Eastfrysk (Nederdútsk): ferskil tusken ferzjes

←Toan eardere ferskillen Neikommende ferskillen →

Content deleted Content added

Inline

De ferzje fan 19 jun 2020 om 12.19

Eastfrysk of Eastfrysk Nederdútsk (ek: Eastfrysk Plat, Eastfrysk: Ōstfräisk of Ōstfräiske tóól^[1]) wurdt sprutsen yn East-Fryslân en is in Friso-Saksyske dialekt. It hat yn 'e lette midsiuwen de oarspronklike Fryske taal fan East-Fryslân ferdreaun.

Klassifikaasje

It Eastfrysk Plat is ûnderdiel fan it Nederdútsk. Lykwols is de oarsprong fan de taal net it Aldnederdútsk, krekt as by de oare Nederdútske tongfallen (útsein it Grinslânsk) wol it gefal is. Yn de midsiuwen wie it Aldfrysk yn Grinslân en Eastfryslân de algemiene omgongstaal. Yn dy sin is it Eastfrysk, krekt as it eardere Eastnederdútsk, in saneamd „koloniaal dialekt“. It Grinslânsk en Eastfrysk Plat hienen yn de tiid fan it Middelnederdútsk ien mienskiplik skriuwdialekt.^[2] It Eastfrysk Plat is ien fan de Friso-Saksyske dialekten.

Troch ferskillende histoaryske faktoaren hawwe it Nederlânsk en Frânsk fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. Sa binne der ferskillende wurden dy't fan Nederlânske of Frânske komôf binne.

Hoewol't men it Grinslânsk en Eastfrysk Plat as ien dialekt sjen kin, wurde de beide talen dochs oars skreaun. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.

Skiednis

De oarspronklike taal tusken Lauwers en Wezer wie it Aldfrysk. Sûnt de 15e iuw waard it Middelnederdútsk hieltyd belangriker yn Eastfryslân. Ubbo Emmius skriuwt oan 'e ein fan de 16e iuw oer it Aldfrysk as de taal fan Eastfryslân, mar liket dan al yn grutte dielen fan Eastfryslân ferdwûn.^[3] Om 1600 binne grutte dielen fan Eastfryslân oergong op it Eastfrysk Plat, in eigen fariant fan it Nederdútsk. Der binne om 1600 hinne noch wat Fryske taaleinlantsjes yn Harlingerlân, Sealterlân, Lân Wûrsten en Wangereach.^[4] Om 1700 hinne stjert de Fryske taal yn it Lân Wûrsten út, om 1800 yn it Harlingerlân en om 1950 hinne stjert ek it Wangereachsk út. It nije Middelnederdútsk waard stadich troch hieltyd gruttere dielen fan de befolking oernommen, mar de nije taal waard ek bot beynfloede troch it Frysk. Sels de dialektskieding fan it Iemsfrysk en Wezerfrysk, dy't der yn it Aldfrysk wie, is hjoed-de-dei ek yn it Eastfrysk Plat oanwêzich.

It Eastfrysk Plat hie net allinnich in sterk Frysk substraat, mar behold ek in protte âlde Middelnederdútske wurden dy't yn oare Nederdútske dialekten net bewarre waarden. It Middelnederdútsk dat nei Eastfryslân kaam is in westlike fariant fan it folle gruttere Nederdútske taalgebiet, dêrom binne der ek Westfaalske ynfloeden yn de taal oanwêzich.

Yn de Reformaasje waarden grutte dielen fan Eastfryslân evangelysk. Eastfryslân luts in protte religieuze flechtlingen út de Nederlannen oan en dêrmei begûn de ynfloed fan it Nederlânsk op it Eastfrysk Plat. Oan 'e 19e iuw ta bleau it Nederlânsk de tsjerketaal yn it súdwesten fan Eastfryslân. Dêrneist wie de ôfstân ta it Nederlânske taalgebiet fan belang foar de ûntwikkeling fan it Eastfrysk Plat, want de talen wienen konstant mei elkoar yn kontakt. Yn de Frânske tiid hearde Eastfryslân by it Keninkryk Hollân en it Eastfrysk Plat hat doe frijwat Frânske wurden út it Frânsk opnommen.

Tal sprekkers

Troch hegere ynfloed fan it Heechdútsk nimt it tal sprekkers njonkelytsen ôf. Likernôch 50% fan de Eastfriezen kin Eastfrysk Plat ferstean en prate. Under de jeugd kin likernôch 20 persint Eastfrysk Plat prate, en 50 persint fan de jongerein kin it ferstean.^[5]

Ferskillen mei it Nederdútsk

Fonologyske ferskillen

Yn alle Germaanske talen bestiet der in ferskil tusken koarte en lange fokalen. It Eastfrysk Plat hat kin sawol de koarte as ek de lange fokaal in taheaksel krije. Sa kin der oan in koarte fokaal in sjwa taheakke wurde, mar dat makket de koarte fokaal noch net lang. Lange fokalen kinne noch in stikje ferlinge wurde, dus noch langer as it lange fokaal al is. By ferlingde lange fokalen wurdt de lange fokaal noch in stik fierder útsprutsen. Sa wurdt der in ferskil makke tusken „lange fokalen“ en „ferlinge lange fokalen“. It ferskil yn útspraak hat ornaris ek in ferskil yn betsjutting fangefolgen.

Leksikale ferskillen mei it Nederdútsk

It Eastfrysk Plat ferskilt in soad fan de oanbuorjende Nederdútske dialekten, útsein it Grinslânsk. Sa is der it bekende ferskil fan proten ynstee fan snacken, tûn ynstee fan gaarn en mōj ynstee fan schön/scheun, ensafh.

Frysk	Eastfrysk	Grinslânsk	Noardnederdútsk	Nederlânsk	Ingelsk	Dútsk
har	höör	heur	ehr	haar	her	ihr
moai, kreas	mōj	mooi, schier	scheun	mooi	beautiful, nice, fine	schön
barren	geböören	gebeurn	passeern	gebeuren	to happen	geschehen
prate	prōten	proaten	snakken	praten	to talk, to prate	sich unterhalten
net	näit	nait	nich	niet	not	nicht
wie	was	was	wer	was	was	war

Grammatikale ferskillen mei it Nederdútsk

Der binne ek grammatikaal frijwat ferskillen mei it Nederdútsk sa't dat yn Dútslân praat wurdt troch de oanbuorjende dialekten fan it Eastfrysk Plat. De grutste systematyske ferskillen mei it Nederdútsk binne:

Haadwurden

Meartalsfoarming

Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -en taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -et of -t, soms wurdt der yn it Nederdútsk gebrûk makke fan de Umlaut om it meartal oan te jaan. It wurd 'beam' hat yn it Eastfrysk Plat de meartalsfoarm Bomen en yn de measte Nederdútske dialekten is it Bööm.

Namfallen

It Nederdútsk dat yn Dútslân praat wurdt hat foar it artikel de de manlike namfal den. It Eastfrysk Plat hat gjin namfallen.

Ferlytsing

Krekt as yn it Nederlânsk en Westlauwersk Frysk brûke ek de sprekkers Eastfrysk Plat gauris in ferlytsingswurd. De ferlytsingssuffiksen binne -je, -tje en -ke. Bgl. Footjes = fuotsjes, Kluntje = sûkerklontsje, Lüüntje = sweltsje (Passer domesticus), Tüütje = hintsje. Yn it Grinslanner Plat hawwe se deselde wurden: voutjes (vout), klontje (klont). luntje (lunt). tuutje (tuut).

Foarnamwurden

Persoanlike foarnamwurden

By de persoanlike foarnamwurden wurdt hör (har) brûkt ynstee fan it Nederdútsk eer en hüm/hum (him) foar it Nederdútske eem brûkt.

Freegjende foarnamwurden

By de persoanlike foarnamwurden wurdt well (wa) ynstee fan it Nederdútsk wokeen en wo (hoe) ynstee fan it Nederdútsk woneem brûkt.

Tiidwurden

Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in -en taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal -t. Eastfrysk Plat: Wir komen, Nederdútsk: wi koomt.

List mei Fryske substraatwurden

It Frysk tusken Lauwers en Wezer hat allinnich yn it Sealterlân oerlibje kind. Dochs binne der yn it Eastfrysk ek frijwat oarspronklik Fryske wurden bewarre bleaun. Yn de list hjirûnder wurde Eastfryske wurden ferlike mei Fryske wurden dy't op skrift oerlevere binne út it Harlingerlân, Lân Wûrsten en it eilân Wangereach^[6] :

Eastfryk	Dútsk	Frysk (Harlingerlân)	Frysk (Wangereach)	Aldfrysk
bâb	Väterchen	babbe	bab
bâu	Viehbremse	bawen
bäep	Großmutter
öj	Mutterschaf			ai
Eide	Egge	eyde/ihde		eide
flöystern	umziehen		flóster
fôn		fohn	faun	fámne
grīnen	schmerzen	gryhnen	grín	grinda
graum	Fischeingeweide		graum
heller	Außendeichsland
hemmel	sauber
hemmel	Reinigung
hemmelig	reinlich
hemmeln	reinigen
hemschen	reinigen
hoek	Mantel			hokka
hüüdel	Kloß	hühdels
jier	Jauche			jere
koeb	Möwe		kâb
käil	geronnene Milch	kehl	kêl	kerl
klâmp	Steg	klampe	klamp
krueb	Mauerassel
lājen	blitzen
lâjd	Biltz	layde	leith / leid
lēp	Kiebitz	leep
lîw	Austernfischer		lîv
lauğ	Dorf		lauch	lōch / lōch
mäem	Mutter	mem	mäm
prâl	Hoden			pralling
kwinken / kwinkōgen	zwinkern		quink	quinka
rêw	Gerät		rêv
rîf	Harke			Hrīve
sğuenk	Schenkel			skunk / skunka
sğūrsğot	Libelle		schûrschot
berselm	Vorderkante des Wandbettes			beddeselma
smäint	kleine Ente
stōm	Dampf
sūpen	Buttermilch	suhpe
tōm	Nachkommenschaft			tâm
tûn	Garten	thuen	tûnn	tūn
tusk	Zahn	tusck	tusk	tusk
wâğ	Wand	waage	wôch	wâg / wâch
wâl	Striemen
wāj	Molke		wôi	hwajja / hwajjô
wîk	Kanal
wiers	Reihe gemähtes Gras			wirsene
hēf	die See			hef
ieng	Wiese
jüdder / jadder / jidder	Euter			jader
gunder	Ganter / Gänserich		gôner	gunder / gonder
tuelğ / täelğ	Ast / Zweig	tulg
wīf	Weib	wuff		wīf
móót	Scheibe Fleisch			māte
gâsp	Schnalle
gâst	Geest			gâst
mând	Gemeinschaft			manda
óóek	zusätzliches Stück Land			âka
mār	Grenzgraben			mâr
äis	Aas / Köder			ês
äit	Speise			ēt
mäied	Wiese			mēde
täik	Treibsel / Angespültes
wäil	Kolk / Brake
gräied	Grünland			grēd
tæmen	Heu in Haufen schieben
nītel	stößig		nîtel
kīwer	lebhaft		quîver
kwivern	gedeihen
rim	Einfassung			rima
stīkel	steil
stīkel	Stachel		stîkel
tîk	Käfer
trîm	Leitersprosse
în	Granne
hîl	Ferse	hiell	hîl	heila
d'mäied	ein Flächenmaß			deimēth / dîmēth
lôn	Gasse			lone
rôp	Seil	raap		râp
rōf	ein Garnmaß
haide	Haut	heude	haid	hēd / heid / heide
stierts	erstkalbende Kuh			stirtze / sterkiō
bitse	Xanthippe			bitze
blets	Dreck	bletz	blets	bletza
til	Brücke	till		thille
dīlen	Dielenlage
tjoó	Wasserzug			tiā
jäipkes	Mehlbeeren
tjüch	(in Flurnamen)			tioche / tioche
tjukken	stoßen
tjukseln	schlagen / stolpern
tüddern	anpflokken

Keppeling om utens

Wiky-projekten yn it Eastfrysk

Incubator: Wikipedia

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

↑ Holger Weigelt: Ōstfräisk Plat - Düütsk, 2009
↑ Robert Peters: Überlegungen zu einer Karte des mittelniederdeutschen Sprachraums. In: Niederdeutsches Wort. 24, 1984, siden 51–59.
↑ Marron Fort. 2015. Saterfriesisches Wörterbuch. Yn it foarwurd.
↑ Der Niedergang des friesischen zwischen Lauwers und Weser. Yn: Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies. Side 432. 2001
↑ Deutsche Welle: Dat Platt soll bleiben
↑ Haider, Horst / Århammer, Nils / Faltings, Volker / Hoekstra, Jarich / Vries, Oebele / Walker, Alastair / Wilts, Ommo : Handbuch des Friesisch - Handbook of Frisian Studies; Niemeyer Verlag 2001

[1] Holger Weigelt: Ōstfräisk Plat - Düütsk, 2009

[2] Robert Peters: Überlegungen zu einer Karte des mittelniederdeutschen Sprachraums. In: Niederdeutsches Wort. 24, 1984, siden 51–59.

[3] Marron Fort. 2015. Saterfriesisches Wörterbuch. Yn it foarwurd.

[4] Der Niedergang des friesischen zwischen Lauwers und Weser. Yn: Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies. Side 432. 2001

[5] Deutsche Welle: Dat Platt soll bleiben

[6] Haider, Horst / Århammer, Nils / Faltings, Volker / Hoekstra, Jarich / Vries, Oebele / Walker, Alastair / Wilts, Ommo : Handbuch des Friesisch - Handbook of Frisian Studies; Niemeyer Verlag 2001

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Rigel 20: / Rigel 20: @@
 Troch hegere ynfloed fan it [[Dútsk|Heechdútsk]] nimt it tal sprekkers njonkelytsen ôf. Likernôch 50% fan de [[Eastfriezen]] kin Eastfrysk Plat ferstean en prate. Under de jeugd kin likernôch 20 persint Eastfrysk Plat prate, en 50 persint fan de jongerein kin it ferstean.<ref>Deutsche Welle: [http://www.dw.de/dat-platt-soll-bleiben/a-4701074 Dat Platt soll bleiben]</ref>
-== Leksikale ferskillen mei it Nederdútsk ==
+== Ferskillen mei it Nederdútsk ==
+=== Fonologyske ferskillen ===
+Yn alle Germaanske talen bestiet der in ferskil tusken koarte en lange fokalen. It Eastfrysk Plat hat kin sawol de koarte as ek de lange fokaal in taheaksel krije. Sa kin der oan in koarte fokaal in [[sjwa]] taheakke wurde, mar dat makket de koarte fokaal noch net lang. Lange fokalen kinne noch in stikje ferlinge wurde, dus noch langer as it lange fokaal al is. By ferlingde lange fokalen wurdt de lange fokaal noch in stik fierder útsprutsen. Sa wurdt der in ferskil makke tusken „lange fokalen“ en „ferlinge lange fokalen“. It ferskil yn útspraak hat ornaris ek in ferskil yn betsjutting fangefolgen.
+=== Leksikale ferskillen mei it Nederdútsk ===
 It Eastfrysk Plat ferskilt in soad fan de oanbuorjende Nederdútske dialekten, útsein it [[Grinslânsk]]. Sa is der it bekende ferskil fan ''proten'' ynstee fan ''snacken'', ''tûn'' ynstee fan ''gaarn'' en ''mōj'' ynstee fan ''schön/scheun'', ensafh.
@@ Rigel 81: / Rigel 85: @@
  |}
-== Grammatikale ferskillen mei it Nederdútsk ==
+=== Grammatikale ferskillen mei it Nederdútsk ===
+Der binne ek grammatikaal frijwat ferskillen mei it Nederdútsk sa't dat yn Dútslân praat wurdt troch de oanbuorjende dialekten fan it Eastfrysk Plat. De grutste systematyske ferskillen mei it Nederdútsk binne:
-=== Haadwurden ===
-==== Meartalsfoarming ====
+==== Haadwurden ====
+====== ''Meartalsfoarming'' ======
 Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in ''-en'' taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal ''-et'' of ''-t'', soms wurdt der yn it Nederdútsk gebrûk makke fan de [[Umlaut]] om it meartal oan te jaan. It wurd 'beam' hat yn it Eastfrysk Plat de meartalsfoarm ''Bomen'' en yn de measte Nederdútske dialekten is it ''Bööm''.
-==== Ferlytsing ====
+====== ''Namfallen'' ======
+It Nederdútsk dat yn Dútslân praat wurdt hat foar it artikel ''de'' de manlike namfal ''den''. It Eastfrysk Plat hat gjin namfallen.
+====== ''Ferlytsing'' ======
 Krekt as yn it Nederlânsk en Westlauwersk Frysk brûke ek de sprekkers Eastfrysk Plat gauris in ferlytsingswurd. De ferlytsingssuffiksen binne ''-je'', ''-tje'' en ''-ke''. Bgl. ''Footjes'' = fuotsjes, ''Kluntje'' = sûkerklontsje, ''Lüüntje'' = [[Swelfûgels|sweltsje]] (Passer domesticus), ''Tüütje'' = hintsje. Yn it Grinslanner Plat hawwe se deselde wurden: ''voutjes (vout)'', ''klontje (klont).'' ''luntje (lunt).'' ''tuutje (tuut)''.
-=== Foarnamwurden ===
+==== Foarnamwurden ====
+====== ''Persoanlike foarnamwurden'' ======
-By de foarnamwurden wurdt ''hör'' (har) brûkt ynstee fan it Nederdútsk ''eer'' en ''hüm/hum'' (him) foar it Nederdútske ''eem''.
+By de persoanlike foarnamwurden wurdt ''hör'' (har) brûkt ynstee fan it Nederdútsk ''eer'' en ''hüm/hum'' (him) foar it Nederdútske ''eem'' brûkt.
+====== ''Freegjende foarnamwurden'' ======
+By de persoanlike foarnamwurden wurdt ''well'' (wa) ynstee fan it Nederdútsk ''wokeen'' en ''wo'' (hoe) ynstee fan it Nederdútsk ''woneem'' brûkt.
-=== Tiidwurden ===
+==== Tiidwurden ====
 Yn it Eastfrysk Plat wurdt oan it haadwurd in ''-en'' taheakke om der in meartalsfoarm fan te meitsjen. Yn it Nederdútsk is dat meastal ''-t''. Eastfrysk Plat: ''Wir kom'''en''''', Nederdútsk: ''wi koom'''t'''''.