Besjoch de boarne foar Australysk Haadstedsk Territoarium

{{Australyske steat
|namme = Australysk Haadstedsk Territoarium <br><small>''Australian Capital Territory''</small>
|flagge = [[Ofbyld:Flag of the Australian Capital Territory.svg|125px]]
|wapen = [[Ofbyld:Coat of Arms of the Australian Capital Territory.svg|60px]]
|biedwurd = [[Ingelsk]]: '''''For the King, the law and the people''''' <br>("Foar de kening, de wet en it folk")
|lânkaart = [[Ofbyld:Australian Capital Territory in Australia (zoom).svg|300px]]
|ôfkoarting = ACT
|status = territoarium
|haadstêd = [[Canberra]]
|grutste stêd = [[Canberra]]
|ynwennertal = 373.100 <small>(2012)</small>
|befolkingstichtens = 160 / km²
|oerflak = 2.358 km² <small>(ynkl. wetter)</small><br> 2.280 km² <small>(allinnich lân)</small>
|tiidsône = [[UTC]]+10 <small>(S.T. UTC+11)</small>
|webside = [http://www.act.gov.au/ www.act.gov.au]
}}
It '''Australyske Haadstedsk Territoarium''' ([[Ingelsk]]: ''Australian Capital Territory''), ek yn it spraakgebrûk gauris ôfkoarte ta '''ACT''', is ien fan 'e beide [[Austraalje (lân)#Bestjoer|selsbestjoerende binnenlânske territoaria]] fan [[Austraalje (lân)|Austraalje]]. It omfiemet in lytse enklave yn it súdeasten fan it Australyske fêstelân, dy't folslein omjûn wurdt troch de steat [[Nij-Súd-Wales]]. De iennichste stêd en fierwei de grutste delsetting yn it territoarium is de Australyske federale haadstêd [[Canberra]]. Mei 0,03% fan it nasjonaal grûngebiet is it ACT fierwei it lytste Australyske gewest. It is lykwols ek it tichtstbefolke gewest. Neffens gegevens út [[2012]] hie it ACT doe goed 373.000 ynwenners, wat delkomt op 1,0% fan 'e totale Australyske befolking, en wêrmei't it in gruttere befolking hat as it [[Noardlik Territoarium]], hoewol't dat mear as 600 kear sa grut is.

==Etymology==
De namme fan Australysk Haadstedsk Territoarium is gjin útlis brek. Oarspronklik hiet it gebiet it ''Territory for the Seat of Government'', it "Territoarium foar de Regearingssit", en letter stie it noch in hoart bekend as it ''Federal Capital Territory'', it "Federaal Haadstedsk Territoarium".
[[File:ACT-Jervis_Bay-Sydney-MJC.png|left|thumb|200px|In lânkaart dy't de lizzing fan it Australysk Haadstedsk Territoarium en it [[Jervis Bay Territoarium]] oanjout.]]

==Geografy==
It ACT hat in oerflak fan 2.358 km², wêrfan't 2.280 km² út lân bestiet en 77,6 km² út wetter. Dêrmei is it fierwei it lytste Australyske gewest. De territoarium grinzget oan alle kanten oan 'e steat [[Nij-Súd-Wales]], dêr't it út fuortkommen is. Oan 'e easkant wurdt de grins foarme troch it [[spoarwegen|spoar]] fan [[Goulburn (Nij-Súd-Wales)|Goulburn]] nei [[Cooma (Nij-Súd-Wales)|Cooma]]; yn it suden troch de wetterskieding fan 'e [[Naas Creek]], yn it westen troch de wetterskieding fan 'e rivier de [[Cotter (rivier)|Cotter]], en yn it noardeasten troch de wetterskieding fan 'e rivier de [[Molonglo (rivier)|Molonglo]]. It ACT omfettet fierders noch in smelle stripe lân oan 'e (east)kust fan Nij-Súd-Wales, op it [[Beecroftskiereilân]], oan 'e noardkant fan 'e [[Jervisbaai]] (net te betiizjen mei it [[Jervis Bay Territoarium]]).

It ACT leit yn it súdeasten fan Nij-Súd-Wales, foar in part yn en foar de rest fuortby it [[Grutte Skiedingsberchtme]]. It diel yn 'e bergen wurdt grutdiels beslein troch it [[Nasjonaal Park Namadgi]]. Njonken dat gebiet en de federale haadstêd [[Canberra]] omfiemet it ACT ek in stik plattelân dêr't [[lânbou]] bedreaun wurdt en dêr't ferskate doarpen lizze. De grutste rivieren yn it territoarium binne de [[Naas (rivier)|Naas]] en de [[Murrumbidgee (rivier)|Murrumbidgee]], en it heechste punt is [[Bimberi Peak]], mei in hichte fan 1.912 m.

==Skiednis==
Doe't der oan 'e ein fan 'e [[njoggentjinde iuw]] serieus praten waard oer de omfoarming fan 'e ûnderskate [[Grut-Brittanje|Britske]] [[koloanje]]s op it [[Austraalje (wrâlddiel)|Australyske]] [[kontinint]] ta ien bestjoerlike entiteit, waard troch guon koloniale folmachten fuort al oanjûn dat dan de oprjochting fan in federaal territoarium needsaaklik wêze soe, mei't it net sa wêze koe dat ien fan 'e Australyske steaten mear macht hawwe soe as de oaren, simpelwei om't de federale haadstêd op it grûngebiet fan dy steat lizze soe. Doe't de [[Austraalje (lân)|Australyske Federaasje]] yn [[1901]] oprjochte waard, lei men yn kêst 125 fan 'e [[grûnwet]] fêst dat der sa gau mooglik in federaal territoarium stifte wurde soe. Yn [[1911]] stie [[Nij-Súd-Wales]] dêr in stik lân foar ôf, en yn [[1913]] waard [[Canberra]] útroppen ta de nije federale haadstêd fan Austraalje. It regear hold lykwols noch oant [[1927]] syn sit yn [[Melbourne]], mei't der doe pas genôch foarsjennings yn Canberra oanlein wiene om 'e haadstêd ek wier-wier dêrhinne oer te bringen.
[[File:BikepathCanberra.jpg|right|thumb|250px|In [[fytspaad]] troch it plattelân fan it ACT.]]

Yn [[1915]] stie Nij-Súd-Wales ûnder de ''Jervis Bay Territory Acceptance Act'' noch in stik gebiet ôf, diskear oan 'e kust, dat it [[Jervis Bay Territoarium]] waard. It wie de bedoeling om it ACT dêrmei in tagong ta de see te jaan, en 73 jier lang fungearre it gebiet as in soarte fan depindânse fan it ACT. It haadstedsk territoarium waard yn dy tiid streekrjocht troch it Australyske federale regear bestjoerd. Pas yn [[1988]] krige it selsbestjoer. Doe waard mei-iens it Jervis Bay Territoarium bestjoerlik losmakke fan it ACT. Jervis Bay waard in apart territoarium, dat sûnt bestjoerd wurdt troch de Australyske minister dy't ferantwurlik is foar de territoaria, op 't heden de minister fan [[Australysk Ministearje fan Binnenlânske Saken|Binnenlânske Saken]].
[[File:Act sign.jpg|left|thumb|250px|Boerd oan 'e grins fan it ACT.]]

It ACT hat noch in lytse stripe lân beholden op it [[Beecroftskiereilân]], besteande út in part fan 'e noardlike kust fan 'e [[Jervisbaai]] (net te betiizjen mei it Jervis Bay Territoarium, dat oan 'e súdkant fan 'e baai leit). Dat diel fan it ACT is in [[eksklave]] dy't omjûn wurdt troch de steat [[Nij-Súd-Wales]] en de [[Tasmansee]]. It is nijsgjirrich dat dit gebiet sels wer in Nijsúdwelske eksklave omjout, te witten de [[fjoertoer]] fan [[Point Perpendicular]], dy't op 'e súdlike punt fan it Beecroftskiereilân stiet. Dat stikje grûn wurdt fan 'e rest fan Nij-Súd-Wales skaat troch it stikje ACT-lân.

==Bestjoer==
It ACT hat in ienkeamerich territoriaal parlemint, de Wetjaande Gearkomste (''Legislative Assembly''), fan 17 sitten. It territoarium wurdt regearre troch in eigen regear mei oan it haad in [[minister-presidint]] (''chief minister''). It selsbestjoer is lykwols in stik beheinder as dat fan 'e Australyske steaten, en oant [[2011]] koe it federale regear sûnder pardon lykfol hokker wet dy't troch it parlemint fan it ACT oannommen wie, neatich ferklearje. Sûnt 2011 is dêr in mearderheid yn 'e beide keamers fan it federale parlemint foar nedich. Yn it federale Australyske parlemint, ek yn [[Canberra]], wurdt it ACT yn 'e [[Australyske Senaat|Senaat]] fertsjintwurdige troch 2 fan 76 sitten (2,6%), en yn it [[Australyske Hûs fan Offurdigen|Hûs fan Offurdigen]] troch 2 fan 150 sitten (1,3%).
[[File:Australian_Capital_Territory_Legislative_Assembly.jpg|right|thumb|250px|It parlemintsgebou fan it ACT.]]

==Ekonomy==
De [[ekonomy]] fan it ACT wurdt dominearre troch de [[tsjinstesektor]], en dan fral troch de federale oerheidstsjinsten. Bûten [[Canberra]] wurdt der op it plattelân fan ACT dien oan [[feehâlderij]] (fan [[skiep]] en [[melkko|melkfee]]), en ek oan [[wyn (drank)|wyn]]produksje en lytsskalige ferbou fan oare gewaaksen. Yn [[Tidbinbilla]] stiet it ''Canberra Deep Space Communication Complex'', in fasiliteit fan 'e [[Feriene Steaten|Amerikaanske]] [[romtefeart]]organisaasje [[NASA]].
[[File:Canberra_at_night_from_Mount_Ainslie_(2436507066).jpg|left|thumb|300px|Utsjoch oer [[Canberra]] by nacht.]]

==Demografy==
Neffens gegevens út [[2012]] hie it Australysk Haadstedsk Territoarium doe 373.100 ynwenners, mei in [[befolkingstichtens]] fan 160 minsken de km². Dêrmei wie it ACT fierwei it tichtstbefolke fan alle Australyske gewesten. Fan 'e befolking fan it ACT wennet de oergrutte mearderheid yn 'e federale haadstêd [[Canberra]]. Oare plakken yn it ACT binne: [[Williamsdale (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Williamsdale]], [[Naas (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Naas]], [[Uriarra (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Uriarra]], [[Tharwa (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Tharwa]], [[Hall (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Hall]] en [[Tidbinbilla]].

==Klimaat==
Om't it op in hichte fan 650 m boppe seenivo leit, hat it ACT, oars as it grutste part fan Austraalje, fjouwer dúdlik faninoar ûnderskate [[jiertiid|jiertiden]]. De [[simmer]]s binne hjit en drûch, en de [[winter]]s kâld mei geregeldwei [[froast]] en út en troch [[mist]]. De measte hegere bergen yn it súdwesten fan it territoarium binne in diel fan 'e winter mei [[snie]] bekape. [[Swierwaar]] komt yn it simmerhealjier, tusken [[oktober]] en [[maart]], gauris foar, en de jierlikse [[delslach (waar)|delslach]]hoemannichte is 623 mm. Rekôrtemperatueren yn it ACT wiene 42,8&nbsp;°C op [[11 jannewaris]] [[1939]] te [[Acton (Australyske Haadstedsk Territoarium)|Acton]], en –14,6&nbsp;°C op [[11 july]] [[1971]] oan 'e rivier de [[Gudgenby (rivier)|Gudgenby]].

{{boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Australian_Capital_Territory ''Notes'' en ''References'', op dizze side].
----
{{commonscat|Australian Capital Territory}}
}}

{{Austraalje}}

[[Kategory:Australysk Haadstedsk Territoarium| ]]
[[Kategory:Steat of territoarium yn Austraalje]]
[[Kategory:Bestjoerlike ienheid oprjochte yn 1911]]