Eastfrysk (Nederdútsk): ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
No edit summary
Rigel 1: Rigel 1:
[[Ofbyld:OstfriesischesPlatt.png|thumb|Taalgebiet]]
[[Ofbyld:OstfriesischesPlatt.png|thumb|Taalgebiet]]
'''Eastfrysk''' of '''Eastfrysk Nederdútsk''' (ek: ''Eastfrysk Plat'', Eastfrysk: ''Ōstfräisk'' of ''Ōstfräiske tóól''<ref> Holger Weigelt: Ōstfräisk Plat - Düütsk, 2009 </ref>) wurdt sprutsen yn [[East-Fryslân]] en is in [[Friso-Saksyske dialekten|Friso-Saksyske dialekt]]. It hat yn 'e lette midsiuwen de oarspronklikeFryske taal fan East-Fryslân ferdreaun.
'''Eastfrysk''' of '''Eastfrysk Nederdútsk''' (ek: ''Eastfrysk Plat'', Eastfrysk: ''Ōstfräisk'' of ''Ōstfräiske tóól''<ref> Holger Weigelt: Ōstfräisk Plat - Düütsk, 2009 </ref>) wurdt sprutsen yn [[East-Fryslân]] en is in [[Friso-Saksyske dialekten|Friso-Saksyske dialekt]]. It hat yn 'e lette midsiuwen de oarspronklike Fryske taal fan East-Fryslân ferdreaun.


== Klassifikaasje ==
== Klassifikaasje ==
[[File:Lânkaart lokaasje Friso-Saksyske Talen.gif|right|thumb|Fersprieding fan 'e Friso-Saksyske dialekten.]]
It Eastfrysk Plat ûnderskiedet him al fan oare Nederdútske dialekten, útsein it [[Grinslânsk]]. It ûnderskied komt troch de sterke Fryske substraat dy't ynfloed hân hat op it hjoeddeistige dialekt. Yn de tiid fan it [[Keninkryk Hollân]] hawwe it [[Nederlânsk]] en [[Frânsk]] fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. It Grinslânsk en Eastfrysk plat kinne as ien dialekt sjoen wurde, dochs skriuwt men beide talen oars. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.
It Eastfrysk Plat is ûnderdiel fan it [[Nederdútsk]]. Lykwols is de oarsprong fan de taal net it [[Aldsaksysk|Aldnederdútsk]], krekt as by de oare Nederdútske tongfallen (útsein it Grinslânsk) wol it gefal is. Yn de midsiuwen wie it [[Aldfrysk]] yn Grinslân en Eastfryslân de algemiene omgongstaal. Yn dy sin is it Eastfrysk, krekt as it eardere Eastnederdútsk, in saneamd „koloniaal dialekt“. It Grinslânsk en Eastfrysk Plat hienen yn de tiid fan it [[Middelnederdútsk]] ien mienskiplik skriuwdialekt.<ref>Robert Peters: ''Überlegungen zu einer Karte des mittelniederdeutschen Sprachraums.'' In: ''Niederdeutsches Wort.'' 24, 1984, siden 51–59.</ref> It Eastfrysk Plat is ien fan de [[Friso-Saksyske dialekten]].

Troch ferskillende histoaryske faktoaren hawwe it [[Nederlânsk]] en [[Frânsk]] fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. Sa binne der ferskillende wurden dy't fan Nederlânske of Frânske komôf binne.

Hoewol't men it Grinslânsk en Eastfrysk Plat as ien dialekt sjen kin, wurde de beide talen dochs oars skreaun. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.

== Skiednis ==
De oarspronklike taal tusken [[Lauwers]] en [[Wezer]] wie it [[Aldfrysk]]. Sûnt de [[15e iuw]] waard it [[Middelnederdútsk]] hieltyd belangriker yn Eastfryslân. [[Ubbo Emmius]] skriuwt oan 'e ein fan de 16e iuw oer it Aldfrysk as de taal fan Eastfryslân, mar liket dan al yn grutte dielen fan Eastfryslân ferdwûn.<ref>[[Marron Fort]]. 2015. ''Saterfriesisches Wörterbuch.'' Yn it foarwurd.</ref> Om 1600 binne grutte dielen fan Eastfryslân oergong op it Eastfrysk Plat, in eigen fariant fan it Nederdútsk. Der binne om 1600 hinne noch wat Fryske taaleinlantsjes yn [[Harlingerlân]], [[Sealterlân]], [[Lân Wûrsten]] en [[Wangereach]].<ref>''Der Niedergang des friesischen zwischen Lauwers und Weser''. Yn: ''Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies''. Side 432. 2001</ref> Om 1700 hinne stjert de Fryske taal yn it Lân Wûrsten út, om 1800 yn it Harlingerlân en om 1950 hinne stjert ek it Wangereachsk út. It Sealterfrysk is it lêste relikt fan de oarspronklike Fryske taal.

It nije Middelnederdútsk waard stadich troch hieltyd gruttere dielen fan de befolking oernommen, mar de nije taal waard ek bot beynfloede troch it Frysk. It Eastfrysk Plat hie net allinnich in sterk Frysk substraat, mar behold ek in protte âlde Middelnederdútske wurden dy't yn oare Nederdútske dialekten net bewarre waarden.


== Tal sprekkers ==
== Tal sprekkers ==

De ferzje fan 19 jun 2020 om 08.39

Taalgebiet

Eastfrysk of Eastfrysk Nederdútsk (ek: Eastfrysk Plat, Eastfrysk: Ōstfräisk of Ōstfräiske tóól[1]) wurdt sprutsen yn East-Fryslân en is in Friso-Saksyske dialekt. It hat yn 'e lette midsiuwen de oarspronklike Fryske taal fan East-Fryslân ferdreaun.

Klassifikaasje

Fersprieding fan 'e Friso-Saksyske dialekten.

It Eastfrysk Plat is ûnderdiel fan it Nederdútsk. Lykwols is de oarsprong fan de taal net it Aldnederdútsk, krekt as by de oare Nederdútske tongfallen (útsein it Grinslânsk) wol it gefal is. Yn de midsiuwen wie it Aldfrysk yn Grinslân en Eastfryslân de algemiene omgongstaal. Yn dy sin is it Eastfrysk, krekt as it eardere Eastnederdútsk, in saneamd „koloniaal dialekt“. It Grinslânsk en Eastfrysk Plat hienen yn de tiid fan it Middelnederdútsk ien mienskiplik skriuwdialekt.[2] It Eastfrysk Plat is ien fan de Friso-Saksyske dialekten.

Troch ferskillende histoaryske faktoaren hawwe it Nederlânsk en Frânsk fan ynfloed west op it Eastfrysk Plat. Sa binne der ferskillende wurden dy't fan Nederlânske of Frânske komôf binne.

Hoewol't men it Grinslânsk en Eastfrysk Plat as ien dialekt sjen kin, wurde de beide talen dochs oars skreaun. De ferskillende skriuwwizen binne ûnder ynfloed fan de standerttalen Nederlânsk en Dútsk ûntstien.

Skiednis

De oarspronklike taal tusken Lauwers en Wezer wie it Aldfrysk. Sûnt de 15e iuw waard it Middelnederdútsk hieltyd belangriker yn Eastfryslân. Ubbo Emmius skriuwt oan 'e ein fan de 16e iuw oer it Aldfrysk as de taal fan Eastfryslân, mar liket dan al yn grutte dielen fan Eastfryslân ferdwûn.[3] Om 1600 binne grutte dielen fan Eastfryslân oergong op it Eastfrysk Plat, in eigen fariant fan it Nederdútsk. Der binne om 1600 hinne noch wat Fryske taaleinlantsjes yn Harlingerlân, Sealterlân, Lân Wûrsten en Wangereach.[4] Om 1700 hinne stjert de Fryske taal yn it Lân Wûrsten út, om 1800 yn it Harlingerlân en om 1950 hinne stjert ek it Wangereachsk út. It Sealterfrysk is it lêste relikt fan de oarspronklike Fryske taal.

It nije Middelnederdútsk waard stadich troch hieltyd gruttere dielen fan de befolking oernommen, mar de nije taal waard ek bot beynfloede troch it Frysk. It Eastfrysk Plat hie net allinnich in sterk Frysk substraat, mar behold ek in protte âlde Middelnederdútske wurden dy't yn oare Nederdútske dialekten net bewarre waarden.

Tal sprekkers

Troch hegere ynfloed fan it Heechdútsk nimt it tal sprekkers njonkelytsen ôf. Likernôch 50% fan de Eastfriezen kin Eastfrysk Plat ferstean en prate. Under de jeugd kin likernôch 20 persint Eastfrysk Plat prate, en 50 persint fan de jongerein kin it ferstean.[5]

Foarbylden

Frysk Eastfrysk Grinslânsk Noardnederdútsk Nederlânsk Ingelsk Dútsk
har höör heur ehr haar her ihr
moai, kreas mōj mooi, schier scheun mooi beautiful, nice, fine schön
barren geböören gebeurn passeern gebeuren to happen geschehen
prate prōten proaten snakken praten to talk, to prate sich unterhalten
net näit nait nich niet not nicht
wie was was wer was was war

Frysk substraat

It Frysk tusken Lauwers en Wezer hat allinnich yn it Sealterlân oerlibje kind. Dochs binne der yn it Eastfrysk ek frijwat oarspronklik Fryske wurden bewarre bleaun. Yn de list hjirûnder wurde Eastfryske wurden ferlike mei Fryske wurden dy't op skrift oerlevere binne út it Harlingerlân, Lân Wûrsten en it eilân Wangereach[6] :

Eastfryk Dútsk Frysk (Harlingerlân) Frysk (Wangereach) Frysk (Lân Wûrsten) Aldfrysk
bâb Väterchen babbe bab
bâu Viehbremse bawen
bäep Großmutter
öj Mutterschaf ai
Eide Egge eyde/ihde eide
flöystern umziehen flóster
fôn fohn faun fámne
grīnen schmerzen gryhnen grín grinda
graum Fischeingeweide graum
heller Außendeichsland
hemmel sauber
hemmel Reinigung
hemmelig reinlich
hemmeln reinigen
hemschen reinigen
hoek Mantel hokka
hüüdel Kloß hühdels
jier Jauche jere
koeb Möwe kâb
käil geronnene Milch kehl kêl kerl
klâmp Steg klampe klamp
krueb Mauerassel
lājen blitzen
lâjd Biltz layde leith / leid
lēp Kiebitz leep
lîw Austernfischer lîv
lauğ Dorf lauch lōch / lōch
mäem Mutter mem mäm
prâl Hoden pralling
kwinken / kwinkōgen zwinkern quink quinka
rêw Gerät rêv
rîf Harke Hrīve
sğuenk Schenkel skunk / skunka
sğūrsğot Libelle schûrschot
berselm Vorderkante des Wandbettes beddeselma
smäint kleine Ente
stōm Dampf
sūpen Buttermilch suhpe
tōm Nachkommenschaft tâm
tûn Garten thuen tûnn tūn
tusk Zahn tusck tusk tusk
wâğ Wand waage wôch wâg / wâch
wâl Striemen
wāj Molke wôi hwajja / hwajjô
wîk Kanal
wiers Reihe gemähtes Gras wirsene
hēf die See hef
ieng Wiese
jüdder / jadder / jidder Euter jader
gunder Ganter / Gänserich gôner gunder / gonder
tuelğ / täelğ Ast / Zweig tulg
wīf Weib wuff wīf
móót Scheibe Fleisch māte
gâsp Schnalle
gâst Geest gâst
mând Gemeinschaft manda
óóek zusätzliches Stück Land âka
mār Grenzgraben mâr
äis Aas / Köder ês
äit Speise ēt
mäied Wiese mēde
täik Treibsel / Angespültes
wäil Kolk / Brake
gräied Grünland grēd
tæmen Heu in Haufen schieben
nītel stößig nîtel
kīwer lebhaft quîver
kwivern gedeihen
rim Einfassung rima
stīkel steil
stīkel Stachel stîkel
tîk Käfer
trîm Leitersprosse
în Granne
hîl Ferse hiell hîl heila
d'mäied ein Flächenmaß deimēth / dîmēth
lôn Gasse lone
rôp Seil raap râp
rōf ein Garnmaß
haide Haut heude haid hēd / heid / heide
stierts erstkalbende Kuh stirtze / sterkiō
bitse Xanthippe bitze
blets Dreck bletz blets bletza
til Brücke till thille
dīlen Dielenlage
tjoó Wasserzug tiā
jäipkes Mehlbeeren
tjüch (in Flurnamen) tioche / tioche
tjukken stoßen
tjukseln schlagen / stolpern
tüddern anpflokken

Keppeling om utens

Wiky-projekten yn it Eastfrysk

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  1. Holger Weigelt: Ōstfräisk Plat - Düütsk, 2009
  2. Robert Peters: Überlegungen zu einer Karte des mittelniederdeutschen Sprachraums. In: Niederdeutsches Wort. 24, 1984, siden 51–59.
  3. Marron Fort. 2015. Saterfriesisches Wörterbuch. Yn it foarwurd.
  4. Der Niedergang des friesischen zwischen Lauwers und Weser. Yn: Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies. Side 432. 2001
  5. Deutsche Welle: Dat Platt soll bleiben
  6. Haider, Horst / Århammer, Nils / Faltings, Volker / Hoekstra, Jarich / Vries, Oebele / Walker, Alastair / Wilts, Ommo : Handbuch des Friesisch - Handbook of Frisian Studies; Niemeyer Verlag 2001