Fal fan it Westromeinske Ryk: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added

Inline

De ferzje fan 1 jul 2020 om 19.19

De fal fan it Westromeinske Ryk, ornaris oantsjut as de fal fan it Romeinske Ryk of de fal fan Rome, wie it stadige proses fan ferfal en maatskiplike ynstoarting dat him yn 'e fjirde en fyfde iuw master makke fan it Westromeinske Ryk. Dêrby ferlear it ryk stadichoan de macht oer syn ûnbidich grutte grûngebiet, dat sadwaande troch fijannen opdield wurde koe yn ferskate nije steatkundige ienheden. Uteinlik strûpte it ryk der hielendal ûnder, wat it begjin fan in hast tûzenjierrich tsjuster tiidrek markearre dat bekendstiet as de Midsiuwen.

Skiednis

De fal fan it Romeinske Ryk sette eins yn 'e fjirde iuw al yn, doe't ynterne strideraasjes tusken ûnderskate troanpretendinten en tusken it Gryksktalige easten en it Latynsktalige westen laten ta in opdieling fan it ryk yn in eastlik en in westlik diel. It easten foarme yn it begjin it Eastromeinske Ryk, dat lykwols nei de haadstêd Konstantinopel, dy't oarspronklik Byzantium hjitte hie, al rillegau bekend kaam te stean as it Byzantynske Ryk. It westen foarme it Westromeinske Ryk, mei de âlde keizerlike residinsje Rome as haadstêd. Yn 376 sette it stadige ferfal fan it Romeinske Ryk yn, doe't ûntsjinkearbere oantallen Goaten en oare net-Romeinske folken op 'e flecht foar de Hunnen oer de Romeinske grinzen hinne krongen.

Yn 395 kaam keizer Teodoasius I te ferstjerren nei't er twa ferwoastgjende boargeroarloggen wûn hie. Hy liet in leger nei dat op it punt fan ynstoarten stie wylst it ryk noch altyd pleage waard troch de Goaten en ferdield wie tusken de mei-inoar oarlochfierende ministers fan syn beide ynkompetinte soannen. De swakte fan 'e Romeinen late ta it oerstekken fan 'e Ryn troch oare Germaanske folken, dy't likemin as de Goaten ferjage, ferslein of útrûge wurde koene. It Westromeinske leger wie tsjin dy tiid lyts en min traind en nettsjinsteande koarte weroplibbings ûnder kundige hearskers waard it sintrale regear nea wer wat it foartiid wie.

Tsjin 475 wie de militêre, politike en ekonomyske macht fan 'e keizer fan it Westromeinske Ryk te ferwaarleazgjen. Likemin hied er noch effektive behearsking oer de stikjes en brokjes fan it eardere Westromeinske Ryk dy't doe noch yn Romeinske hannen wiene. Barbaarske keninkriken, lykas dy fan 'e Ostrogoaten, de Fisigoaten, de Boergonden en de Fandalen, hiene grutte dielen fan it ryk beset. Yn 476 waard Romulus Augustulus, de lêste keizer fan it Westromeinske Ryk, ôfset troch de Ostrogoatyske fjildhear Odoäker. De Romeinske Senaat stjoerde neitiid de keizer fan it Byzantynske Ryk de keizerlike emblemen ta.

Hoewol't noch iuwenlang hearskers as Karel de Grutte en nei him de keizers fan it Hillige Roomske Ryk in berop diene op legitimiteit troch harrensels as erfgenamten fan 'e Westromeinske keizers foar te stellen, fûn it Westromeinske Ryk nea de krêft om wer op te stean. It Byzantynske Ryk bestie noch hast tûzen jier fuort, oant it der yn 1453 einlings ûnder strûpte op in wize dy't eins ferskate parallellen sjen liet mei de fal fan it Westromeinske Ryk. Wat tsjintwurdich oer is fan it Westromeinske Ryk, is de kulturele ynfloed dy't it op West-Jeropa útoefene, eat dat noch it dúdlikst ta utering komt yn 'e taalkundige ynfloed fan it Latyn en de dêrút fuortkommen Romaanske talen.

Oarsaken

Moderne histoarisy wite de fal fan it Westromeinske Ryk oan:

it ferlies fan 'e effektiviteit fan it Romeinske leger troch ynsettende dekadinsje;
de grutte en sûnens fan 'e befolking;
de steat fan 'e Romeinske ekonomy;
de kompetinsje (of ynkompetinsje) fan 'e keizers;
de ynterne wrakselings om 'e macht;
de religieuze oergong fan it heidendom nei it kristendom;
de effisjinsje fan (oftewol it foarkommen fan korrupsje yn) de amtnerij, bgl. op it mêd fan belestingheffing.

Oanboazjende druk fan bûtenôf, troch ynfallen fan barbaarske folken fan bûten de Romeinske kultuer, droech sûnder mis ek sterk by oan 'e ynstoarting fan 'e maatskippij. Fierders is ek klimaatferoaring oandroegen as mooglike bykommende faktor. De krekte oarsaken fan 'e fal fan it Westromeinske Ryk binne wichtige ûnderwerpen fan 'e historiografy fan 'e Klassike Aldheid. Se binne boppedat noch altyd relevant oangeande steatsfalen, in ferskynsel dat ek yn 'e moderne wrâld noch foarkomt (lykas yn Afganistan en Somaalje).

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes en References, op dizze side.

@@ Rigel 5: / Rigel 5: @@
 De fal fan it Romeinske Ryk sette eins yn 'e [[fjirde iuw]] al yn, doe't ynterne strideraasjes tusken ûnderskate [[troanpretendint]]en en tusken it [[Gryksk]]talige [[easten]] en it [[Latyn]]sktalige [[westen]] laten ta in opdieling fan it ryk yn in eastlik en in westlik diel. It easten foarme yn it begjin it [[Eastromeinske Ryk]], dat lykwols nei de [[haadstêd]] [[Konstantinopel]], dy't oarspronklik Byzantium hjitte hie, al rillegau bekend kaam te stean as it [[Byzantynske Ryk]]. It westen foarme it [[Westromeinske Ryk]], mei de âlde [[keizer]]like residinsje [[Rome (stêd)|Rome]] as haadstêd. Yn [[376]] sette it stadige ferfal fan it Romeinske Ryk yn, doe't ûntsjinkearbere oantallen [[Goaten]] en oare net-Romeinske folken op 'e flecht foar de [[Hunnen]] oer [[Goatyske Oarloch (376-382)|de Romeinske grinzen hinne krongen]].
-Yn [[395]] kaam keizer [[Teodoasius&nbsp;I]] te [[ferstjerren]] nei't er twa ferwoastgjende [[boargeroarloggen]] wûn hie. Hy liet in leger nei dat op it punt fan ynstoarten stie wylst it ryk noch altyd pleage waard troch de Goaten en ferdield wie tusken de mei-inoar oarlochfierende [[minister]]s fan syn beide ynkompetinte [[soan]]nen. De swakte fan 'e Romeinen late ta it oerstekken fan 'e [[Ryn]] troch oare [[Germaanske folken]], dy't likemin as de Goaten ferjage, ferslein of útrûge wurde koene. It Westromeinske leger wie tsjin dy tiid lyts en min traind en nettsjinsteande koarte weroplibbings ûnder kundige hearskers waard it sintrale regear nea wer wat it foartiid wie.
+Yn [[395]] kaam keizer [[Teodoasius&nbsp;I]] te [[ferstjerren]] nei't er twa ferwoastgjende [[boargeroarloggen]] wûn hie. Hy liet in leger nei dat op it punt fan ynstoarten stie wylst it ryk noch altyd pleage waard troch de Goaten en ferdield wie tusken de mei-inoar oarlochfierende [[minister]]s fan syn beide ynkompetinte [[soan]]nen. De swakte fan 'e Romeinen late ta it oerstekken fan 'e [[Ryn]] troch oare [[Germaanske folken]], dy't likemin as de Goaten ferjage, ferslein of útrûge wurde koene. It [[Romeinske leger|Westromeinske leger]] wie tsjin dy tiid lyts en min traind en nettsjinsteande koarte weroplibbings ûnder kundige hearskers waard it sintrale regear nea wer wat it foartiid wie.
 Tsjin [[475]] wie de [[militêr]]e, [[politike]] en [[ekonomy]]ske macht fan 'e keizer fan it Westromeinske Ryk te ferwaarleazgjen. Likemin hied er noch effektive behearsking oer de stikjes en brokjes fan it eardere Westromeinske Ryk dy't doe noch yn Romeinske hannen wiene. Barbaarske [[keninkriken]], lykas dy fan 'e [[Ostrogoaten]], de [[Fisigoaten]], de [[Boergonden]] en de [[Fandalen]], hiene grutte dielen fan it ryk beset. Yn [[476]] waard [[Romulus Augustulus]], de lêste keizer fan it Westromeinske Ryk, ôfset troch de Ostrogoatyske fjildhear [[Odoäker]]. De [[Romeinske Senaat]] stjoerde neitiid de keizer fan it Byzantynske Ryk de keizerlike emblemen ta.