Nij-Meksiko: ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
oanf
oanf
Rigel 63: Rigel 63:
* it [[Ute Mountain Jût Yndianereservaat]] <small>(ek yn [[Kolorado]] en [[Utah]])</small>
* it [[Ute Mountain Jût Yndianereservaat]] <small>(ek yn [[Kolorado]] en [[Utah]])</small>
* it [[Zia Yndianereservaat]]
* it [[Zia Yndianereservaat]]

==Skiednis==
De ierst bekende [[minske|minsklike]] bewenners fan Nij-Meksiko wiene de [[Paleo-Yndianen]] fan 'e [[Clovis-kultuer]]. Letter yn 'e [[prehistoarje]] waard noardlik en sintraal Nij-Meksiko behearske troch de [[Anasazy]], de [[foarâlden]] fan 'e moderne [[Pûeblo-Yndianen]], wylst it suden ta it [[ferspriedingsgebiet]] fan 'e [[Mogollon-kultuer]] hearde. Tsjin 'e tiid dat de earste [[Jeropa|Jeropeänen]] it gebiet berikten, yn 'e midden fan 'e [[sechstjinde iuw]], waard Nij-Meksiko bewenne troch de [[sedintarisme|sedintêre]] Pûeblo-Yndianen en de [[nomadysk]]e [[Navaho (folk)|Navaho]], [[Apachen]] en [[Jût (folk)|Jût]] (''Ute'').
[[File:Map_Anasazi,_Hohokam_and_Mogollon_cultures-en.svg|left|thumb|180px|In [[lânkaart]] mei dêrop oanjûn de [[areaal|fersprieding]] fan 'e [[skiednis|histoaryske]] [[Yndianen|Yndiaanske]] [[kultuer]]en: yn giel de [[Hohokam-kultuer]]; yn grien de [[Mogollon-kultuer]] en yn rôze de [[Anasazy]], de [[foarâlden]] fan 'e hjoeddeiske [[Pûeblo-Yndianen]].]]

Fan [[1540]] oant [[1542]] teach de [[Spanje|Spaanske]] ''[[conquistador]]'' [[Francisco Vásquez de Coronado]] troch it gebiet dat letter Nij-Meksiko kaam te hjitten, dêr't er omdôch socht nei de heimsinnige [[Sân Gouden Stêden fan Cibola]], dy't beskreaun wiene troch de [[roomsk-katolisisme|roomske]] [[frater]] [[Marcos de Niza]]. Yn [[1563]] waard de [[namme]] ''Nuevo México'' optocht troch de Spaanske [[ûntdekkingsreizger]] [[Francisco de Ibarra]], dy't it uterste noarden fan 'e [[koloanje]] [[Nij-Spanje]] ferkende op 'e sneup nei [[goud]]minen, en syn befinings foarstelde as 'in nij Meksiko' (d.w.s. in gebiet dat it [[Azteekske Ryk|Ryk fan 'e Azteken]] yn [[rykdom]] belykje koe). Hoewol't letter bliken die dat dat net wier wie, bleau de beneaming stykjen, ek doe't it gebiet yn [[1595]] de status fan [[provinsje]] krige. By syn oanstelling yn [[1598]] bekrêftige de earste [[provinsje|provinsjale]] [[gûverneur]], [[Jean de Oñate]] 'Nij-Meksiko' as de offisjele namme fan 'e [[Santa Fe yn Nij-Meksiko|Provinsje Santa Fe yn Nij-Meksiko]].

Datselde jiers, [[1598]], makke Oñate ek in begjin mei de [[kolonisaasje]] fan 'e nije provinsje, troch de stifting fan 'e (no net mear besteande) delsetting San Juan de los Caballeros, oan 'e [[igge]] fan 'e [[Rio Grande]]. Om it gebiet foar kolonisten tagonklik te meitsjen, liet Oñate ''[[El Camino Real de Tierra Adentro]]'' ("De Keninklike Wei fan it Binnenlân") oer in ôfstân fan 1.100&nbsp;km nei it noarden trochlûke, fan [[Santa Bárbara (Chihuahua)|Santa Bárbara]], yn 'e provinsje [[Chihuahua (steat)|Chihuahua]], nei syn eigen ôfhandige provinsje. Yn [[1607]] waard oan 'e foet fan it [[Sangre de Cristo-berchtme]] de [[stêd]] [[Santa Fe (Nij-Meksiko)|Santa Fe]] stifte, dy't foarbestimd wie om 'e [[haadstêd]] fan Nij-Meksiko te wurden.

De ferzje fan 29 des 2016 om 22.31

Oan dizze side wurdt noch wurke!

Fier hjir asjebleaft gjin bewurkings út
oant de skriuwer mei de side klear is.



Steat Nij-Meksiko
State of New Mexico (Ingelsk)
Estado de Nuevo México (Spaansk)
flagge wapen
Crescit eundo
(Latyn, "Geandewei wurdt it grutter")
lokaasje yn de Feriene Steaten
algemien
ôfkoarting NM
lân Feriene Steaten
status (jier) steat (1912)
haadstêd Santa Fe
grutste stêd Albuquerque
offisjele taal Ingelsk (de facto)
Spaansk (semy-offisjele status)
sifers
ynwennertal 2.085.572 (2014)
befolkingstichtens 6,6 / km²
oerflak 315.194 km² (wêrfan 0,2% wetter)
bykommende ynformaasje
bynamme Land of Enchantment
tiidsône UTC –7
simmertiid UTC –6
webside www.newmexico.gov
Dizze side giet oer de Amerikaanske steat Nij-Meksiko. Foar oare betsjuttings, sjoch: Nij-Meksiko (betsjuttingsside).

Nij-Meksiko (Ingelsk: New Mexico, útspr.: [nu: 'mεksɨkoʊ], likernôch: "Nûû Meksikkoo"; Spaansk: Nuevo México, útspr.: ['nweβo 'mexiko], likernôch: "nweebo chikoo"; Navaho: Yootó Hahoodzo, útspr: [jo:to haho:dzo], likernôch: "jooto hahoodzo"), offisjeel de Steat Nij-Meksiko (Ingelsk: State of New Mexico; Spaansk: Estado de Nuevo México), is ien fan 'e fyftich steaten dy't mei-inoar de Feriene Steaten fan Amearika foarmje. Nij-Meksiko, byneamd Land of Enchantment ("Lân fan Betsjoening"), leit yn 'e regio fan it Amerikaanske Súdwesten. De haadstêd is Santa Fe, mar de grutste stêd is Albuquerque. Neffens in skatting út 2014 hie de steat goed 2 miljoen ynwenners, wêrmei't it kwa befolkingsgrutte de 36e steat fan 'e Feriene Steaten is. Oangeande oerflak is Nij-Meksiko mei goed 315.000 km² de 5e steat. Nij-Meksiko in in tinbefolke gebiet, dat bekend stiet om syn woastinen en syn Yndiaanske en Latino-kultueren.

Namme

Der wurdt gauris tocht dat Nij-Meksiko ferneamd is nei it oangrinzgjende Meksiko, in lân dêr't it 27 jier lang diel fan útmakke (fan 1821 oant 1848). Mar dat is net wier. Nij-Meksiko waard yn 1563 sa neamd troch iere Spaanske ûntdekkingsreizgers, mear as 250 jier foar't Meksiko as ûnôfhinklik lân syn namme oannaam (earder hiet Meksiko Nij-Spanje en wie it in Spaanske koloanje). Feitlik waard Nij-Meksiko ferneamd nei it Azteekske Ryk, dat yn it Azteeksk Mexica hiet, om't de Spanjerts mienden dat Nij-Meksiko Yndiaanske kultueren fan ferlykbere monetêre rykdom omfieme.

It wite sân fan it Nasjonaal Monumint White Sands.

Geografy

Nij-Meksiko hat in oerflak fan 315.194 km², wêrfan't 0,2% út wetter bestiet. It leit yn 'e Berchtiidsône (UTC –7, simmertiid –6), en grinzget yn it noarden oan 'e Amerikaanske steat Kolorado, yn it westen oan 'e steat Arizona, en yn it súdeasten en easten oan 'e steat Teksas. Yn it uterste noardeasten hat it fierders in 55 km lange grins mei de Oklahoma Panhandle, in útstykjend diel fan 'e steat Oklahoma. Yn it súdwesten, dêr't Nij-Meksiko tsjin Meksiko oan leit, hat de steat syn iennichste ynternasjonale grins.

Nij-Meksiko hat in fierhinne fjouwerkantige foarm; inkeld yn it súdwesten stekt it grûngebiet in eintsje nei it suden ta út. Dat diel fan 'e steat wurdt dêrom wol de Hakke fan Nij-Meksiko neamd. De eastgrins mei de Oklahoma Panhandle leit persiis op 103° westerlingte, en dy mei Teksas leit 5 km mear nei it westen ta. De westgrins mei Arizona leit op 109°03′ westerlingte, en de noardgrins mei Kolorado leit persiis op 37° noarderbreedte. Yn it uterste noardwesten foarmet de grins, dy't dêr bestiet út twa rjochte linen dy't inoar kruse, in fjouwersteatepunt (de saneamde Four Corners), dêr't it grûngebiet fan Nij-Meksiko, Kolorado, Arizona en Utah gearkomt. It eastlike twatrêde part fan 'e Nijmeksikaanske súdgrins is mei de buorsteat Teksas, wylst it westlike trêdepart tsjin 'e Meksikaanske steaten Chihuahua (90%) en Sonoara (10%) oan leit.

De dripstiengrotten fan it Nasjonaal Park Carlsbad Caverns.

Nij-Meksiko is in tige drûge steat, mei mar 650 km² oerflaktewetter. It lânskip rint útinoar fan it útstrutsen, rôzekleurige woastynlân fan 'e Chihuahuawoastyn en mei kleauwen trochsniene heechflakten (mesa's) oant de Grutte Flakten yn it easten en de hege mei snie bekape bergen fan 'e Rocky Mountains. Nettsjinsteande Nij-Meksiko's imago fan drûchte wurdt in oansjenlik part fan 'e steat oerdutsen mei nullewâlden, benammen yn it bercheftige noarden. Tsientûzenen fjouwerkante kilometers fan it grûngebiet fan 'e steat hawwe in beskerme status as nasjonaal wâld. It Sangre de Cristo-berchtme, de súdlikste útrinner fan 'e Rocky Mountains, rint rûchwei fan noard nei súd troch de fierhinne ûnoantaaste wyldernis fan noardeastlik Nij-Meksiko.

De steat leit trochinoar op 1.735 m boppe seenivo, mei as heechste punt Wheeler Peak, yn 'e Rocky Mountains, op 4.013 m. It leechste punt is it oerflak fan it Red Bluff Reservoir, in opslachmar oan 'e grins mei Teksas, op 867 m. De wichtichste rivier fan 'e steat is de Rio Grande, dy't fierder streamôf, yn Teksas, de grins tusken de Feriene Steaten en Meksiko foarmet. Oare oansjenlike rivieren binne de Pecos, de Canadian, de San Juan en de Gila. Nij-Meksiko hat in protte natoerskientme, lykas de dripstiengrotten fan it Nasjonaal Park Carlsbad Caverns, by Carsbad, en it wite sân fan it Nasjonaal Monumint White Sands, by Alamogordo.

Der binne yn Nij-Meksiko 23 Yndianereservaten, dy't mei-inoar in oansjenlik part fan it grûngebiet fan 'e steat beslane:

Yndianereservaten yn Nij-Meksiko.
Yndiaanske ruïnes yn Chaco Canyon.

Skiednis

De ierst bekende minsklike bewenners fan Nij-Meksiko wiene de Paleo-Yndianen fan 'e Clovis-kultuer. Letter yn 'e prehistoarje waard noardlik en sintraal Nij-Meksiko behearske troch de Anasazy, de foarâlden fan 'e moderne Pûeblo-Yndianen, wylst it suden ta it ferspriedingsgebiet fan 'e Mogollon-kultuer hearde. Tsjin 'e tiid dat de earste Jeropeänen it gebiet berikten, yn 'e midden fan 'e sechstjinde iuw, waard Nij-Meksiko bewenne troch de sedintêre Pûeblo-Yndianen en de nomadyske Navaho, Apachen en Jût (Ute).

In lânkaart mei dêrop oanjûn de fersprieding fan 'e histoaryske Yndiaanske kultueren: yn giel de Hohokam-kultuer; yn grien de Mogollon-kultuer en yn rôze de Anasazy, de foarâlden fan 'e hjoeddeiske Pûeblo-Yndianen.

Fan 1540 oant 1542 teach de Spaanske conquistador Francisco Vásquez de Coronado troch it gebiet dat letter Nij-Meksiko kaam te hjitten, dêr't er omdôch socht nei de heimsinnige Sân Gouden Stêden fan Cibola, dy't beskreaun wiene troch de roomske frater Marcos de Niza. Yn 1563 waard de namme Nuevo México optocht troch de Spaanske ûntdekkingsreizger Francisco de Ibarra, dy't it uterste noarden fan 'e koloanje Nij-Spanje ferkende op 'e sneup nei goudminen, en syn befinings foarstelde as 'in nij Meksiko' (d.w.s. in gebiet dat it Ryk fan 'e Azteken yn rykdom belykje koe). Hoewol't letter bliken die dat dat net wier wie, bleau de beneaming stykjen, ek doe't it gebiet yn 1595 de status fan provinsje krige. By syn oanstelling yn 1598 bekrêftige de earste provinsjale gûverneur, Jean de Oñate 'Nij-Meksiko' as de offisjele namme fan 'e Provinsje Santa Fe yn Nij-Meksiko.

Datselde jiers, 1598, makke Oñate ek in begjin mei de kolonisaasje fan 'e nije provinsje, troch de stifting fan 'e (no net mear besteande) delsetting San Juan de los Caballeros, oan 'e igge fan 'e Rio Grande. Om it gebiet foar kolonisten tagonklik te meitsjen, liet Oñate El Camino Real de Tierra Adentro ("De Keninklike Wei fan it Binnenlân") oer in ôfstân fan 1.100 km nei it noarden trochlûke, fan Santa Bárbara, yn 'e provinsje Chihuahua, nei syn eigen ôfhandige provinsje. Yn 1607 waard oan 'e foet fan it Sangre de Cristo-berchtme de stêd Santa Fe stifte, dy't foarbestimd wie om 'e haadstêd fan Nij-Meksiko te wurden.