Dinosauriërs: ferskil tusken ferzjes

Ut Wikipedy
Content deleted Content added
SamoaBot (oerlis | bydragen)
L Bot: Migrating 115 interwiki links, now provided by Wikidata on d:Q430
Xqbot (oerlis | bydragen)
L Robot: de:Dinosaurier is een goed artikel; tekstwiziging
Rigel 73: Rigel 73:


[[Kategory:Dinosaurus| ]]
[[Kategory:Dinosaurus| ]]

{{Link GA|de}}

De ferzje fan 28 jan 2014 om 23.47

Rekonstruksje

Dinosaurussen (Dinosauria - wittenskiplike Latynske namme fan dy groep) binne in diergroep binnen de Archosauria, dy't út it Mesozoïkum stamt.

De âldste fynsten fan Dinosaurussen binne 230 miljoen jier âld, it Trias tiidrek wêryn't de Dinosauris opkomt. Yn it dêropfolgjende Jura en Kryt binne de dinosaurussen de machtichste lândieren, wierskynlik binne it de grutste bisten dy't der ea west ha. Tûzenen soarten, fleisiters en planteïters, ûntjoegen har ta ferskate foarmen, mei troch evolúsje. Oan 'e ein fan it Kryt, 65 miljoen jier lyn, stoaren de measte dinosaurussen út, faaks troch in meteoryt dy't doe op de ierde delfoel. Fûgels binne noch libjende dinosaurussen.

Yn de paleontology ûndersykje wittenskippers de fossilen. Dêrfoar wurde ferstienne bonken en hûd- of weefselôfdrukken dy't troch spoaren yn fossilen oerlevere binne, lykas foetprinten en aaien. Resten fan dinosaurussen binne op alle kontininten op de wrâld fûn, sa ek op Antarktika, dêr't ek dinosaurussen libben yn de tiid dat al it lân fan de wrâld ferienige wie yn it superkontinint Pangea.

Sûnt 1810 wurde de útstoarne dinosaurussen wittenskiplik beskreaun en de groep krige yn 1842 syn namme. Tusken 1870 en 1925 waarden in soad dinosaurusfossilen ûntdutsen, fral yn Noard-Amearika. Dêrnei wie der wat minder omtinken mar sûnt 1968 is der hieltyd mear ûndersyk, wêrtroch nije soarten ûntdutsen binne en mear klearrichheid oer harren sibskip, bou, stofwikseling, fermogen ta sosjale ynteraksje.

Skiednis

Saurisia bekken (trijpuntich).
Ornitisia bekken (fjouwerpuntich).

Yn it Trias, likernôch 250 oant 210 miljoen jier lyn, sieten alle kontininten noch oan inoar fêst yn it oerkontinint Pangea. Ut reptilen fan de groep Archosauria (dêr't krokodillen en fûgels by hearre) ûnstienen de earste dinosaurussen. Dy stammen wierskynlik ôf fan fjouwerpoatige lytse jagers. De poaten stienen rjocht ûnder it lichem ynstee fan dernêst, lykas by eardere reptilen. Letter evoluearren de twapoatige rôfdieren.

Healwei it Trias komt der in skieding tusken twa dinosaurussoarten, de Saurisia en de Ornitisia. De Saurisia libje fan it Trias oant it Kryt. It wienen allegear lândieren. De wichtichste skiften fan de Saurisia binne Teropoda en Saudopodomorfa. As skaaimerk fan de Saurisia wurdt de bekkenopbou neamd, dy't by de Saurisia in trijepuntich wie. Dêrby is de skambonke nei foaren rjochte, lykas wenst is by reptilen. De Ornitisia libbe yn it lette Trias oant it lette Kryt. Dat wienen plante-itende lândieren. Hja hienen in bekken mei fjouwerpuntich bekken, wêrfan in útsteksel de skambonke nei foaren rjochte is, mar fierders is de skambonke nei efter rjochte. Neffens de yndieling hearre de fûgels by de Ornitisia, sa kin it wêze dat dy groep hjoed de dei noch bestiet. De skieding tusken de Sauropodomorfa en Terapoda hat wierskynlik yn it lette Trias plakfûn. Yn it Jura, 210 oant 240 miljoen jier lyn, begûn Pangea útinoar te skowen wêrtroch de kontininten ûntstienen. Oer lânbrêgen koenen de dinosaurussen noch in skoftlang fan it iene nei it oare kontinint. Yn it Kryt, 140 oant 65 miljoen jier lyn, wienen de kontininten fan inoar skieden. Súd-Amearika waard isolearre, sadat dêr folslein nije, opmerklike soarten ûntstien, de Giganotosaurus bygelyks, in teropoda dy't noch grutter wie as de romrofte Tyrannosaurus út Noard-Amearika en de Argentinosaurus, in tige grutte Sauropode. Itselde barde yn Afrika en Yndia (doe noch in kontinint). Ek yn Sina ûntjoech in oare fauna as yn Noard-Amearika, hoewol't dêr wol lânbrêgen wienen. It is min te roaien hoefolle dinosaurus soarten der west ha, útsein de tsientûzenen fûgelsoarten, wurdt der oer tûzenen en tsientûzen praat. Oan 'e ein fan it Kryt moatte der sa'n hûnderten soarten west ha.

Lichem

It bonkerak

It bonkerak fan de dinosaurus hat fansels de skaaimerken fan de gruttere groep dêr't de Dinosauria by hearre; dy fan de alderearste dinosaurus sil net folle oars west ha as fan syn sibben by de Dinosauriformes. Lettere soarten toane harren eigen, soms tige ekstreme, spesjalisaasjes. Dêrom kin gjin inkeld spespjaal skaaimerk fan de dinosaurussen neamd wurde dy't foar de hiele groep fan tapassing binne. It is wol mooglik om rûchwei oan te jaan hokker eigenskippen relevant binne dy't dinosaurussen fan harren stamâlden oernaam ha en hoe't dy gearhingje mei belangrike feroaringen yn lettere groepen. By it bonkerak wurdt der ornaris in ferskil makke tusken de plasse en de dielen efter de plasse.

Waarmbloedich

Eartiids waard oannaam dat dinosaurussen kâldbloedich wienen lykas oare libbene reptilen. Troch de oanwêzigens fan dinosaurussen yn kâlde gebieten, Antarktika bygelyks, en dat fûgels fan dinosaurussen ôfstamme, binne der arguminten om fêst te stellen dat dinosaurussen waarmbloedich wienen. Neffens de bonkestruktuer hienen guon dinosaurussen in aktyf libben, benammen de Teropoda. It foardiel fan waarmbloedich is dat it dier dan op elk momint fan de dei aktyf wêze kin. Hagedissen moatte yn de sinne om it bloed op te waarmjen en dêrtroch binne se allinnich middeis aktyf. It neidiel fan waarmbloedigens is it grutte enerzjyferbrûk om de lichemstemperatuer yn stân te hâlden. It kin wol faker aktyf wêze as kâldbloedige dieren, mar hat dêrfoar ek mear iten nedich. Fan dinosaurussen dy't oan de fûgels besibbe binne kin mei wissichheid fêststeld wurde dat se waarmbloedich binne. Fûgels hawwe in frij hege lichemstemperatuer, sa om de 41 C° en soms sels noch heger. Dêrby wurdt de konstante lichemstemperatuer sawol neutraal en hormonaal hiel krekt hifke en regele. Troch de bloedstream yn de hûd en ferdamping oer de longen kin it syn waarmte maklik kwyt en kin deselde waarmte hâlde. Ek as de fûgel net aktyf is bliuwt de selstofwikseling konstant heech, sadat der in soad enerzjy ferbrûkt wurdt, ek at de fûgel syn waarmte kwyt moat. Dat systeem wurdt tachumetobolisme neamd, en is enerzjy fergriemend omdat der fiif oant tsien kear mear enerzjy ferbrûkt wurdt as by kâldbloedigen. Fanwege de grutte fan de dinosaurussen brûkten se in oar systeem, massa-endotermy of gigantotermy, wêrby't it lichem de waarmte fêsthâld. Yn it waarme klimaat fan it Mesozoïkum hie de dinosaurus net folle lêst it ôfkuoljen.

Ferstjerren

In meteorytynslach jout in populêre ferklearring foar it ferstjerren fan de dinosaurussen

It stiet fêst dat de dinosaurussen yn sa ynienen fuort wienen as diersoarte. Dat moat yn de oergongsrite fan it Kryt en it Tertsjêr west ha (65 oant 2 miljoen jier lyn). De teory dy't foar master opslacht is in meteorytynslach by Meksiko (de saneamde Chicxulub krater). Dêrtroch ûnstie in grutte stofwolk dy't it klimaat ferheftich feroare. De sinne skynde in jiermannich net mear omdat de sinnestrielen net troch de wolken kamen. De measte libbene skepsels binne doe troch de kjeld dearekke. It bewiis dêrfoar is in laach iridium dy't men by grûnûndersyk op de Kryt-Tetsjêrgrins fine kin. Op ierde is der net folle iridium, yn de rest fan ús sinnestelsel komt it folle mear foar. Guon fan de lytse bisten, lykas ynsekten en sûchdieren (en in part fan de fûgels) oerlibbe de ramp wol, wêrtroch sy de mooglikheid krigen om har fierder te ûntwikkeljen.

De teory fan de meteorytynslach is oer it generaal wol oanfurde, mar net alle paleontologen binne it iens oer de oarsaak fan it hookstrooks ferstjerren fan de dinosaurussen (en ferskate oare groepen, lykas de Ammoniten en de Pterosauria). In protte wittenskippers tinke oan in meteorytynslach, wylst oaren tinke dat it massaal ferstjerren fan de dinosaurussen al plakfûn hie foar de meteorytynslach. Sy binne fan betinken dat de klimaatferoaring, bygelyks de oanboazjende fulkanyske aktiviteit, de meast wierskynlike oarsaak is. In tredde mooglikheid is dat beide faktoaren in rol spile ha, nêst de meteorytynslach wie der de feroaring fan it ekosysteem yn in pear miljoen jier dêrfoar.

Sûnt healwei de njoggentiger jierren is der by de paleontologen de teory dat de fûgels ôfstamme fan de dinosaurussen. As dat ek sa is, dan binne de dinosaurussen net útstoarn. Boppedat binne der likernôch twa kear safolle fûgels as sûchdieren.

Taksonomy

Haadyndieling

Keppeling om utens

Berjocht:Link GA