iepene de doar foar de fuortsetting fan 'e Nije Republyk.

==Sjoch ek==
*[[Jedi]]
*[[Kloane-oarloggen]]
*[[Galaktysk Keizerryk]]
*[[Rebelleferbûn (Star Wars)|Rebelleferbûn]]
*[[Earste Oarder (Star Wars)|Earste Oarder]]
*[[Ferset (Star Wars)|Ferset]]

==Keppelings om utens==
*{{en}}[https://www.starwars.com/databank/galactic-republic/ Artikel oer de Galaktyske Republyk yn 'e ''Star Wars'' Databank]

{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
----
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Galactic_Republic ''References'' en ''Literature'', op dizze side].
}}

[[Kategory:Fiktyf steatsferbân]]
[[Kategory:Star Wars]]
[[Kategory:Fiktyf elemint yntrodusearre yn 1976]]