Harsens: ferskil tusken ferzjes
oers |
red |
||
| Rigel 1: | Rigel 1: | ||
De '''harsens''' ([[plurale tantum]]), ek wol it '''brein''' neamd, foarmje it diel fan it [[sintrale senuwstelsel]] dat yn de holle sit ([[Gryksk]]: ἐγκέφαλον, encephalon, ''yn de holle''). De harsens foarmje it waarnimmende, oanstjoerende, kontrolearjende en ynformaasjeferwurkjende [[orgaan]] yn bsiten. Der binne trije groepen bisten mei harsens: de [[wringedieren]], de [[lidpoatigen]] ([[ynsekt]]en, [[Spinnen (bisten)|spinnen]], [[kreeften]]) binnen de groep fan de [[net-wringedieren]] en de [[inktfisken]]. De oare net-wringedieren hawwe gjin harsens mar kolleksjes fan yndividuele [[senuwknoop|ganglia]]. De harsens sitte oer it generaal yn de [[holle (anatomy)|kop]] fan it bist. |
De '''harsens''' ([[plurale tantum]]), ek wol it '''brein''' neamd, foarmje it diel fan it [[sintrale senuwstelsel]] dat yn de holle sit ([[Gryksk]]: ἐγκέφαλον, encephalon, ''yn de holle''). De harsens foarmje it waarnimmende, oanstjoerende, kontrolearjende en ynformaasjeferwurkjende [[orgaan]] yn bsiten. Der binne trije groepen bisten mei harsens: de [[wringedieren]], de [[lidpoatigen]] ([[ynsekt]]en, [[Spinnen (bisten)|spinnen]], [[kreeften]]) binnen de groep fan de [[net-wringedieren]] en de [[inktfisken]]. De oare net-wringedieren hawwe gjin harsens mar kolleksjes fan yndividuele [[senuwknoop|ganglia]]. De harsens sitte oer it generaal yn de [[holle (anatomy)|kop]] fan it bist. |
||
{{wurk}} |
|||
De harsens binne in kompleks orgaan; it minsklik brein is opboud út tsientallen miljarden neuroanen ([[senuwsel]]len) wêrfan elk yn ferbining stiet mei in grut oantal oare neuroanen, soms folle tûzenen. It is grif de meast komplekse struktuer yn it universum. De harsens bestjoere en koördinearje sensoaryske systemen, beweging, gedrach en [[homeostaze (fysiology)|homeostatyske]] lichemsfunksjes lykas sykheljen, [[bloeddruk]] en [[lichemstemperatuer]]. De arsens binne de boarne fan [[motoryk|beweging]], [[ûnthâld]] en (by hegere soarten) [[kognysje]] ([[bewustwêze]]) en [[emoasje]]. |
De harsens binne in kompleks orgaan; it minsklik brein is opboud út tsientallen miljarden neuroanen ([[senuwsel]]len) wêrfan elk yn ferbining stiet mei in grut oantal oare neuroanen, soms folle tûzenen. It is grif de meast komplekse struktuer yn it universum. De harsens bestjoere en koördinearje sensoaryske systemen, beweging, gedrach en [[homeostaze (fysiology)|homeostatyske]] lichemsfunksjes lykas sykheljen, [[bloeddruk]] en [[lichemstemperatuer]]. De arsens binne de boarne fan [[motoryk|beweging]], [[ûnthâld]] en (by hegere soarten) [[kognysje]] ([[bewustwêze]]) en [[emoasje]]. |
||
De ferzje fan 14 apr 2011 om 23.27
De harsens (plurale tantum), ek wol it brein neamd, foarmje it diel fan it sintrale senuwstelsel dat yn de holle sit (Gryksk: ἐγκέφαλον, encephalon, yn de holle). De harsens foarmje it waarnimmende, oanstjoerende, kontrolearjende en ynformaasjeferwurkjende orgaan yn bsiten. Der binne trije groepen bisten mei harsens: de wringedieren, de lidpoatigen (ynsekten, spinnen, kreeften) binnen de groep fan de net-wringedieren en de inktfisken. De oare net-wringedieren hawwe gjin harsens mar kolleksjes fan yndividuele ganglia. De harsens sitte oer it generaal yn de kop fan it bist. De harsens binne in kompleks orgaan; it minsklik brein is opboud út tsientallen miljarden neuroanen (senuwsellen) wêrfan elk yn ferbining stiet mei in grut oantal oare neuroanen, soms folle tûzenen. It is grif de meast komplekse struktuer yn it universum. De harsens bestjoere en koördinearje sensoaryske systemen, beweging, gedrach en homeostatyske lichemsfunksjes lykas sykheljen, bloeddruk en lichemstemperatuer. De arsens binne de boarne fan beweging, ûnthâld en (by hegere soarten) kognysje (bewustwêze) en emoasje.
Anatomy
Yn de measte harsens is in ferskil te sjen tusken grize stof en wite stof. Grize stof bestiet út de sellichs en dendriten fan de neuroanen, wite stof bestiet út myeline, de isolearjende laach om de aksons dy't de neuroanen oer lange ôfstân ferbine. De bûtenste lagen van de telensefalon neamt men de korteks serebri of harsenskors. Dy bestiet benammen út grize stof. Utsein yn lagen komme sellichems ek foar yn kearnen. Se binne ferspraat oer it heule sintrale senuwstelsel. De aksoanen yn de wite stof binne omjûn troch in fetlike, beskermjende en isolearjende laach: myeline. Myeline is ferantwurdlik foar de kleur van de wite stof. dwerstrochsneden fan de harsens jouwe ynsicht yn de struktuer fan de grize en wite stof binnen in plat flak (sjoch harsensanatomy)
By legere wringedieren as (fisken, reptilen, amfibyen) bestiet de cortex cerebri út minder as seis lagen. Dizze struktuer wurdt ek wol allocortex neamd. By sûchdieren bestiet in diel fan de cortex cerebri út seis lagen. Dit diel wurdt de neokorteks neammd en leit boppe-op de âldere allocortex. By hegere sûchdieren lykas primaten foarmet de neokorteks in grutter diel fan de harsens as by legere zoogdieren.
De harsens binne yn te dielen yn:
- Rombensefalon (efterharsens)
- Mesensefalon (middenharsens)
- Prosencephalon (foarharsens)
In ienfâldiger en gongberder yndieling is:
- Serebrum (grutte harsens)
- Serebellum (lytse harsens)
- Harsenstamme
Neurobiology
Undanks it ferskaat yn bistesoarten dy't harsens hawwe binne der op sellulêr, struktureel en funksjoneel nivo in soad oerienkomsten. Op sellulêr nivo: de harsens besteane út twa soarten sellen: neuroanen en gliasellen. Beide soarten sellen komme foar as ferskillende seltypen mei ferskillende funksjes. Underling ferbûne neuroanen foarmje neuronale netwurken. Dizze netwurken besteane út skeakeljende eleminten (neuroanen) dy't mei elkoar ferbûn binne troch biologyske betriedding (senuwrizels). Ornaris binne neuroanen ferbûn mei minimaal 1000 oare neuroanen. Dizze tige spesjalisearre netwurken foarmje systemen dy't de basis foarmje fan persepsje, aksje en hegere kognitive funksjes.
 Fier hjir asjebleaft gjin bewurkings út oant de skriuwer mei de side klear is. |
|---|
Histology
De sellen dy't aksjepotinsjalen generearje en ynformaasje trochstjoere nei oare sellen binne de neuroanen. In elk hersengebied bevinden zich neuronen die input ontvangen (afferente neuronen), die een output produceren (efferente neuronen) en interneuronen. Afferente neuronen ontvangen projecties van andere hersengebieden. Efferente neuronen projecteren naar andere gebieden. Interneuronen hebben geen connecties buiten het hersengebied waarin ze liggen, maar zorgen voor lokale verwerking.
Neist neuronen bevatten de hersenen gliacellen, ongeveer 10 tot 50 per neuron. Gliacellen (van het Griekse glia wat staat voor lijm) hebben een ondersteunende rol in de hersenen, waaronder het produceren van het isolerende myeline, het verschaffen van structuur aan het neuronale netwerk en het verwerken van afval. De meeste soorten gliacellen die zich in het centrale zenuwstelsel bevinden bevinden zich in het perifeer zenuwstelsel. Een uitzondering zijn de oligodendrocyten die in het centrale zenuwstelsel axonen isoleren. In het perifeer zenuwstelsel zijn hiervoor de Schwanncellen verantwoordelijk.
By zoogdieren worden de hersenen omgeven door bindweefselvliezen, de hersenvliezen. Dit is een systeem van membranen dat de hersenen scheidt van de schedel. De vliezen zijn van buiten naar binnen opgebouwd uit het harde hersenvlies, het spinnenwebvlies en het zachte hersenvlies. Het spinnenwebvlies is verbonden met het harde hersenvlies en deze tezamen worden soms als één laag gezien. Onder het spinnenwebvlies bevindt zich een ruimte waarin zich het hersenvocht (ook cerebrospinalis, cerbrospinale vloeistof of liquor) bevindt. Hierin "drijven" de hersenen. Het hersenvocht circuleert tussen de lagen van de hersenvliezen en door holtes in de hersenen die we ventrikels noemen. Chemisch is het belangrijk voor het metabolisme en mechanisch is het belangrijk als schokdemper. Bloedvaten komen het zenuwstelsel binnen via de ruimte boven het zachte hersenvlies. De bloed-hersenbarrière, een functionele scheiding tussen bloedvaten en hersenweefsel, beschermt de hersenen deels tegen toxines die mogelijk met het bloed mee binnenkomen.
De menselijke hersenen wegen ongeveer 1 oant 1,5 kilo. De massa en tichtheid van de hersenen zijn zo hoog dat de hersenen onder hun eigen gewicht in elkaar zakken als ze niet worden gesteund. Doordat ze drijven in het hersenvocht, raken ze niet beschadigd onder invloed van de zwaartekracht. Omdat de schedel hard en op enkele kleine openingen na gesloten is, zouden de hersenen niet kunnen opzwellen of uitzetten als er geen hersenvocht was; de druk zou bij zwellingen en kneuzingen snel oplopen tot waarden waarbij geen doorbloeding meer mogelijk is, met de dood als onmiddellijk gevolg. De verdringbare hersenvloeistof ondervangt ook dit effect voor een groot deel.
Funksjes
Hersenen van gewervelden ontvangen signalen van de 'sensors' (receptoren) van het organisme via de zenuwen. Deze signalen worden door het centrale zenuwstelsel geïnterpreteerd waarna reacties worden geformuleerd, gebaseerd op reflexen en aangeleerde kennis. Eenzelfde soort systeem bezorgt aansturende boodschappen vanuit de hersenen bij de spieren in het hele lichaam.
Sensorische input wordt verwerkt door de hersenen voor de herkenning van gevaar, het vinden van voedsel, het identificeren van mogelijke partners en verscheidene andere functies. Gezichts-, gevoels- en gehoorsinformatie gaat eerst naar specifieke kernen van de thalamus en vervolgens naar gebieden van de cortex cerebri die bij dat specifieke sensorische systeem horen. Reukynformaasje (fylogenetysk het oudste systeem) gaat eerst naar de bulbus olfactorius en dan nei oare dielen fan it olfaktoarysk systeem. Smaak wurdt fia de harsenstamme laat nei oare dielen fan it betreffende systeem.
Om bewegingen te koördinearjen hawwe de harsens in oantal parallelle systemen dy't spieren bestjoere. Het motorisch systeem bestuurt de bewegingen van spieren, geholpen door de motorische schors, de lytse harsens (it searebellum) en de basale ganglia. Uteinlik projektearret it systeem fia it rêgemurch nei de saneamde spiereffektors. Kearnen yn de harsenstamme bestjoere in soad ûnwillekeurige spierfunksjes lykas it sykheljen. Daarnaast kunnen veel automatische handelingen zoals refleksen stjoerd wurde troch it rêgemurch.
De harsens produsearje ek in diel fan de hormoanen dy't organen en klieren beynfloedzje. Oan de oare kant reagearje de harsens ek op hormoanen dy't op oare plakken yn it lichem produsearre binne. By sûchdieren wurde de hormoanen ôfjûn oan de bloedsomrin. De bestjoering fan in soad hormoanen ferrint fia de hypofyze.
Sjoch ek
{{Boarnenboarnfernijing=
}} [[